Houten wagenwielen en een ton uit waterputten van de opgraving Terp Heinis (regio s-hertogenbosch).

Transcriptie

1 Houten wagenwielen en een ton uit waterputten van de opgraving Terp Heinis (regio s-hertogenbosch). RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 619 november 2012 C.VERMEEREN

2 Colofon Titel: BIAXiaal 619 Houten wagenwielen en een ton uit waterputten van de opgraving Terp Heinis (regio s-hertogenbosch) Auteur: C.Vermeeren Opdrachtgever: Archol B.V. Gemeente: s-hertogenbosch Plaats: s-hertogenbosch Toponiem: Terp Heinis ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: Coördinaten vindplaats: / ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2012 Correspondentieadres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In september 2011 zijn in de regio s-hertogenbosch werkzaamheden gestart ten behoeve van de omlegging van de Zuid-Willemsvaart tussen de Maas en het huidige kanaal. Door het uitgraven van het nieuwe tracé wordt de ondergrond verstoord tot een geschatte diepte van 2 tot 4 m onder maaiveld. Hierbij zullen eventuele archeologische resten verloren gaan. Op basis van vooronderzoek zijn zeven locaties aangewezen voor vervolgonderzoek. 1 Archol heeft in november 2011 de opdracht gekregen voor de Archeologische Begeleiding (AB) van locatie Terp Heinis (Rosmalen-Terp Heinis, BZWV04). Tijdens de archeologische begeleiding onder leiding van Tiziano Goossens, zijn resten van een huis, (water)putten en een kleiner (bij)gebouw uit de 17 e -18 e eeuw gevonden (figuur 1). Oudere sporen waren enkele greppels, paalkuilen en een waterput. De beschoeiing van deze waterput bestond uit een hergebruikte ton die was gefundeerd op twee horizontaal geplaatst wagenwielen (figuur 2). De datering was vermoedelijk Late Middeleeuwen of het begin van de Nieuwe tijd. Tijdens het veldwerk op terp Heinis is ook hout van een jongere waterput uit de Nieuwe tijd bemonsterd. Het gaat om een wagenwiel dat wederom als fundering onder de kern van de waterputbeschoeiing (werkput 1, vlak 1) lag, direct ten zuiden van muurresten uit de 17 e -18 e eeuw. Figuur 1 Terp Heinis, sporen van greppels, paalkuilen en een waterput uit de Late Middeleeuwen of Nieuwe tijd ( Archol). 1 Boonstra et al

4 BIAXiaal Figuur 2 Terp Heinis, waterputbeschoeiing bestaande uit een (hergebruikte) ton bovenop de wagenwielen in het zuiden van werkput 2 ( Archol). In dit rapport zullen de resultaten worden beschreven van het houtonderzoek aan de ton en drie wagenwielen. Hierbij zijn zoveel mogelijk onderdelen op houtsoort onderzocht, beschreven en gecontroleerd op bruikbaarheid voor dendrochronologisch onderzoek. 2. Materiaal en methode Er was budget voor 43 stukken hout, het aantal dat gelicht zou zijn. Omdat echter zowel de ton als de wielen zijn samengesteld uit verschillende onderdelen zijn in totaal meer dan 140 stukken hout bekeken. Dit was alleen mogelijk met ingeroepen hulp. Een overzicht van de artefacten met contextgegevens wordt in tabel 1 gegeven, de beschrijvingen staan in bijlage 1. Tabel 1 Terp Heinis, overzicht van houtvondsten. put spoor vondstnummer artefact N hout wagenwiel > ,51,56 2 wagenwielen.>40+> ,52 tonput >32 Het hout was in het veld ingepakt in plasticfolie en is in het depot van Archol uitgepakt en gewassen door Judith van der Leije, die ook een deel van het hout weer heeft ingepakt. Minja Hemminga kon de foto s maken en verder hebben

5 BIAXiaal drie (hout) studenten (Erica van Hees, Yasmijn van der Veen en Fenna Feijen) het hout onder begeleiding van de auteur onderzocht. Desondanks was het niet mogelijk om alle onderdelen precies te onderzoeken. De stukken zijn zo goed mogelijk gepast tot de oorspronkelijke wielen, maar bij de twee wielen uit spoor 100 was dat problematisch omdat als gevolg van het instorten van de waterput de twee wielen over drie vondstnummers waren verdeeld. In de bijlage zijn de beschrijvingen weer gekoppeld aan de oorspronkelijke twee vondstnummers. Zoveel mogelijk stukken zijn beschreven waarbij gebruik gemaakt is van een aantal standaardcoderingen, bijvoorbeeld voor de manier waarop het hout uit de stam gehaald is (stamcode, zie bijlage 1). Daarnaast zijn afmetingen genoteerd en is het hout onderzocht op bewerkingssporen. Al het hout is onderzocht op geschiktheid voor dendrochronologisch onderzoek. Dit onderzoek kan gedaan worden met de houtsoorten eik, beuk, es en naaldhout op stukken met tenminste zestig jaarringen. Om een goede datering te krijgen is ook aanwezigheid spint en wankant (laatstgevormde jaarring) noodzakelijk. Bij een goede datering is het ook mogelijk om het herkomstgebied vast te stellen. Vrijwel al het hout is gedetermineerd. 2 Meestal kon dit ter plekke aan de hand van de met het blote oog herkenbare anatomische kenmerken. 3 In enkele gevallen is een stuk meegenomen voor determinatie onder een opvallend lichtmicroscoop bij vergrotingen tot 200x. Hierbij is gebruik gemaakt van de standaard determinatieliteratuur. 4 Hiervoor zijn coupes gesneden in het radiale, tangentiale en dwars vlak om alle voor determinatie benodigde kenmerken te verzamelen. 3. Resultaten De resultaten van het houtonderzoek staan weergegeven in bijlage PUT 1 SPOOR 2 VNR 9: EEN WAGENWIEL In deze waterput is een wagenwiel gebruikt als fundering. De conservering van het wiel is matig. De buitendiameter is bijna 1,5 meter (figuur 3). Het wiel is opgebouwd uit zeven delen, elk met twee spaken. De delen zijn aan elkaar vastgezet met pennen. Een enkele pen was zelf ook weer vastgezet (figuur 4), maar deze vastzetpennen waren niet standaard overal aanwezig. Ze waren soms door en door, soms blind eindigend. Om de spaken stevig vast te zetten, zijn ze voorzien van een wig (figuur 5). Alle delen van dit wiel zijn van eik (Quercus). De velgdelen zijn tussen de 64,5 en 75 cm lang (binnenlengte), 9 cm breed, 5 tot 6 cm dik en gebogen. Deze vorm is uit een groter stuk stam gehaald, dus het hout is niet van een gebogen stam of tak zoals in scheepshout bijvoorbeeld vaak gebruikelijk is, en het hout is ook niet krom gemaakt. Alle velgdelen hebben stamcode 11a (zie bijlage 1), dat wil zeggen, (ongeveer) een kwart deel van een stam zonder de buitenkant. De velg is duidelijk gesleten door het gebruik. De 2 Een aantal pennen kon niet uit de constructie verwijderd worden en is niet gedetermineerd. 3 Dit is uitzonderlijk omdat slechts enkele soorten met het blote oog te determineren zijn. 4 Schweingruber 1982.

6 BIAXiaal spaken zijn weggekapt bij het hergebruik van het wiel. Wel is op de verbindingspennen binnen in het wiel, die beschermd waren tegen slijtage, te zien dat ze bewerkt zijn met een kleine bijl of een mes (figuur 6). Figuur 3 Terp Heinis, wagenwielfundering vnr 9 ( M.Hemminga). Figuur 4 Terp Heinis, detail wagenwielfundering vnr 9 met onderin een pen die twee delen verbindt en rechts daarvan een restant van een spaak. Boven is een pen te zien met een gat voor een vastzetpen ( M. Hemminga).

7 BIAXiaal Figuur 5 Terp Heinis, detail wagenwielfundering vnr 9 van drie spaken met wiggen. De linkerspaak is op de wig uit elkaar gevallen. ( M. Hemminga). Figuur 6 Terp Heinis, detail wagenwielfundering vnr 9 van verbindingspen met bewerkingssporen ( M. Hemminga).

8 BIAXiaal PUT 2 SPOOR 100 VNR 49, 50, 51, 52 EN 56: FUNDERING EN BESCHOEIING fundering: twee wagenwielen De fundering van deze put bestond uit twee op elkaar gestapelde wagenwielen. De diameter is iets verschillend, maar verder zijn ze bijzonder gelijkvormig in opbouw (figuur 7). Ze bestaan uit zes beukenhouten (Fagus sylvatica) velgdelen, die aan elkaar gezet zijn met eikenhouten pennen (zes stuks) die aan beide zijden taps toelopen (circa 2,5 cm aan de zijkanten, tot 3 cm in het midden). Deze verbindingspennen zijn op hun beurt allemaal door en door vastgezet met kleine eiken pennen (twaalf stuks), zie figuur 8 en 10. In elk velgdeel zitten twee eiken spaken die voor de funderingsfunctie aan de binnenzijde zijn weggekapt. Aan de buitenzijde van het wiel waren ze gesleten, waardoor de houtsoort soms moeilijk vast te stellen was. In een deel van de spaken werd een eiken wig of spie vastgesteld (figuur 9), die waarschijnlijk in alle spaken aanwezig was. Tussen de spaken is de velg dunner gemaakt door extra kanten te kappen (figuur 10 a/b/c). Daarmee is het dikste deel steeds waar de spaak zit (figuur 10 a). De ene zijde is sterker bekapt (figuur 10 b) dan de andere zijde (figuur 10 c, soms is het daar nauwelijks zichtbaar). Of dit de binnen- of buitenzijde van het wiel is, is onduidelijk. Figuur 7 Terp Heinis, twee wagenwielen als fundering van spoor 100 ( M. Hemminga).

9 BIAXiaal Figuur 8 Terp Heinis, twee velgdelen van vnr 56, verbonden met een pen die aan beide kanten is vastgezet met twee kleine pennen ( M. Hemminga). Figuur 9 Terp Heinis, Uit elkaar gehaalde rest van een spaak met wig van wagenwiel vnr 56. De buitenkant (rechts) is platgereden/gesleten ( M. Hemminga). De spaken hebben fijne jaarringen, wat betekent dat het langzaam gegroeid, stevig hout is. Ze zijn iets schuin uit de boom gehaald. Of dit kwaliteitverhogend werkt is onbekend. De pennen die de velgdelen met elkaar verbinden hebben wijde jaarringen, terwijl ook daar verwacht mag worden dat ze van goede kwalteit moeten zijn. 5 Mogelijk heeft dit verschil te maken met het verschil in drukrichting dat de onderdelen moeten verdragen (spaken van boven, pennen van opzij). De velgdelen zijn hier, net als bij het vorige wiel, ook weer uit een groter deel van een boom gehaald. Hier werd echter zo nu en dan vastgesteld dat de oorspronkelijke boom iets krom was. 5 De jaarringen konden lang niet bij alle spaken en pennen onderzocht worden, maar waar dat wel kon, werd dit patroon van fijne dan wel wijde ringen geconstateerd.

10 BIAXiaal Figuur 10 a/b/c Terp Heinis,velgdelen van wagenwiel vnr 56, met dunner gekapte binnenkant tussen de spaken in. Dit is duidelijker op de ene zijde (b) dan de andere zijde (c). De pennen waarmee de verbindingspen van de velgdelen is vastgezet, zijn ook duidelijk zichtbaar ( M. Hemminga).

11 BIAXiaal Het bovenste wiel (vnr 56) was goed geconserveerd en komt voor (reconstructie) tekening en eventueel conservering in aanmerking. Het iets grotere onderste wiel (vnr 49) heeft een aangekoekte laag van zand, wat het onderzoek bemoeilijkt en het ook minder geschikt maakt voor tekenen/conserveren. Bij het bovenste wiel is in één van de gaten in de velg, waar de verbindingspen in vastzat, een bijzondere blik op de bewerking te zien. Omdat dit deel zo goed binnen in het wiel beschermd zit, zijn de bewerkingssporen nog te zien op de pin, zoals ook bij het wiel met vnr 9 gevonden werd. Hier is echter ook de fabricage van het gat goed zichtbaar. Dit is gemaakt met een schroefboor, waarvan de sporen op de bodem van het gat nog zichtbaar zijn. Zelfs de krullen van het uitboren zitten er nog in (figuur 11 en 12). Figuur 11 Terp Heinis, gat in velg van wagenwiel vnr 56 voor verbindingspen met bewerkingssporen van schroefboor en houtkrul ( C.Vermeeren, BIAX Consult). Figuur 12 Terp Heinis, detail van houtkrul, teruggevonden in gat van verbindingspen tussen velgdelen ( M.Hemminga).

12 BIAXiaal beschoeiing: tonput De ton die als beschoeiing boven op de wielen is geplaatst, was voor minder dan de helft bewaard (figuur 13). Het bovenste deel was weggerot. Het onderste deel was in redelijke staat. Hierop waren nog twee series van hoepels met windsel aanwezig. De achttien duigen zijn radiaal (stamcode 14a) uit een grote eik gehaald, wat op zich gunstig is voor dendrochronologische onderzoeksmogelijkheden. Ook het aantal jaarringen was regelmatig meer dan honderd. Omdat spint echter ontbreekt en het een hergebruikte ton betreft, zal een eventuele datering niet meer zijn dan een (dubbelop) post quem. Toch zijn de twee beste duigen bemonsterd, omdat dendrochronologisch onderzoek ook het herkomstgebied van de ton kan opleveren. Figuur 13 Terp Heinis, overzicht van de duigen van de tonput vnr 52 ( M.Hemminga). In een groot deel van de duigen werden kleine gaten met pennen (diameter 0,5 cm, figuur 14) aangetroffen. Deze gaten dienen mogelijk om de inhoud van de ton te testen. Dat er zoveel van gevonden zijn zou hergebruik van de ton in een eerder stadium kunnen betekenen. Naast deze kleine gaten zijn er nog twee typen gevonden: - een spongat, dat gediend heeft om de inhoud uit de ton te krijgen (figuur 15). De stop die hier nog in zat was op ongebruikelijke wijze gemaakt. Normaal is een stop dwars /plat vervaardigd, maar in dit geval kwam het rechtop en tangentiaal uit de boom. -twee gaten die buiten de groef, dus buiten de bodem/deksel van de ton zitten (figuur 16). Dit verschijnsel is meer aangetroffen, bijvoorbeeld in tonnen in Delft en Den Haag. Een mogelijke verklaring is dat ze gediend hebben om langere pennen door te steken die moeten voorkomen dat de bodem eruit valt.

13 BIAXiaal Figuur 14 Terp Heinis,twee duigen vnr 52, met restant windsel en (test?)gat ( M.Hemminga). Figuur 15 Terp Heinis, duig met spongat en stop ( M.Hemminga). Figuur 16 Terp Heinis, twee gaten met pennen buiten de groef van de duig ( C.Vermeeren, BIAX Consult).

14 BIAXiaal De hoepels van zowel de bovenste als onderste ring zijn onderzocht. Zoals altijd betreft het gekliefde takken (diameters 3-4 cm) die net minder dan de helft van de omtrek zijn, dus zonder het hart (stamcode 12b), wat ze sterk maakt. Er zijn verschillende houtsoorten gebruikt, wat er op kan wijzen dat gebruikt is wat toevallig voorhanden was, of dat het om een reparatie gaat. In de bovenste ring zijn de onderzochte hoepels van eik, in de onderste van eik en berk (Betula). Beide hoepelringen zijn, zoals te doen gebruikelijk, vastgezet met windsel van gespleten wilgenteen (Salix, figuur 14). 4. Conclusies De als beschoeiing hergebruikte ton past geheel in het beeld vanaf de Romeinse tijd. Tonnen zijn vrijwel altijd van eik of van naaldhout, hoepels meestal van hazelaar of es, maar ook wel, zoals hier, van jonge eikentakken en andere soorten. Opvallend is het grote aantal test -gaatjes in de duigen. Dit zou kunnen wijzen op een lang gebruik van de ton voordat hij als beschoeiing dienst ging doen. Hier dient rekening mee gehouden te worden als er een dendrochronologische datering gedaan gaat worden. Voor het oorspronkelijke herkomstgebied van het hout van de duigen blijft dit onderzoek echter wel degelijk interessant. Gebruik van wielen als fundering of versteviging in putten uit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd is onder andere bekend uit Sterksel, Breda, Berg en Donk, Den Haag en Delft. 6 In middeleeuwse opgravingen van Naaldwijk en Leiden zijn wel onderdelen van wielen aangetroffen, maar betrof het weggegooid kapot materiaal en geen gebruik als fundering. 7 Eik, maar ook es en iep zijn de gebruikelijke houtsoorten voor wielen vanaf de Romeinse tijd. 8 Bij de wielen uit Sterksel, Breda, Berg en Donk en bij de Leidse naaf zijn alle onderdelen van eikenhout gemaakt. Het hier gevonden wiel van eikenhout past goed in dat beeld. De twee wielen van beukenhout zijn grotendeels vergelijkbaar met één van de Haagse wielen uit Uithofslaan. Ze vormen samen met de elzenhouten velg en naaf uit Naaldwijk een uitzondering. Het eikenhouten wiel heeft mogelijk reparaties ondergaan, wat af te leiden is uit de onregelmatige aanwezigheid van vastzetpennen voor de verbindingspen. Bovendien zijn deze pennen soms door en door, en soms blind eindigend, wat ook geen regelmatig patroon is, zoals je zou verwachten. Beide beukenhouten wielen zijn zo gelijkvormig, dat ze mogelijk door de zelfde wagen/wielmaker vervaardigd zijn. 6 Resp. Brinkkemper & Hänninen 2010; Kooistra 2009; Kranendonk et al. 2006, ; Hänninen et al. 2009; E.Bult mond. meded. 7 Brinkkemper & Vermeeren 2010; Van der Meer et al Kooistra 2009.

15 BIAXiaal Literatuur Boonstra, M.K., J.P. Flamman & R. Schrijvers 2011: Omlegging Zuid-Willemsvaart, s-hertogenbosch en St. Michielsgestel. Archeologische begeleiding locaties Koornwaard, Empelsedijk, Heinisdijk, terp Heinis, Burg. Jhr Von Heijdenlaan, Overdijk, De Drieborgt. PvE ten behoeve van Archeologische begeleiding. Vestigia rapport V 885, Amersfoort. Brinkkemper, O., & C. Vermeeren 2010: Onderzoek aan Romeins en Middeleeuws hout uit de opgraving Naaldwijk-Hoogeland, campagne 2007 en 2008, Zaandam (BIAXiaal 488). Brinkkemper, O., & K. Hänninen 2010: Sterksel-Averbodeseweg, botanische macroresten, pollen en hout van twee erven door de eeuwen heen, Zaandam (BIAXiaal 464),. Hänninen, K., M. van der Linden & C. Vermeeren 2009: De kruidentuin van Den Haag-Uithofslaan 1 -Zaden, pollen, hout en houtskool van de Romeinse tijd tot 1900, BIAXiaal 432, Zaandam. Kooistra, L.I., 2009: Wagenwiel, in: H.Hiddink (red.), Bewoningssporen uit de Volle Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd op de Beekse Akkers bij Beek en Donk, gemeente Laarbeek, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 36, Amsterdam, Kranendonk, P., P. van der Kroft, J.J. Lanzing & B.H.F.M. Meijlink (red.) 2006: Witte vlekken ingekleurd. Archeologie in het tracé van de HSL-Zuid, Rapportage Archeologische Monumentenzorg 113, Amersfoort. Meer, W. van der, C. Vermeeren & N. den Ouden, 2009: Archeobotanisch onderzoek aan macroresten, pollen en hout uit middeleeuwse sporen van de vindplaats Leiden- Aalmarktschool, Zaandam (BIAXiaal 399). Schweingruber, F.H., 1982: Mikroskopische Holzanatomie, Birmensdorf.

16 Bijlage 1 Terp Heinis, resultaten houtonderzoek. Voor legenda zie apart vel. put spoor vnr volg soort context artspec stc Lmin L Bmin B Dmin D Odiam Sdmin Sdiam cons Njr D C14 advies Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m c15 n n f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m < n n f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m < n n f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m < n n f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m < n n f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m < n n f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel 11a 64, > 40 m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering spaak 17a ca ,5 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering wig 17a >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t

17 put spoor vnr volg soort context artspec stc Lmin L Bmin B Dmin D Odiam Sdmin Sdiam cons Njr D C14 advies Quercus wp met wielfundering pen 17a. 24, ,8-3 >. g < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a.?.... 0,9 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a.?.... 0,9 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a.?.... 0,9 >. m < n n f/t Quercus wp met wielfundering pen 17a.?.... 0,9 >. m < n n f/t Quercus tonput hoepel 12b m < n n w Salix tonput windsel 2c ,7. 0,7 m 1 n n w Fagus wp o. wielfundering velgdeel 11a 64 73, ,5... m <60 n n f/t/c? Fagus wp o. wielfundering velgdeel 11a 64 73, ,5... m <60 n n f/t/c? Fagus wp o. wielfundering velgdeel 11a 64 73, ,5... m <60 n n f/t/c? Fagus wp o. wielfundering velgdeel 11a 64 73, ,5... m <60 n n f/t/c? Fagus wp o. wielfundering velgdeel 11a 64 73, ,5... m <60 n n f/t/c? Fagus wp o. wielfundering velgdeel 11a 64 73, ,5... m <60 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a > 10, ,5... g c35 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a > g c30 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak 17a ca 10 c 3 c 3... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering wig 17a c 1... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering wig 17a c 2... g. n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c?

18 put spoor vnr volg soort context artspec stc Lmin L Bmin B Dmin D Odiam Sdmin Sdiam cons Njr D C14 advies Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen 17a > >>. g < n n f/t/c? Betula tonput hoepel 12b r < n n w Betula tonput hoepel 12b r < n n w Quercus tonput hoepel 12b r < n n w Quercus tonput hoepel 12b r < n n w Betula tonput hoepel 12b r < n n w Quercus tonput hoepel 12b r < n n w Salix tonput windsel 2b ,7. 0,7 r 1 n n w Salix tonput windsel 2b ,7. 0,7 r 1 n n w Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > , r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100? n f/d? Quercus tonput duig 14a > r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > , r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > , ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100? n f/d? Quercus tonput duig 14a > r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput duig 14a > r c100 n n f

19 put spoor vnr volg soort context artspec stc Lmin L Bmin B Dmin D Odiam Sdmin Sdiam cons Njr D C14 advies Quercus tonput duig 14a > ,5... r c100 n n f Quercus tonput spongat 17a r < n n f Quercus tonput pen 17a r < n n f Quercus tonput pen 17a r < n n f Quercus tonput pen 17a r < n n f Fagus wp b. wielfundering velgdeel 11a > 20 g c25 n n f/t/c? Fagus wp b. wielfundering velgdeel 11a > 20 g c25 n n f/t/c? Fagus wp b. wielfundering velgdeel 11a > 20 g c25 n n f/t/c? Fagus wp b. wielfundering velgdeel 11a > 20 g c25 n n f/t/c? Fagus wp b. wielfundering velgdeel 11a > 20 g c25 n n f/t/c? Fagus wp b. wielfundering velgdeel 11a > 20 g c25 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak 17a > 10, ,5... g c35 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak 17a > g c30 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak 17a > 10 c 3 c 3... g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak 17a > 10 c 3 c 3... g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak 17a > 10 c 3 c 3... g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak 17a > 10 c 3 c 3... g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca > 6 g c5 n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen 17a ca >>. g < n n f/t/c?

20 Vervolg Bijlage 1 Terp Heinis, resultaten houtonderzoek. Voor legenda zie apart vel. put spoor vnr volg soort context artspec advies opmerkingen Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t uit rechte stam, 1e spaak binnenkant op 18 cm, 2e op 51 cm, pen (0,9 cm) op 5,5 cm Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t Quercus wp met wielfundering velgdeel f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering spaak f/t Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak

21 put spoor vnr volg soort context artspec advies opmerkingen Quercus wp met wielfundering wig f/t wig in spaak Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten: 8zijdig 0,5 cm en 3z 0,3 cm Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten Quercus wp met wielfundering pen f/t verbindingspen met 2 punten Quercus wp met wielfundering pen f/t pen om verbindingspen vast te zetten, door en door Quercus wp met wielfundering pen f/t pen om verbindingspen vast te zetten, eindigt blind Quercus wp met wielfundering pen f/t pen om verbindingspen vast te zetten, door en door Quercus wp met wielfundering pen f/t pen om verbindingspen vast te zetten, eindigt blind Quercus tonput hoepel w bovenste hoepel tonput Salix tonput windsel w windsel om bovenste hoepel tonput Fagus wp o. wielfundering velgdeel f/t/c? binnenkant 1e spaak op 20 cm 2e op 47 cm, nog 17 cm over, tussen de spaken iets meer gesleten Fagus wp o. wielfundering velgdeel f/t/c? binnenkant net iets dikker Fagus wp o. wielfundering velgdeel f/t/c? aangekoekt zand Fagus wp o. wielfundering velgdeel f/t/c? aangekoekt zand Fagus wp o. wielfundering velgdeel f/t/c? aangekoekt zand Fagus wp o. wielfundering velgdeel f/t/c? aangekoekt zand Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? rond en platgesleten aan buitenkant, vierkant aan binnenkant, afgekapt/gebroken, iets schuin uit de boom Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? fijne jaarringen in de spaken Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c?.

22 put spoor vnr volg soort context artspec advies opmerkingen Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp o. wielfundering wig f/t/c? enkele wig in spaak gezien, mogelijk in elke Quercus wp o. wielfundering wig f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? gaten op 7 en 17 cm (0,9 cm), rondgemaakt met kap/snijsporen, loopt aan beiden zijden iets taps toe Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? grote jaarringen in de pennen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp o. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Betula tonput hoepel w onderste hoepel Betula tonput hoepel w onderste hoepel Quercus tonput hoepel w onderste hoepel Quercus tonput hoepel w onderste hoepel

23 put spoor vnr volg soort context artspec advies opmerkingen Betula tonput hoepel w onderste hoepel Quercus tonput hoepel w onderste hoepel Salix tonput windsel w windsel om onderste hoepel tonput Salix tonput windsel w windsel om onderste hoepel tonput Quercus tonput duig f groef op 5 cm van bodem, lijkt v-vormig (gezaagd), uitgedisseld en uiteinde nog iets aangepunt Quercus tonput duig f binnenkant gescheurd en bijgedisseld Quercus tonput duig f/d? eventueel voor dendro Quercus tonput duig f zijkanten geschaafd Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f/d? eventueel voor dendro Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput duig f Quercus tonput stop f rechtop en tangentiaal uit de boom Quercus tonput pen f pen buiten de bodem/groef Quercus tonput pen f pen buiten de bodem/groef Quercus tonput pen f in diverse duigen een kleine pen Fagus wp b. wielfundering velgdeel f/t/c? iets kromme boom, Fagus wp b. wielfundering velgdeel f/t/c? binnenkant 1e spaak op 17 cm, 2e op 43 cm, nog 15 cm over, binnenkant is iets dikker dan buitenkant Fagus wp b. wielfundering velgdeel f/t/c? enkele knoesten

24 put spoor vnr volg soort context artspec advies opmerkingen Fagus wp b. wielfundering velgdeel f/t/c? gat voor pin om delen te bevestigen( ca 2,5cm), bewerkingssporen van schroefboor, houtkrul aanwezig Fagus wp b. wielfundering velgdeel f/t/c? wieldeel tussen de spaken dunner gemaakt aan binnenkant wiel, aan 1 kant sterker dan aan andere kant Fagus wp b. wielfundering velgdeel f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak f/t/c? rond en platgesleten aan buitenkant, vierkant aan binnenkant, afgekapt/gebroken, iets schuin uit de boom Quercus wp b. wielfundering spaak f/t/c? fijne jaarringen in de spaken Quercus wp b. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp b. wielfundering spaak f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? gaten op 7 en 17 cm en diam 0,9, rondgemaakt met kap/snijsporen, loopt aan beiden zijden iets taps toe Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? grote ringen Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? buitenkanten iets plat, pennen die dwars door de verbindingspin gaan, fijne jaarringen Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c? Quercus wp b. wielfundering pen f/t/c?.

25 Uitleg van de codering gebruikt in bijlage 1 alle afmetingen zijn in cm ( > = groter dan; >> = veel groter dan) put werkput spoor spoor vnr vondstnummer volg volgnummer uitgedeeld door BIAX soort houtsoort Betula berk Fagus sylvatica beuk Quercus eik Salix wilg context omschrijving van de context, o.=onderste, b.=bovenste artspec omschrijving van de onderdelen van het artefact/de constructie stc stamcode = schematisch aangeven van de wijze waarop het object in de stam georiënteerd is (grondvorm), zie bijgevoegd schema. Lmin minimale lengte L lengte Bmin minimale breedte B breedte Dmin minimale dikte D hoogte/dikte Odiam diameter van het object Sdmin minimale diameter stam Sdiam diameter van oorspronkelijke stam of tak cons conservering g goed r redelijk m matig s slecht Njr aantal jaarringen D monster voor dendrochronologisch onderzoek: n=nee,?=misschien C14 monster voor 14C datering: n=nee advies t advies voor tekenen f advies voor fotograferen c advies voor conservering d advies voor dendrochronologisch dateren w weggooien opmerking extra opmerkingen

26 stamcodes 1 hele stam 11 drie- (11b) of vierzijdig (11) gerechte balk uit kwart stam 2 halve stam 12 eenzijdig gerechte plank 3 derde stam 13 radiale plank door hart (kwartiers) 4 kwart stam 14 radiale plank maximaal tot hart 5 radius kleiner dan boog 15 tangentiale plank, hart hooguit rakend (h), breedte groter dan radius (dosse) 6 radius gelijk aan boog 16 plank hart hooguit rakend (h), breedte maximaal radius 7 radius groter dan boog 17 relatief klein deel uit stam 8 eenzijdig gerechte balk 18 segment van een uitgeholde stam 9 twee-(9bb), drie- (9b) of vierzijdig (9) gerechte balk door het hart van de stam 19 L-profiel 10 twee- (10bb), drie- (10b) tot vierzijdig (10) gerechte balk uit halve stam 0 = onbekend 99 = eigen vorm (zie tekst)