Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Transcriptie

1 BIAXiaal 208 Houtonderzoek aan de Bronstijdvindplaats te Zijderveld C. Vermeeren 2004 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 208 Houtonderzoek aan de Bronstijdvindplaats te Zijderveld Auteur: C. Vermeeren Opdrachtgever: Archol ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2004 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2003 werd door Archol onder leiding van P. Jongste en S. Knippenberg een Bronstijdvindplaats opgegraven in Zijderveld (coördinaten: /439476). Diverse plattegronden van spiekers, bijgebouwen en huizen werden aangetroffen, evenals kuilen en palenrijen. In een deel van de (paal)kuilen bleek nog hout aanwezig te zijn. Dit hout is geborgen en in Leiden, op het Archeologisch Centrum, beschreven en onderzocht op houtsoort, bewerkingssporen en dateringsmogelijkheden. 2. Materiaal en methode Het hout is in het veld verpakt in plastic folie en vervolgens koel en donker opgeslagen tot het moment van verwerking. De meeste stammen waren nog verrassend goed geconserveerd, wat in dit geval waarschijnlijk niet alleen aan het grondwater te danken was, maar ook aan daarin opgeloste ijzer dat als een roestige aanslag op de onderkant van de meeste palen was neergeslagen en daarmee de bewerkingssporen bijzonder goed beschermde (figuur 1, zie bijlage). Het hout is in het laboratorium grondig en zorgvuldig schoongemaakt. Determinatie vond plaats met behulp van een doorvallendlichtmicroscoop bij vergrotingen van 100 tot 250 x. Daarnaast is het hout beschreven en onderzocht op bewerkingssporen. De beste afdrukken van snedes zijn met watervaste stift op plastic overgetrokken, zodat een reconstructie gemaakt kon worden van de (eventueel verschillende) gebruikte gereedschappen. Naast de vorm van de snede is er ook gekeken naar de richting en diepte van de inslag en naar braamsporen. Er is onderzocht of het materiaal geschikt was voor datering. Voor 14 C-datering zijn, in verband met de lange wachttijden voor dit onderzoek, vooraf al een aantal door S. Knippenberg op grond van context uitgezochte monsters bekeken om daaruit de meest veelbelovende te selecteren. De voorkeur ging hierbij uit naar laatst gevormde jaarringen en/of takhout. Voor dendrochronologische datering is tijdens het onderzoek gezocht naar kringporige houtsoorten, bij voorkeur eik (Quercus), omdat daar de beste vergelijkingscurven van zijn. Er moeten verder zestig of meer jaarringen zijn voor de statistische betrouwbaarheid en liefst spint en bast om daarmee de kans op een goede datering te vergroten. Ook is rekening gehouden met de mogelijkheid om wiggle-match datering te doen. Daarvoor is echter materiaal nodig met (veel) meer dan zestig duidelijke en regelmatige jaarringen en dat is niet aangetroffen. 3. Resultaten 3.1 ALGEMEEN De resultaten van de houtbeschrijvingen en determinaties staan in bijlage 1. Daarnaast zijn de gegevens ingevoerd in een Acces database conform de specificaties ten behoeve van Archeologische Monumentenzorg Project VleuGel/A DE STRUCTUREN Het huis In put 67 is een huisplattegrond aangetroffen, die H16 is genoemd. Het is een drieschepig huis, circa driekwart compleet en ongeveer oost-west liggend (figuur 2). Aan de oostzijde is een duidelijke ingangpartij (vondstnummers 1282, 1283, 1285 en 1287), mogelijk is er ook één aan de westzijde aanwezig geweest (vondstnummer 1078). De

4 BIAXiaal wand bestaat uit een dubbele rij paaltjes, maar hier is helaas vrijwel geen hout bewaard gebleven. Alleen vondstnummer 1281 bevatte een aangepunte elzen (Alnus) paal van 4 cm in doorsnede, waarschijnlijk gemaakt van een tak. Het merendeel van de staanders bestaat ook uit elzen. Vrijwel steeds gaat het om grote bomen die in twee fasen bekapt zijn (zie voor uitleg 3.3.1). Er zijn veertien complete elzen staanders en nog drie fragmenten gevonden. De diameter bedraagt gemiddeld 23,5 (17 tot 29) cm en dat is vrijwel gelijk aan de gemiddelde diameter van 24,5 cm van de gebruikte bomen (19 tot 30 cm). Er zijn namelijk complete stammen gebruikt, soms alleen ontschorst (zie 3.3.2). Alle staanders zijn afgeplat (puntvorm * in bijlage 1, figuur 3) en hebben een zeer geringe puntlengte (0-1,7-11 cm). In twee gevallen zijn de staanders hol (vondstnummers 1266 en 1268, figuur 4). De binnenzijde is te zeer vergaan om daar nog eventuele bewerkingssporen op te herkennen. Het is ook heel goed mogelijk dat er holle bomen zijn omgekapt. Naast de elzen staanders zijn er ook staanders van eikenhout (Quercus) gevonden. Het gaat hier om zes tangentiale planken (figuur 5) en een balk (figuur 6), alle kennelijk verticaal gebruikt. Ze zijn gemaakt uit stevige stammen, waarvan de diameter niet precies te achterhalen is. De breedte van de balk is 11 cm, van de planken is de breedte ruim 20 cm en varieert de dikte van 4 tot 7 cm. Ook hier is de onderzijde afgevlakt, met slechts een geringe punt van 1 cm bij vier planken, de overige zijn 0 cm. Bij een aantal staanders zijn andere houtelementen toegevoegd, waarschijnlijk als extra versteviging. Het gaat om een elzen paal (vondstnummer 1273) met een diameter van 4 cm met een éénzijdige punt van 3 cm bij staander 1274 en om een fragment els (vondstnummer 1233) bij staander Eenzelfde doel dient de verdubbeling van de staanders in het midden van het huis: een eiken plank (vondstnummer 1270) en balk (vondstnummer 1271) in het noorden en een eiken plank (vondstnummer 1272) en elzen staander (vondstnummer 1269) in het zuiddeel van het huis. Onder één van de staanders (vondstnummer 1264) is een stiep of poer gevonden die, net als de afplatting van de onderzijde van de staanders, waarschijnlijk diende om wegzakken in de ondergrond tegen te gaan (figuur 7). Dit is bijvoorbeeld ook gevonden bij een 12 e eeuwse boerderij in Gouda, waar eveneens afgeplatte elzen werden gebruikt, staande op houten stiepen of poeren en soms zelfs met sloffen van plantenvezels om wegzakken in het veen te voorkomen. 1 De zandige klei van de oeverafzettingen te Zijderveld, waarin de palen van het huis en de spiekers zijn gegraven is overigens steviger, dus er moet ook rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat de palen zijn afgeplat omdat ze niet werden ingeslagen maar ingegraven Spiekers Er zijn houten palen teruggevonden uit zeven spiekers. Van spieker 10 is slechts één paal gelicht, te weten een mogelijk aangepunte wilg (Salix). Eigenlijk is niet goed meer te zien dat het om een paal gaat, de conservering is slecht en het hout is alleen te omschrijven als een fragment, mogelijk van een paal, mogelijk aangepunt. De diameter van het stuk is 4 cm, bevat circa 4 jaarringen en komt van een kleine boom of tak. Van spieker 17 is slechts één paal bewaard gebleven, een els met een diameter van 25 cm en een afgeplatte punt. Opmerkelijk is de aanwezigheid van een brede braam van 1.5 mm. Ook van spieker 18 is slechts één paal bewaard gebleven, een els van 15 cm met een tweezijdige punt van 5 cm. In spieker 19 is een afgeplatte eikenhouten paal gevonden. Deze is gemaakt van circa een derde deel van een boom met een diameter van meer dan 20 cm (figuur 8). Van spieker 34 werd wederom slechts één elzen paal geborgen, met een diameter van 15 cm en in twee fasen afgeplatte punt van 5 cm. De boom was oorspronkelijk 17 cm in diameter. Spieker 20 is een negenpalige spieker waarvan uit alle acht blootgelegde paalgaten hout -allemaal els- bemonsterd kon worden. In vondstnummer 1476 werden twee stukken 1 Haaster et al 1997 & Bakels et al 2000

5 BIAXiaal hout aangetroffen die kennelijk samen de staander vormden (figuur 9). Alle palen zijn afgeplat in twee fasen (zie 3.3.1) met een puntlengte van 0 tot 1 cm. De schors is meestal deels verwijderd, maar niet bij elke paal. De diameter van de palen is gemiddeld 20,1 cm (van 14 tot 27 cm) en van de gebruikte bomen 21,3 cm. Van spieker 21 zijn drie palen teruggevonden, een kwart eik met een platte punt van een stam van meer dan 26 cm diameter en twee elzen palen, waarvan één van een stam van 20 cm diameter met een eenzijdige punt van 15 cm lang en één ontschorste met een platte punt van een boom van 15 cm in diameter Overig hout Het meeste hout valt niet onder één van de hiervoor genoemde structuren. Een deel van het hout is gevonden in palenrijen of -wolken. Het betreft hier twaalf stukken, waarschijnlijk grotendeels aangepunte paaltjes of fragmenten daarvan, maar soms ook kennelijk onbewerkt (tak)hout. Eén stuk kon niet meer gedetermineerd worden, de overigen bestaan uit wilgenhout (7x), elzenhout (3x) en populier (Populus, 1x). De diameters zijn over het algemeen, voor zover nog te zien, klein. De overige stukken hout komen uit kleinere of grotere kuilen. Vondstnummer 244 is een aangepunte wilgenpaal waarop zowel een aantal holle als een groot vlak facet aanwezig lijken te zijn. Vondstnummer 272 is een vertakte elzen stam die kennelijk onbewerkt is. De vondstnummers 1085, 1086 en 1087 komen uit een grote drenkkuil ten zuiden van de huisplattegrond (spoor 184 en 216). Elk nummer bevat meerdere stukken hout. Gevonden zijn bewerkte en onbewerkte fragmenten van wilg (5x) en els (5x) en restanten van een mogelijk aangepunte balk van eik (3x). Bij de bewerkte stukken lijkt het meestal om aangepunte paaltjes te gaan, maar er zijn twee onregelmatige stukken elzenhout bij die aan alle kanten bewerkt zijn. Dit laatste is kapafval (spaanders) van de bewerking van grotere stammen, zie Eén van de bewerkte wilgen is een stok met een diameter van 2,5 cm en een totale lengte van 25 cm waarvan 19 cm is aangepunt (figuur 10). In het veld is dit een drevel genoemd. De functie hiervan is niet duidelijk. Ten noorden van de huisplattegrond bevindt zich een andere drenkkuil (spoor 56) die de vondstnummers 1450, 1452, 1453, 1455, 1456 en 1461 bevat, de meeste ook weer met meerdere stukken hout. Er zijn vijf stukken eik gevonden; een brok en vier (fragmenten van) aangepunte palen/balken. De meeste stukken zijn van els: aangepunte paaltjes (7x) of flinke spaanders van de bewerking van grote palen/staanders (6x). Van wilg is een mogelijk bewerkt stuk gevonden. Daarnaast zijn er van deze soort twee kennelijk onbewerkte takken gevonden evenals twee takken van els. 3.3 BEWERKINGSSPOREN Algemeen Zoals ook eerder in de Bronstijdopgravingen van Eigenblok opgemerkt werd, lijkt er sprake te zijn van een twee-fasen bewerking van de grote constructiepalen 2. In de eerste fase wordt de boom met grote slagen omgekapt (figuur 11a en b) en ontstaat een punt, eventueel met pluim. Daarna wordt in de tweede fase met meer en zorgvuldiger gerichte slagen de punt afgeplat. Op vondstnummer 1267 en 1279 (figuur 12a en b) zijn de sporen van beide fasen nog herkenbaar, maar vaak zijn de sporen van de 1 e fase verdwenen onder die van de 2 e fase. Dit soort platte punten dient meestal om verzakken van de palen in kleiige of venige bodem tegen te gaan. Het is ook mogelijk dat de vorm van de staanders te maken heeft met ingraven in plaats van inslaan. Bij ingegraven palen, waar een lange aanpunting niet nodig is, wordt vaak de stam gebruikt zoals hij is na het omkappen, dus onregelmatig, of eventueel iets afgeplat. 2 Vermeeren, 1998, Vermeeren & Hänninen, 1999/2003, Brinkkemper et al 2002

6 BIAXiaal Daarnaast zijn grote spaanders aangetroffen die als afval bij het bewerken zijn ontstaan (figuur 13). In een aantal gevallen is de schors nog aanwezig op de palen, maar in andere gevallen is te zien dat de schors er (deels) afgehaald is Dissel Het verwijderen van de schors is gebeurd met een dissel (figuur 14). De werkrichting en de iets holle inslagen wijzen daarop. Er zijn zelden braamsporen aangetroffen (die meestal wél aanwezig zijn en dan loodrecht op de snede staan), zodat het waarschijnlijk om een scherp stuk gereedschap gaat. De richting van werken is echter ook precies in de grove lengte-structuur van het hout, zodat bramen slecht te herkennen zijn. De gevonden banen zijn altijd smaller dan de dissel zelf was, er is nooit een zijkant of een snede aangetroffen. De vorm van de disselsnede is daarmee niet te reconstrueren. De gebruikte dissel(s) zijn minimaal 4,5 cm, waarschijnlijk meestal zo n 5 à 6 cm, maar mogelijk meer dan 8 cm breed (zie vondstnummer 1078). De facetten vertonen meestal een geringe holling, zodat de dissel licht gebogen moet zijn geweest Bijl Zoals in is beschreven zijn de palen in twee fasen aangepunt met bijlen. Meestal zijn er geen bramen zichtbaar, waardoor zelfs enige twijfel ontstond of het nu een bijl of een dissel betrof. De hoek waaronder de wél aanwezige bramen staan ten opzichte van de snede (figuur 15) en de manier van werken wijst echter toch op een bijl. De bijlen lijken over het algemeen goed scherp, wel zijn er enkele heel grote bramen (figuur 16) aangetroffen op drie staanders uit het huis (vondstnummer 1261, 1263 en 1268), één op een spaander in kuil 56 (vondstnummer 1450) en één op een staander van spieker 17 (vondstnummer 1300). De meeste facetten, met name die op de platte punten van de staanders (2 e fase) zijn heel vlak, wat betekent dat de gebruikte bijl plat is (zie onder andere figuur 15 & 16). Er zijn echter enkele aangepunte palen aanwezig met facetten die hol zijn, wat wijst op het gebruik van een bolle bijl (figuur 17). Holle facetten zijn aangetroffen op een wilgen, een elzen en een eiken paal uit kuilen (vondstnummers 244, en ) en mogelijk op een eiken plank uit het huis (vondstnummer 1270). Deze laatste sporen kunnen echter ook afkomstig zijn van een iets gekromde dissel. Opmerkelijk is het voorkomen van extreem vlakke facetten, die voor het eerst in de bronstijd optreden. Dergelijke facetten zijn niet uit een neolithische context bekend. Gekoppeld aan het feit dat het hier om zeer scherpe bijlen moet gaan, lijkt het er op te wijzen dat we met zeer platte bronzen bijlen te maken hebben. Ook de relatief grote breedte lijkt dit te ondersteunen (zie hieronder). De bijlsneden zijn opgetekend en onderling vergeleken om te zien of er meerdere bijlsnedevormen aanwezig waren. Er zijn uiteindelijk vijf typen benoemd, waarbij vastgesteld kon worden dat binnen type IV in ieder geval twee verschillende bijlen zijn gebruikt. De resultaten staan in figuur 18. Binnen typen III en IVb zijn complete bijlafdrukken gevonden. Deze zijn aangetroffen op de staanders met vondstnummer 1480 (spieker 20), en 1490 (spieker 21) (figuur 19). De breedte van deze afdrukken zijn respectievelijk 5,4 en 6,2 cm. Een vrijwel complete bijlafdruk van type II bevindt zich op vondstnummer 1263 (huis 16). Type I is een rechte bijlsnede met een minimale breedte van 5 cm. Dit type is alleen aangetroffen op spaander afkomstig uit drenkkuil 184. Type II is een licht gebogen vorm, waarvan de breedte op 5,4 cm is gereconstrueerd. Er zijn meerdere fragmenten van sneden aangetroffen op staanders afkomstig van huis 16 en spieker 20. Bij type III gaat het om een middel gebogen snede. Dit type is het meest herkend, en bevond zich op staanders en houten objecten afkomstig uit huis 16, spieker 20 en

7 BIAXiaal drenkkuil S56. Ook hier betrof het voornamelijk delen van sneden, er is maar één compleet exemplaar aangetroffen (1490). Deze heeft een breedte van 6,2 cm. Type IV is een sterk gebogen vorm. Binnen dit type zijn op grond van verschillende breedtes in ieder geval twee bijlen herkend, IVa en IVb. Het gaat om een brede vorm met een minimum breedte van 6,5 cm en een smallere vorm met een breedte van 5,4 cm (compleet op 1480). IVa is het minst vertegenwoordigd en is alleen op staanders van spieker 17 en 20 aangetroffen. IVb komt meer voor en is herkend op palen/staanders afkomstig uit spieker 18, 19, 20 en 21, en uit drenkkuil S56. Type V is een zeer sterk gebogen snede met een minimale breedte van 5,5 cm. Dit type is maar twee keer aangetroffen op staanders uit spieker 20 en DATERINGSMOGELIJKHEDEN C-datering Al voordat het feitelijke onderzoek aan het hout startte, is op verzoek van de archeologen materiaal uitgezocht voor 14 C-datering. Hierbij zijn beschikbare monsters uit duidelijke structuren onderling vergeleken zodat de beste keus gemaakt kon worden. Om de datering zo goed mogelijk te laten lukken, is getracht materiaal te verzamelen dat zo dicht mogelijk bij het moment van maken van de structuur ligt, dat wil zeggen de laatste beschikbare jaarringen van de stammen (omdat takhout niet voorhanden was). Bij het maken van de keuze wordt gelet op de conservering van het hout, of er al dan niet doorworteling of andere jongere vervuiling heeft plaatsgevonden en op het jaarringpatroon. Het is een voordeel als de jaarringen regelmatig en groot zijn, zodat zo precies mogelijk bemonsterd kan worden. Na een afweging van alle factoren zijn de volgende monsters genomen uit het onverkoolde hout (tabel 1): Tabel 1 Zijderveld: 14 C-monsters van de buitenste ringen van onverkoolde houten palen structuur put spoor vondstnummer gewicht (g) ringen opmerkingen Hek ? 7 wortels (weinig) Waterkuil ?? wortels Hek circa 35 < 10 wortels Spieker circa 60 5 wortels Huis >100 circa 12 wortels Huis >100 circa 7 wortels Spieker wortels Kuil circa wortels Spieker >100? circa 7 wortels Kuil circa 25 circa 5 wortels (weinig) De gehele serie monsters is uiteindelijk naar het Centrum voor Isotopen Onderzoek aan Rijksuniversiteit Groningen gestuurd. De dateringen bleken binnen de periode van 1500 tot aan 1000 v Chr te vallen, met een duidelijk zwaartepunt tussen 1400 en 1300 v. Chr. De staander uit spieker 19 leek geschikt voor dendrochronologisch onderzoek en is om die reden niet voor 14 C-onderzoek bemonsterd. Tijdens het bemonsteren van de buitenste jaarringen voor 14 C-datering kon bij twee elzen staanders (vondstnummer 1279 en 1283) overigens worden vastgesteld dat ze gekapt waren in het (vroege) voorjaar. Dit is wel een heel kleine steekproef, maar het is dus mogelijk dat het huis in het vroege voorjaar is gebouwd.

8 BIAXiaal Naast het onverkoolde hout is er ook materiaal voor 14 C-datering gehaald uit verkoold hout. Hierbij gelden in principe dezelfde richtlijnen voor het maken van een keuze: gezocht wordt naar jong hout (tak of spint) met zo min mogelijk vervuiling. Omdat het vrijwel altijd om kleinere stukken gaat, heeft bemonstering van buitenste ringen hier geen zin. Wel is het belang van de soort hier extra groot: houtskoolfragmenten van kortlevende boomsoorten hebben een kleinere foutenmarge dan die van langlevende soorten. De voorkeur gaat daarom uit naar struiken of (kleine) korter levende bomen zoals bijvoorbeeld vlier (Sambucus), wilg en eventueel els, boven mogelijke woudreuzen als eik of beuk (Fagus sylvatica). Er was geen financiële ruimte om de houtskoolmonsters compleet te onderzoeken. Daarom zijn de op het oog herkenbare verspreidporige takken en zo klein mogelijke stammen eruit gepikt en gedetermineerd. Het is waarschijnlijk dat er nog andere soorten in de monsters zitten dan de nu gedetermineerde. In één monster bleek een verkoolde pit van sleedoorn (Prunus spinosa) te zitten, bij uitstek geschikt om te dateren omdat deze feitelijk maar één jaar oud is. De resultaten staan in tabel 2. Uiteindelijk zijn uit deze selectie door Archol vijf monsters gekozen voor AMS-datering. Tabel 2 Zijderveld: monsters voor 14 C-datering (AMS) uit verkoold materiaal. structuur put spoor vnr. Soort gewicht (mg) boomdeel opm. AMS Klein huis Alnus 2x 140 >tak/<stam Wortels + Klein huis Te det < knoest Gesinterd - Waterkuil Salix 12 1 jarige tak. +! Waterkuil Salix 3x. >stam Wortels - Waterkuil Alnus 2x. >stam Wortels - Kringgreppel Salix 460 >tak/<stam Wortels + Kringgreppel Alnus < >tak/<stam Wortels - Kringgreppel Salix < >tak/<stam Wortels - Spieker Salix 2x 50 >tak/<stam, bui.ring Wortels + Spieker Salix. >stam Wortels - Spieker Alnus. >stam Wortels - Spieker Prunus spinosa 50 pit vraatspoor +! Dendrochronologische datering Tijdens het onderzoek van het hout is ook bekeken of er stukken geschikt waren voor dendrochronologisch dateren. Daarbij wordt gelet op de houtsoort (eik is bijvoorbeeld zeer geschikt omdat daar goede vergelijkingscurves voor zijn) en het aantal jaarringen. Er zijn mimimaal zestig jaarringen nodig om een statistisch betrouwbare vergelijking te kunnen maken met de ijkcurve. Daarnaast heeft een monster dat de buitenste ring (wankant) bevat altijd de voorkeur omdat daarmee de kapdatum vaststaat. Als de buitenste ring ontbreekt verdient het aanbeveling om monsters met in ieder geval nog spintringen te kiezen, omdat daarmee een schatting van de kapdatum te maken is. Tenslotte moet er natuurlijk ook gekeken worden uit welke context de monsters komen om te beslissen of er wel of geen datering van nodig is. In Zijderveld werden voornamelijk elzen aangetroffen, maar in vier structuren (huis 16, spieker 19, spieker 21 en uit een kuil) komen ook eiken voor. In tabel 3 zijn de gegevens hiervan te zien. De beste monsters komen uit de kuil, met name als ze als combinatie worden ingestuurd (voor een middelcurve), maar ook die van spieker 21 lijkt veelbelovend. In totaal zijn er 5 monsters ingestuurd naar RING. 3 3 De dateringen zijn ondertussen binnen en passen mooi in het verwachtingspatroon van de midden-bronstijd: de medianen vallen in de range van 1483 tot 1345 v. Chr.

9 BIAXiaal Tabel 3 Zijderveld: overzicht van de monsters voor dendrochronologisch onderzoek. structuur put spoor vnr. soort Jaarring spint dendro opm. Huis Quercus > Huis Quercus >= Huis Quercus >50 - +/-. Huis Quercus <=60 - +/-. Huis Quercus > Huis Quercus ca /-. Huis Quercus <=60 - +/-. Kuil Quercus > combi Kuil Quercus ca combi Kuil Quercus ca combi Spieker Quercus > Spieker Quercus >60 +? Conclusies Het doel van het onderzoek was om drie vraagstellingen te beantwoorden: de gebruikte houtsoorten, de bewerkingssporen en de datering. 4.1 GEBRUIKTE HOUTSOORTEN Het merendeel van het gevonden hout is els, maar er zijn hier ook andere soorten gevonden, namelijk eik, wilg en populier. De verhouding tussen de soorten is weergegeven in figuur 20. Indirect is ook sleedoorn aangetoond, door middel van een verkoolde pit uit één van de houtskoolmonsters. Waarschijnlijk zijn er in het houtskool nog meer soorten te vinden, met name lokaal verzamelde soorten voor brandhout. Het was nu echter niet mogelijk om aanvullend houtskoolonderzoek te doen. Wel is het opvallend dat bij het uitzoeken van houtskool voor datering met name els en wilg werd gedetermineerd. De gevonden soorten zijn niet verrassend. Waarschijnlijk is els op de vochtige standplaatsen in de directe omgeving de dominante boomsoort. Ook wilg en populier kunnen hier goed groeien. Het gebruik van de eiken laat een zekere zuinigheid zien: de eiken zijn tangentiaal verwerkt tot planken of balken, of als een stamdeel (een derde, een kwart en een zesde deel) gebruikt. Ook zijn knoesten aangetroffen die erop wijzen dat het geen topkwaliteit eiken waren (figuur 21). Dit wijst op een schaarste van de soort, en de vraag rijst of de boom wel in de directe omgeving heeft gestaan. Dit zou in samenhang met de geologie en waterstanden uitgezocht kunnen worden. In ieder geval is het zo dat de gebruikte elzen over het algemeen vrij brede jaarringen hebben. De staanders zijn behoorlijk groot van omvang. Beide observaties wijzen op het gebruik van goed gegroeide grote elzen, die op een voor hun gunstige bodem gegroeid zijn. Opmerkelijk is dat er twee holle staanders zijn aangetroffen. Waarschijnlijk gaat het hier niet om uitgeholde bomen, maar om bomen die tijdens de kap al hol bleken te zijn. Dat ze toch gebruikt zijn wijst er mogelijk op dat rechte bomen van deze diameter toch niet ruim voor handen waren. De hier voor elzen gunstige omstandigheden (een stabiele vochtige komgrond met zandige klei) zal voor eiken een ongustige groeiplaats zijn, maar door de minerale ondergrond kunnen ze er wel groeien. Ze zullen dan smalle jaarringen maken en waarschijnlijk knoestig zijn, precies zoals we nu hebben aangetroffen. 4 4 Weeda et al, 1991

10 BIAXiaal Een eerste vergelijking met de Bronstijdopgravingen te Eigenblok laat zien dat els daar nog dominanter was. 5 Dit kan deels verklaard worden door conservering. In Eigenblok zagen we dat met name de grotere staanders bewaard gebleven waren. Voorspeld werd toen al dat als ook kleinere constructie-elementen bewaard waren gebleven ook andere houtsoorten gevonden zouden zijn. Dat bleek in Zijderveld te kloppen: de conserveringsomstandigheden zijn iets beter (mogelijk door de beschermende ijzerlaag) en er werden dan ook wat kleinere paaltjes gevonden, weer veel van els maar ook van wilg en populier. 6 De iets betere conservering is echter geen verklaring voor het voorkomen van eik. Deze soort heeft veel sterker en harder hout en zou in Eigenblok juist ook bewaard zijn gebleven. Daar is het echter slechts eenmaal aangetoond. Opvallend bij het gebruik van de eiken in het huis van Zijderveld, is dat we ze allen aantreffen in het westdeel. Bovendien zijn daar ook een aantal extra verstevigde staanders gevonden. Deze versteviging kan ingegeven zijn door de overheersende windrichting uit het (zuid-)westen, maar het kan ook betekenen dat er wellicht vee in dat deel van het huis heeft gestaan, ook al zijn er in de plattegrond geen duidelijke aanwijzingen voor, bijvoorbeeld in de vorm van stalboxen. Het ziet er naar uit dat er heel pragmatisch gebruik is gemaakt van de mogelijkheden: de onderdelen die stevig en sterk moesten zijn, zijn van de dikste elzen gemaakt, een soort die veel in de omgeving voorhanden was. Weliswaar blijven die minder lang goed dan de veel sterkere eiken, maar ze zijn wel beschikbaar en met tamelijk weinig moeite uit de directe omgeving te halen. Dat de grote elzen ter plekke zijn bewerkt, bewijzen de spaanders die een aantal malen aangetroffen zijn. De huisdelen die om wat voor reden dan ook het meest te lijden hadden, werden nog extra verstevigd met dubbele palen en met delen van eiken stammen, een soort die waarschijnlijk schaars was en mogelijk van verder gehaald moest worden. Voor zover bewaard lijken de lichtere delen (wanden, palenrijen) te hebben volstaan met minder sterke houtsoorten en boomonderdelen: takken van elzen, wilgen en populieren. In een enkel geval was het mogelijk om het kapseizoen vast te stellen en mogelijk wijst dit op bouw van het huis in het (vroege) voorjaar. 4.2 BEWERKINGSSPOREN Op het hout zijn nog opvallend veel bewerkingssporen gevonden, waarschijnlijk te danken aan een beschermende metaalneerslag. Aangetroffen werden sporen die wijzen op het omkappen van de grote elzen in twee fasen. De bewerking is ter plekke gedaan zoals de aangetroffen spaanders laten zien. Voor het omkappen en afplatten van de stammen zijn bijlen gebruikt. Dat de staanders zo netjes platgemaakt zijn lijkt er toch eerder op te wijzen dat dit dient om wegzakken tegen te gaan, en niet op het ingraven van de stammen. Waarschijnlijk zijn voornamelijk platte bronzen bijlen van een kleine 6 cm breed gebruikt, die over het algemeen zeer scherp werden gehouden. Uit de bijlsnedes konden vijf typen worden gereconstrueerd. Binnen type IV konden op basis van de breedte twee bijlen onderscheiden worden. Daarnaast zijn er aanwijzingen voor bolle bijlen, die kleine holle facetten veroorzaakten. Dit kan een kleine bolle bronzen bijl zijn geweest, maar de sporen kunnen ook veroorzaakt zijn door stenen bijlen. Behalve bijlen zijn er ook dissels gebruikt. Een deel van de stammen was geheel of gedeeltelijk ontschorst met lange, iets holle slagen, veroorzaakt door iets gebogen dissels van minimaal 4,5 tot mogelijk meer dan 8 cm breed. 5 6 Brinkkemper et al, 2002 Over het algemeen is de conservering overigens niet erg goed, vrijwel al het hout en zelfs het houtskool was doorworteld en na verwijdering van de klei en de metaalaanslag zeer zacht.

11 BIAXiaal DATERING Er zijn verschillende monsters genomen voor datering. Vooraf zijn monsters uitgezocht voor 14 C-datering. Het betreft hier zowel bemonstering van buitenste jaarringen van onverkoold hout als een selectie uit de houtskoolmonsters. In het eerste geval kon er genoeg materiaal verzameld worden voor de conventionele 14 C-datering, het gaat hierbij om tien monsters. In het tweede geval ging het om vijf monsters voor AMS-datering. Daarnaast zijn tijdens het onderzoek vijf stukken verzameld die geschikt waren voor dendrochronologisch onderzoek. De binnengekomen resultaten leverden goede midden- Bronstijddateringen op. 5. Literatuur Bakels, C., R. Kok, L.I. Kooistra, & C. Vermeeren, 2000, The plant remains from Gouda- Oostpolder, a twelfth century farm in the peatlands of Holland. Vegetation History and Archaeobotany 9, p Brinkkemper O, H. van Haaster, P. van Rijn en C. Vermeeren 2002, Archeobotanie in: P.F.B. Jongste & G.J. Wijngaarden (red.) Het erfgoed van Eigenblok, nederzettingsterreinen uit de Bronstijd te Rumpt (gemeente Geldermalsen). Rapportage Archeologische Monumentenzorg 86, p Haaster, H. van, K. Hänninen, L.I. Kooistra, J. Schelvis & C. Vermeeren, 1997, Ontginningsboeren op het veen. Zaden, vruchten, hout en ongewervelden van een 12 e eeuwse boerderij te Gouda Oostpolder. BIAXiaal 37. Koot, C.W. & C. Vermeeren, 1993, Natural wood resources and human demand: use of wood in Iron Age houses in the wetlands of Midden-Delfland. Analecta Praehistorica Leidensia 26, p Vermeeren,C., Houtonderzoek aan Bronstijdpalen uit Eigenblok-West. Archeologisch onderzoek Betuweroute. Biaxrapport 28. Vermeeren, C. & O. Brinkkemper, in druk: Eiken of elzen? De houtkeuze voor IJzertijdboerderijen. In: L.P.L. Kooijmans (ed). Handboek van de Nederlandse Prehistorie. Vermeeren,C., & K. Hänninen, 1999/2003. Houtonderzoek aan uit Eigenblok-Oost. Archeologisch onderzoek Betuweroute. Biaxrapport 75. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, Nederlandse oecologische flora 4.

12 BIJLAGEN Bijlage 1 Resultaten houtonderzoek Figuren 1 t/m 21

13 Bijlage 1 Zijderveld: resultaten houtonderzoek op vondstnummer. str. put spoor vnr. volg soort L B H D-vwp D-boom artefact stc. PV PL cons. jr. schors dendro 14C T/F C/W opmerkingen P indet s < W vergaan P? Alnus > punt 1b? 3/4 7 m /-?? iets holle facetten; dissel/bolle bijl? P? Alnus..... puntfragment... s < W. P Salix >9.. 2,5 3 paal 1a 3a >9 m c. 7 +/- - +/- -? holle, smalle facetten K Salix paal 1b 2a/3a 12 m < F? één groot, plat facet en drie holle facetten,> braam, dissel/bijl? St P Salix > paal 1a 2a >9 m < +/- - +/- F?. K Alnus > en 8 10 tak 1b -. m < + - +/- -? vertakte boom, geen bewerking P Salix > >15.. >15? 1?.. s < W. P Salix..... paalfragment... m < W. P Salix... 4,5. tak 1.. m < +/ ?. P Salix..... fragment... m < W. P Alnus.... > fragment... s < W rest stam en zijtak P Populus... 3 >6 paal??? m c /- -? fragment paalpunt P Salix..... fragment... m < W. S Salix... 4 >8 fragment??? m c /- -? fragment grote paal of onbewerkt hout? H16? Alnus > staander 1a * 0 m < W dissel (>6, 7 en 8 cm), lijkt veel breder dan overige disselsporen K Salix ,5-2,5 2,5 puntstok 1a 3a 19 g < F C 'drevel' K Alnus > punt tak 1b 2 >3 m < ? recht kapspoor met scheve bramen, St K a Salix.... >4 fragment... m < W bewerkt K b Salix.... >4 fragment... m < W bewerkt K c Salix.... >4 fragment... m < W bewerkt K Salix..... fragment... m < +/- - +/- - W fragment tak K Alnus..... fragment... m < +/- - +/- - W fragment tak K Alnus >10 spaander 17.. m < - - +/-?? bewerkt fragment, kapsporen, afval K Salix >7.... paal 1 5? >7 m c ? punt K Alnus >20 spaander 6.. m < + - +/- F? twee zijden bewerkt, bijlsporen scheve bramen, St K Quercus >40 >3 >3. >>10 balk? 11/17?? s c W hoort bij nr 2 K Quercus >40 >3 >3. >>10 balk? 11/17?? s c W hoort bij nr 1 K Quercus <.... puntfragment... s < W hoort bij nr 1 en/of 2 K Alnus paal 1?? m < + - +/- F? zijtak met platte bijl bewerkt H Alnus..... fragment... m < W wortel? H Alnus..... fragment... m < W fragment van staander? H cf. Alnus..... fragment... m < W droog H cf. Alnus..... fragment... m < W droog H Alnus..... fragment... m < W. H Alnus staander 1 * 0 s < +/- - - F W dissel zijkant (>3,5 cm), > bramen, St H Alnus > staander 1 * 8 s < +/- - - F? dissel zijkant (>4-5 cm), veel kapsporen, bijl=5,2 cm, braam 1,5 mm, St H Alnus > staander 1a * 0 s < F W rondom dissel (> 4 cm, bramen?), bijlsporen punt, St H Alnus ,5. >12 stiep 2/12.. m < - - +/- F C dissel zijkant (>3,5-4 cm), kapsporen bijl?, scheursporen?, St H Alnus c.30 staander 1a * 0 m < - - +/-? W uit elkaar gevallen, bijlporen, disselsporen op zijkant >4,5 cm, St H Alnus > staander 1b 2/* 11 s < F W bijlsnede rechter zijkant, St H Alnus staander 1a * 0 m? - - +/- F? bijl (>5,5 cm, > bramen), dissel > 5 cm, hol 13 cm (holle boom?), St H Alnus > staander 1 * 1 s < +/ W dissel zijkant (>3,5-4 cm), deel schors H Quercus >20 >20 7. >> plank 18/15a * 0 g >= ?? zeer plat onder, holle facetten aan binnenkant? H Quercus > >>14 paal/staander 10/15a * 0 g >50 - +/- - F? zijkant dissel (>4,5 cm) H Quercus > >> balk 18/15a * 1 m > F? kapsporen onderkant bijl?, zijkant dissel (>4,5 of 5 cm), scheef H Alnus > paal 1b 1 3 s < + - +/- - W diepe, grove kapsporen op punt H Quercus > >> plank 15a * 0 m <=60 - +/- -?? plat onder, sporen? H Quercus > >> plank 18/15a * 1 m <=60 - +/- -?? plat gesleten onder, lange holle facetten zijkant H Quercus > >> plank 15a * 1 m > ? C veel kapsporen onder, binnen- en zijkant dissel (>4,5/5 cm), scheef H Quercus > >> plank 18/15a * 1 g c ?? kapsporen onder, holle facetten op zijkant H Alnus > staander 1b * 0 s < W St 13

14 Bijlage 1 Zijderveld: resultaten houtonderzoek op vondstnummer. str. put spoor vnr. volg soort L B H D-vwp D-boom artefact stc. PV PL cons. jr. schors dendro 14C T/F C/W opmerkingen H Alnus staander 1b 2 4 m c /- F? veel bijlsporen, St, kap vroege voorjaar H Alnus... 4 >8 puntje 1? >3 >10 m W puntje van paal H Alnus > staander 1b * 0 s < W. H Alnus c.32 staander 1a/b * 0 m ++ +/- - + F? deels ontschorst, "blauw" genoemd op kaartje, kap voorjaar H Alnus >20.. c.20 c.20 staander 1 * 0 s < W. H Alnus.... >20 staander? 1 *? 0? s < W. S Alnus > staander 1b * 0 m < + - +/- F? 2 >bijlsporen omkappen, punt platte bijl met braam 1,5 mm, St S Alnus staander 1b 2 5 m c /- F? inkap, St S Alnus > staander 1a * 5 s < W. K Quercus >16 4, > paal 14/17.. m < ? C gespleten en ruwe, holle facetten, scheur, zelfde als 1461? K Alnus.... > spaander... m < + - -?? 2 fasen-kap zichtbaar, > bramen, vlak facet=platte bijl K Alnus > paal 1? >6 m < + - +? W vlak facet=platte bijl K Alnus >15.. 4,5 5,5 paal 1/3 3a >15 m < F W hol facet=bolle bijl, scheursporen, punt 3a/stc 1 of stc 3 K Quercus > >15 balk/staander 14a 1 10 g >60 - +/- - F? kapsporen op punt, St K Quercus > >12 paal/staander m c. 60s - +/- - - W dendromonster in combinatie K Alnus..... punt fragment... m < ?. K Alnus..... punt fragment... m < ?. K Alnus..... punt fragment... m < ?. K Alnus..... punt fragment... m < ?. K Salix..... fr. bewerkt?... m < ?. K Salix tak... m < +/ ?. K Salix.... 1,5 tak... m < +/ ?. K Alnus tak... m < +/ ?. K Alnus tak... m < +/ ?. K Alnus..... spaander... m < +/- - +/-?? bewerkt, afval van kap grote boom K Quercus > > paal 14/ g c. 60 s - +? +??? paaldeel, punt iets holle > facetten, zelfde als 1450? K Quercus..... brok 17.. v < W verkoold K Alnus >12 spaander 11/17.. m < F? fragment, twee zijden bewerkt K Alnus >12.. 4,5 4,5 paal m < - - +/- F? groot, vlak facet K Alnus > paal 2? 1 m < - - +/- F? veel facetten of rot K Alnus c.7 c.7 c.2. >14 spaander 14.. m < W. K Alnus c.10 c.6 c.2. > spaander 15.. m < W. S Quercus > >20 paal 3 * 0 g > F? plat, zijkant recent beschadigd, knoest, dissel- en bijlsporen, St S Alnus > staander 2 * 1 m - +/- - - F? kapspoor (>=6 cm), hoort bij nr 2?, St S Alnus > paal/staander 3 *. m - +/ ? kapspoor, hoort bij nr 1?, St S Alnus staander 1b * 0 m < + - +/- F? St S Alnus > staander 1a * 0 g < F C kapsporen, disselsporen op zijkant >3-4 cm, St S Alnus > staander 1a * 0 m < F? bolle bijl?, St S Alnus > staander 1ab * 0 m < +/ W dissel (>5,5-6,5 cm), bijlsporen op punt S Alnus > paal 1b * 0 s < + - +/- F W kapsporen, St S Quercus > >26 staander 3/4 * 0 g >60s? F? kapsporen, St S Alnus > staander 1ab * 0 m < +/- - +/- -? dissel zijkant (>4-6 cm), veel bijlsporen op punt S Alnus > staander 1b 1 15 m < F? hele bijl=5,8 cm, St S Alnus >20.. c.20 c.22 staander 1 * 0 s W. S Alnus > staander 1a * 0 m < - - -? W knoestig, St 14

15 Uitleg van de codering gebruikt in de bijlage Alle afmetingen zijn in cm (> groter of meer dan, < kleiner of minder dan, +=enkele, ++=tientallen) str. put spoor vnr. volg soort L B H D-vwp D-boom artefact stc. PV PL cons. jr. schors dendro 14C T/F C/W opmerkingen structuur (H=huis, B=bijgebouw, S=spieker, P=palenrij/wolk, K=kuil) put spoor vondstnummer volgnummer, als binnen één vondstnummers meer houtvondsten zijn (door BIAX toegekend) houtsoort: Alnus = Els, Populus = Populier, Quercus = Eik, Salix = Wilg lengte breedte hoogte/dikte diameter van het voorwerp diameter van oorspronkelijke stam of tak omschrijving van voorwerp of constructiehout stamcode = schematisch aangeven van de wijze waarop object uit het hout is gehaald (grondvorm), zie apart vel. b= met bast/wankant, a= zonder bast puntvorm, d.w.z. het aantal vlakken waarmee de punt is gemaakt halverwege de punt 2 = 2 vlakken enz. a = één vlak van punt die niet bekapt of bewerkt is *= punt in 2 fasen: eerst omkappen en daarna afplatten puntlengte, d.w.z. de lengte van de punt gemeten van hoogste kapvlak conservering, m=matig, g=goed, s=slecht aantal jaarringen, < = weinig, s = spint aan- of afwezigheid van schors geschiktheid voor dendrochronologisch onderzoek geschiktheid voor 14 C-datering advies voor tekenen en/of fotograferen advies voor conservering of weggooien opmerkingen die niet onder een eerdere kolom passen. St=snede getekend

16 stamcodes 1 hele stam 11 vierzijdig gerechte balk uit kwart stam 2 halve stam 12 eenzijdig gerechte plank 3 derde stam 13 radiale plank door hart (kwartiers) a. zonder bastkanten b. met bastkant(en) 4 kwart stam 14 radiale plank maximaal tot hart a. zonder bastkanten b. met bastkant(en) 5 radiaal kleiner dan omtrek 6 radiaal gelijk aan omtrek tangentiale plank niet door hart, breedte groter dan kwart stam (dosse) a. zonder bastkanten b. met bastkant(en) plank niet door hart, breedte maximaal kwart stam a. zonder bastkanten b. met bastkant(en) 7 radiaal groter dan omtrek 17 relatief klein deel uit stam 8 eenzijdig gerechte balk 18 segment van een uitgeholde stam 9 vierzijdig gerechte balk door het hart van de stam 0 onbekend 10 vierzijdig gerechte balk uit halve stam

17 FIGUREN Figuur 1 Zijderveld: roestvorming op het hout, vnr Foto Archol. Figuur 2 Zijderveld: plattegrond van het huis; Tekening Archol.

18 Figuur 3a Zijderveld: afgeplatte elzen staander, vnr Foto Archol. Figuur 3b Zijderveld: afgeplatte elzen staander, vnr Foto Archol. Figuur 4 Zijderveld: afgeplatte holle staander, vnr Foto Archol. Figuur 5 Zijderveld: tangentiale eiken plank, vnr Foto Archol. Figuur 6 Zijderveld: eiken balk, vnr Foto Archol.

19 Figuur 7 Zijderveld: stiep van els, vnr Foto Archol. Figuur 8 Zijderveld: staander van een derde eiken stam, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 9 Zijderveld: elzen dubbelstaander uit spieker, vnr Foto Archol. Figuur 10a Zijderveld: elzen puntstok, vnr Foto Archol.

20 Figuur 10b Zijderveld: elzen puntstok, vnr Tekening Archol.

21 Figuur 11a Zijderveld: grove kap in eerste fase, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 11b Zijderveld: grove kap in eerste fase, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 12a Zijderveld: twee kapfasen herkenbaar, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 12b Zijderveld: twee kapfasen herkenbaar, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 13 Zijderveld: grote spaander; afval van bewerking elzen stam, vnr Foto Archol.

22 Figuur 14a Zijderveld: sporen van dissel op zijkant stam, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 14b Zijderveld: sporen van dissel op zijkant stam, vnr Foto Archol. Figuur 15 Zijderveld: vlakke bijlsporen met schuine bramen, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 16 Zijderveld: vlakke bijlsporen met grote braam, vnr Foto BIAX Consult.

23 Figuur 17a Zijderveld: holle facetten op wilg, vnr. 244, overzicht. Foto Archol. Figuur 18 Zijderveld: bijlsnedes. Tekening Archol Figuur 17b Zijderveld: holle facetten op wilg, vnr. 244, detail. Foto BIAX Consult.

24 Figuur 19a Zijderveld: (bijna) breedte van bijltype II, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 19b Zijderveld: breedte van bijltype IVb, vnr Foto BIAX Consult. Figuur 19c Zijderveld: breedte van bijltype III, vnr Foto BIAX Consult.

25 1% 19% 18% 62% Alnus Quercus Salix Populus N=94 Figuur 20 Zijderveld: verhouding tussen de gevonden houtsoorten. Figuur 21 Zijderveld: eiken staander met knoest, vnr Foto BIAX Consult.