Hout van mogelijke visweren bij Schoonebeek

Transcriptie

1 Hout van mogelijke visweren bij Schoonebeek RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 559 december 2011 K. Hänninen

2 Colofon Titel: BIAXiaal 559 Hout van mogelijke visweren bij Schoonebeek Auteur: K. Hänninen Opdrachtgever: RAAP afdeling Noord-Nederland ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2011 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding Tussen december 2008 en december 2010 heeft RAAP Noord-Nederland werkzaamheden van de NAM rond Schoonebeek archeologisch begeleid in verband met de herontwikkeling van het olieveld. De begeleiding heeft zich gericht op de beekdalen van het Schoonebeekerdiep (vindplaatsen Emos10B, Emos12B, Emos15B, Scho18) en de Bargerbeek (Emos26B). 1 Hierbij is op verschillende locaties hout aangetroffen. Het is afkomstig uit met veen opgevulde beeklopen. Na het ontgraven van het veen werden diverse aangepunte staken aangetroffen, die in de zandige bodem waren ingeslagen. Op de locaties Emos12B en Emos26B gaat het om palen die zijn geplaatst in een open klokvorm. De open zijde staat haaks op de stroomrichting van de loop. Deze constructies zijn geïnterpreteerd als restanten van fuiken. 2 Ter hoogte van Emos15B gaat het mogelijk om een soort van visweer of een constructie om de beek over te steken. Van het opgaande werk zijn echter geen resten gevonden. Het hout dat op de locatie Scho18 is gevonden, bevindt zich in de beekvulling en werd waargenomen in het profiel. Mogelijk gaat het hier om een soort van beschoeiing. Het hout dat binnen locatie Emos10B is verzameld kon niet tot een structuur worden toegeschreven en is mogelijk afkomstig van de natuurlijke vegetatie. Bij het hout is weinig vondstmateriaal aangetroffen. Wel zijn in de nabije omgeving vindplaatsen aangetroffen waarin met name vuursteen voorkwam. De verwachte dateringen liggen in de prehistorie, mogelijk in het Meso- of Neolithicum. Een van de doelstellingen van het houtonderzoek is dan ook het vinden van dateerbaar materiaal, aangezien volgens het evaluatierapport van elke cluster een monster geselecteerd dient te worden voor 14 C-onderzoek. Verder is informatie verzameld over de gebruikte houtsoorten en de technologie. 2. Materiaal en methode Het hout is gedetermineerd met behulp van een doorvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 500x. Hierbij worden doorsneden gemaakt in drie richtingen ten opzichte van de groeirichting van de boom (dwars, radiaal en tangentiaal). Determinatie vindt plaats aan de hand van het werk van Schweingruber. 3 Daarnaast is informatie genoteerd over de afmetingen, boomdeel (stamcode, zie uitleg bij bijlage 1), aantal jaarringen en bewerkingssporen. 1 Centrumcoördinaten: Emos10B /519048; Emos12B /519262; Emos15B /519000; Emos26B / en Scho / Mogelijk zijn dit palen die de fuik op zijn plek hielden, al voldoet een enkele paal waar de fuik aan vast zit ook. 3 Schweingruber 1982.

4 BIAXiaal Er zijn twee mogelijkheden om hout te dateren, koolstofdatering ( 14 C) en dendrochronologie. Voor eerstgenoemde methode dienen de laatstgegroeide jaarringen van primair gebruikt hout geselecteerd te worden. Voor datering met behulp van dendrochronologie is hout met minimaal zestig jaarringen nodig. Geschikte houtsoorten zijn bijvoorbeeld eik of naaldhoutsoorten. De precisie van de datering is afhankelijk van de aanwezigheid van de laatstgegroeide jaarring, of als deze ontbreekt, spinthout. Als beide ontbreken is alleen een terminus post quem-datering mogelijk. 3. Resultaten De resultaten van het onderzoek staan in bijlage 1. De conservering van het hout is slecht tot redelijk. Door de sterke doorworteling zijn de stukken niet geschikt voor 14 C-datering. 3.1 EMOS10B (N=1) Bij het hout van Emos10B gaat het om een enkel onbewerkt stuk elzen (Alnus) rondhout met een diameter van 13 cm. 3.2 EMOS12B (N=8) Van de vindplaats Emos12B, een mogelijke fuikconstructie, zijn acht stukken onderzocht. Het gaat om zeven rondhouten palen van hazelaar (Corylus avellana, 4x), een appelachtige (Pomoideae), een esdoorn (Acer) en een es (Fraxinus excelsior) met diameters van 4,5 tot 9,5 cm. De punten zijn scherp en hebben vier tot mogelijk zeven vlakken. De facetten lijken gescheurd te zijn, wat wijst op het gebruik van een bijl van steen of gewei. Daarnaast is een elzenhouten plank aangetroffen (vnr. 518; figuur 1). Het stuk is tangentiaal in de stam georiënteerd (stc 15, zie uitleg bij bijlage 1). De plank heeft een breedte van 11 cm en een dikte van 2 cm. Er zijn geen herkenbare bewerkingssporen op aangetroffen.

5 BIAXiaal Figuur 1 Schoonebeek-Schoonebeekerdiep (Emos12B), fragment van een elzenhouten plank (vnr. 518). 3.3 EMOS 15B (N=11) Van vindplaats Emos 15B, een mogelijke visweer of constructie om de beek over te steken, zijn tien palen en een mogelijk bewerkt stuk onderzocht. Voor de palen is het hout van hazelaar (5x), els (2x), eik (Quercus; 1x), mogelijk sneeuwbal (cf. Viburnum; 1x) en esdoorn (1x) gebruikt. Voor zover dit met zekerheid vast te stellen was, gaat het om rondhout met diameters van 5,5 tot 7 cm. De punten zijn scherp. Ze hebben drie tot negen zijden met lengtes van meer dan 22 cm tot meer dan 40 cm. 4 Ook hier bestaan de puntzijdes uit meerdere kleine, holle kappen en zijn de vlakken deels gescheurd, hetgeen weer wijst op het gebruik van een stenen of benen bijl. Vondstnummer 527 betreft rondhout van esdoorn met een diameter van 12 cm. Volgens de opgravingsinformatie gaat het om een paal. Er zijn echter geen bewerkingssporen zichtbaar op dit slecht geconserveerde stuk. 4 De punt van de eikenhouten paal, vnr. 528, is slechts over 8 cm bewaard gebleven.

6 BIAXiaal Figuur 2 Schoonebeek- Schoonebeekerdiep (Emos15B), eikenhouten paal (vnr. 528). Hierop zijn duidelijk de holle kapsporen te zien. Figuur 3 Schoonebeek- Schoonebeekerdiep (Emos15B), fragment van een paal van hazelaar met scheursporen (zie pijl; vnr. 533).

7 BIAXiaal Figuur 4 Schoonebeek- Schoonebeekerdiep (Emos15B), fragment van een esdoornhouten paal (vnr. 542). Duidelijk te zien zijn de vele kleine, holle kapjes op de punt. 3.4 EMOS26B (N=20) Van vindplaats Emos 26B, een mogelijke fuikconstructie, zijn twintig stukken bekeken. Ook hier gaat het grotendeels om rondhouten palen. 5 De diameters variëren van 3,5 tot 8 cm. Er zijn vier houtsoorten gebruikt: hazelaar (8x en 1x mogelijk hazelaar), els (3x en 4x mogelijk els), es (1x) en esdoorn (1x). De punten hebben twee tot vier zijden, met lengtes van 6 tot meer dan 45 cm. Op enkele stukken zijn gescheurde puntvlakken waargenomen. Figuur 5 Schoonebeek-Bargerdiep (Emos26B), fragment van een mogelijk elzenhouten paal (vnr. 561). 5 Vnr. 554 is een stuk mogelijk rondhout van hazelaar zonder zichtbare bewerkingssporen, vnr. 557 is een bewerkt fragment van es, mogelijk van een in tweeën gekliefde stam.

8 BIAXiaal SCHO18 (N=5) De vijf stukken van vindplaats Scho18, de mogelijke beschoeiing, bestaan uit drie planken en twee bewerkte stukken. Eerstgenoemde zijn gemaakt uit tangentiale stukken (stc 15) van den (Pinus; 2x) en mogelijk fijnspar/lariks (Picea/Larix; 1x). Vondstnummer 1006 is een fragment van fijnspar/lariks. Vondstnummer 1005 is een elzenhouten tak met een diameter van 3 cm, waarvan het uiteinde recht is afgewerkt (figuur 6). De kapsporen zijn relatief vlak en scherp. Omdat het om kleine sporen gaat is het niet mogelijk om onderscheid te maken tussen het gebruik van een mes of van een bijl. Waarschijnlijk betreft het wel metalen gereedschap. Er zijn geen kapsporen waargenomen die zouden kunnen helpen bij de datering. Ook hebben de stukken niet genoeg jaarringen voor dendrochronologisch onderzoek. Figuur 6 Schoonebeek-Schoonebeekerdiep (Scho18), fragment van een bewerkte elzenhouten tak (vnr. 1005), totale lengte groter dan 40 cm. 4. Discussie en conclusies Op de vindplaatsen Emos10B, Emos12B, Emos15B en Emos26B is hout van appelachtigen, els, eik es, esdoorn, hazelaar en mogelijk sneeuwbal aangetroffen (zie tabel 1). Aannemende dat er voornamelijk lokaal hout gebruikt is, geven de gevonden loofhoutsoorten een beeld van de vegetatie langs de beek. In een essen-iepenbos (Fraxino-Ulmetum) komen al de gevonden loofhoutsoorten voor. Dit bostype groeit langs rivieren en beken op zavelige tot kleiige gronden die incidenteel tot regelmatig geïnundeerd worden. 6 Op de vindplaats Scho18 is hout van els, den en fijnspar/lariks aangetroffen 6 Stortelder et al. 1999, 306.

9 BIAXiaal Tabel 1 Schoonebeek-Bargerdiep en Schoonebeekerdiep, overzicht van de gevonden houtsoorten per vindplaats. Legenda:? = determinatie onzeker. Emos10B Emos12B Emos15B Emos26B Scho18 totaal Appelachtige Pomoideae Den Pinus Eik Quercus Els ? 1 12 Alnus Es Fraxinus Esdoorn Acer Fijnspar/Lariks ? 2 Picea/Larix Hazelaar ?. 19 Corylus Sneeuwbal? cf. Viburnum totaal Het gebrek aan zichtbare bewerkingssporen op het stuk uit Emos10B bevestigt het idee dat het hierbij gaat om een natuurlijk stuk hout. Het meeste hout van de overige vindplaatsen is wel bewerkt. Voor de vindplaatsen Emos12B, Emos15B en Emos26B is een datering in de vroege prehistorie aannemelijk gezien de aanwezigheid van bewerkingssporen die duiden op het gebruik van een stenen of benen bijl. Op de stukken van Scho18 zijn geen bewerkingssporen zichtbaar die helpen bij een datering van het materiaal. Van de op de vindplaats Scho18 aangetroffen naaldhoutsoorten zijn fijnspar en lariks niet inheems in Nederland, wat een datering in de prehistorie tegenspreekt. De vroegste importen van deze houtsoorten dateren in de Romeinse tijd. Voor een lokatie in Drenthe is een datering in de Middeleeuwen echter aannemelijker. Vanaf de 18 e eeuw worden fijspar en lariks in Nederland aangeplant. 7 Den is wel inheems in Nederland, maar wordt in de latere perioden schaars. Vanaf de 16 e eeuw wordt deze soort aangeplant. 8 Vanwege de sterke doorworteling zijn er geen stukken geschikt voor 14 C- datering. Het dateren van één monster per cluster, zoals vermeld in het evaluatierapport, is dan ook niet mogelijk gebleken. Ook voor dendrochronologie is geen geschikt hout aangetroffen. Wat betreft de functie van de mogelijke visweer of constructie om de beek over te steken, Emos15, zouden de diameters van het gebruikte hout eerder op de eerstgenoemde interpretatie duiden. De diameter varieert van 5,5 tot 12 cm (gemiddeld 7,3 cm), hetgeen niet erg veel is voor een dragende constructie. Ook de gebruikte houtsoorten, voornamelijk hazelaar, met daarnaast els, esdoorn en eik, wijzen niet bepaald op een selectie op sterkte. 9 Het gebruik van stukken met een beperkte diameter en van diverse lokale houtsoorten komt overeen met het houtgebruik in de visweren van Emmeloord Buis Buis Taylor Van Rijn 2002.

10 BIAXiaal Het hout hoeft niet geconserveerd te worden. 5. Literatuur Buis, J., 1985: Historia Forestris. Nederlandse bosgeschiedenis II, Houtmarkt en houtteelt tot het midden van de negentiende eeuw, Utrecht. Rijn, P. van, 2002: Het houtonderzoek aan de visweren en fuiken van de Neolithische tot Vroege Bronstijd vindplaats Emmeloord, Noordoostpolder, Amsterdam (BIAXiaal 137). Schweingruber, F.H., 1982: Mikroskopische Holzanatomie, Birmensdorf. Stortelder, A.H.F., J.H.J. Schaminée & P.W.F.M Hommel 1999: De vegetatie van Nederland deel 5, Plantengemeenschappen van ruigten, struwelen en bossen, Uppsala, Leiden. Taylor, M., 1981: Wood in Archaeology, Shire Archaeology Series 17, Aylesbury.

11 Uitleg van de codering gebruikt in de bijlage 1 alle afmetingen zijn in cm (> = groter dan; stuk incompleet) vindplaats vindplaatscode RAAP vnr. vondstnummer soort houtsoort (Acer = esdoorn; Alnus = els; Corylus = Corylus avellana = hazelaar; Fraxinus = Fraxinus excelsior = es; Larix = larix; Picea = fijnspar; Pinus = den; Pomoideae = appelachtige; Quercus = eik; cf. = determinatie onzeker) artspec omschrijving van het artefact (bew. = bewerkt; onbew. = onbewerkt;? = onzeker) stc stamcode = schematisch aangeven van de wijze waarop het object in de stam georiënteerd is (grondvorm), zie bijgevoegd schema. a = zonder bast b = met één zijde met bast bb = met twee zijden met bast L lengte B breedte D hoogte/dikte Sdiam diameter van oorspronkelijke stam of tak PV puntvorm, d.w.z. het aantal vlakken waarmee de punt is gemaakt halverwege de punt 2 = 2 bekapte vlakken enz. x = kleine extra kap a = één vlak van punt die niet bekapt of bewerkt is, naast het aantal bekapte vlakken aa = twee vlakken van punt die niet bewerkt zijn, naast het aantal bekapte vlakken Deze onbewerkte vlakken zijn dus niet inbegrepen in het aantal vlakken aangegeven met een cijfer. Bijvoorbeeld: 4aa = punt gevormd door 4 bewerkte vlakken en twee onbewerkte. PL puntlengte, d.w.z. de lengte van het hoogste kapvlak van de punt (PL = 0: vlak gekapte onderkant) cons. conservering g = goed m = matig r = redelijk s = slecht schors aanwezigheid van bast (b), schors (sch), spint (sp) of wankant (w) advies f = van deze stukken is een foto door BIAX gemaakt, eventueel kan er nog een meer professionele foto van worden gemaakt. opmerking extra opmerkingen

12 stamcodes 1 hele stam 11 vierzijdig gerechte balk uit kwart stam 2 halve stam 12 eenzijdig gerechte plank 3 derde stam 13 radiale plank door hart (kwartiers) 4 kwart stam 14 radiale plank maximaal tot hart 5 radius kleiner dan boog 15 tangentiale plank niet door hart, breedte groter dan kwart stam (dosse) 6 radius gelijk aan boog 16 plank niet door hart, breedte maximaal kwart stam 7 radus groter dan boog 17 relatief klein deel uit stam 8 eenzijdig gerechte balk 18 segment van een uitgeholde stam 9 vierzijdig gerechte balk door het hart van de stam 0 onbekend 10 vierzijdig gerechte balk uit halve stam

13 Bijlage 1 Schoonebeek-Schoonebeeker- en Bargerdiep, resultaten van het houtonderzoek. Alle stukken zijn sterk doorworteld. vindplaats vnr. soort artspec stc L B D Sdiam PV PL cons. schors advies opmerkingen Emos10B 501 Alnus onbew. 1 > m sch.. Emos12B 504 Pomoideae paal 1 > ? >22 s.. gescheurd Emos12B 505 Corylus paal 1 >20.. 6,5 4 >20 s b. gescheurd Emos12B 513 Corylus paal 1 >27.. 9,5 4a? >27 s b. gescheurd, sterk doorworteld Emos12B 514 Corylus paal 1 > ? >30 s b.. Emos12B 515 Corylus paal 1 >33.. 8,5 4a 27 m sch. gescheurd Emos12B 516 Acer paal 1 >30.. 8? >30 s b. sterk doorworteld Emos12B 517 Fraxinus paal 1 >11.. 4,5 5 >11 s.. fragment Emos12B 518 Alnus plank 15 > r. f. Emos15B 527 Acer?bew. 1 > s.. "zie 542"; afgekapte knoest?, "paal" Emos15B 528 Quercus paal 1 > a >8 r. f kleine kapjes Emos15B 530 Corylus paal 1 > x >40 m b. gescheurd Emos15B 531 Corylus paal 1 >46.. 5,5 3a >22 r b. gescheurd Emos15B 532 Corylus paal 1 > r. f 1 puntzijde korte kapjes, rest gescheurd Emos15B 533 Corylus paal 1 >68.. 5,5 4a >22 r b f gescheurde puntvlakken Emos15B 534 Corylus paal 1 > >32 r b f gescheurde puntvlakken Emos15B 537 Alnus paal 2? > of 3a >23 m.. stc punt? Emos15B 542 Acer paal 1 > >23 r.. vele kleine facetten Emos15B 538/539 cf. Viburnum paal 1 > x >12 m... Emos15B 538/539 Alnus paal 1 >10.. >5,5 4 >10 m... Emos26B 543 Alnus paal 1 >30.. 6,5 3ax 21 r b.. Emos26B Alnus paal 1 >16.. 5,5 2aa 10 r b.. Emos26B cf. Alnus paal 1 >11.. 5,5 2aa 10 r b.. Emos26B 545 Corylus paal 1 >12.. 5,5 >=2a >6 r b.. Emos26B 546 Corylus paal 1 > axx >35 r b.. Emos26B 547 cf. Corylus paal? >11.. 3,5 1? 6 m b.. Emos26B 548 Corylus paal 1 >24.. 5? >5 m b.. Emos26B 549 Fraxinus paal 1 >58.. 4? 5? r b. punt beschadigd Emos26B 550 cf. Alnus paal 1 > ax? >10 r b. knoesten Emos26B 551 cf. Alnus paal 1 >36.. 6,5 3aa >36 r b. gescheurde puntvlakken Emos26B 552 Corylus paal 1 >45.. 5,5 3a >45 m b.. Emos26B 553 Corylus paal 1 >58.. 6,5 1? 7 r sch. afwijkende punt: niet duidelijk oppervlak

14 vindplaats vnr. soort artspec stc L B D Sdiam PV PL cons. schors advies opmerkingen Emos26B 554 Corylus onbew. 1? >11.. 5,5.. r b.. Emos26B 555 Corylus paal 3? >21.. 4,5 4? >21 r b. mogelijk is alleen punt meegenomen en moet stc 1 zijn Emos26B 556 Alnus paal 1 > ? >34 m b. knoest Emos26B 557 Fraxinus bew. 2? m.. fragment Emos26B 558 Acer paal 1 >29.. 5,5? 15 r b.. Emos26B 560 Corylus paal 1 >50.. 5,5 4a >40 r b. gescheurde puntvlakken Emos26B 561 cf. Alnus paal 1 > a 43 r sch f gescheurde puntvlakken Emos26B 562 Corylus paal 1 >33.. 4,5 4a 26 r b. gescheurde puntvlakken Scho Alnus bew. 1 > r b f uiteinde recht afgewerkt,knoestjes weggekapt Scho Picea/Larix bew. 17 > m.. aan uiteinde gat van weggevallen knoest Scho Abies plank 15 > m... Scho Pinus plank 15 > m... Scho Pinus plank? > m.. gescheurd,knoest dwars erdoor