Romeins bouwhout van het onderzoek aan de Middelbroekweg in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland)

Transcriptie

1 Romeins bouwhout van het onderzoek aan de Middelbroekweg in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 618 NOVEMBER 2012 SILKE LANGE

2 Colofon Titel: BIAXiaal 618 Romeins bouwhout van het onderzoek aan de Middelbroekweg in Naaldwijk (provincie Zuid-Holland) Auteur: S. Lange Opdrachtgever: RAAP Gemeente: Westland Plaats: Naaldwijk Toponiem: Trade Parc Westland Mars (zone 2) ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: Centrumcoördinaten vindplaats: / ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2012 Correspondentieadres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In juni en juli 2012 is het plangebied Westland Trade Parc ter hoogte van de Middelbroekweg in Naaldwijk door RAAP archeologisch geïnventariseerd met behulp van proefsleuven (zie figuur 1). Bij het proefsleuvenonderzoek zijn onder meer houten structuren van één of meer gebouwen uit de Romeinse periode aan het licht gekomen. Het overgrote deel van het hout bleek uitstekend bewaard te zijn gebleven. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn de structuren vrij gelegd, waarbij het hout bloot kwam te liggen aan zuurstof en zonlicht. Op 29 november 2011 heeft de houtspecialiste in het veld de houten structuren op kwaliteit en onderzoeksmogelijkheden gewaardeerd en, zo ver mogelijk, in situ beschreven. Bovendien zijn er door de houtspecialiste een aantal determinatiemonsters genomen. Het hout is vervolgens opgegraven en bevindt zich sindsdien in opslag bij RAAP. Gebaseerd op de veldwaarnemingen is een advies voor het houtspecialistische onderzoek geformuleerd. Dit rapport omvat de veldwaarnemingen en een advies met gespecificeerde vraagstellingen voor het houtspecialistische onderzoek dat nog moet worden uitgevoerd.

4 BIAXiaal Figuur 1 Naaldwijk-Middelbroekweg, ligging van de proefsleuven in het plangebied Trade Parc Westland ( RAAP).

5 BIAXiaal S838 S831 S? M101/M102 en M103/M104 S793 S794 S787 S? M99/M100 S842 Figuur 2 Naaldwijk-Middelbroekweg, overzicht van huisplattegrond met houten structuren ( BIAX Consult). 2. Materiaal en methode In totaal zijn 35 stuks bouwhout in situ bemonsterd voor een bepaling op houtsoort. De houtmonsters zijn met behulp van een doorvallendlichtmicroscoop met vergrotingen tot 400 x gedetermineerd. De gebruikte determinatieliteratuur is die van Schweingruber. 1 In het veld was het onderzoek aan het hout met betrekking tot houtgebruik en bewerking beperkt mogelijk. De intentie was dan ook om gegevens over de vorm van het bouwhout na berging te gaan onderzoeken. Vragen omtrent houtgebruik zijn bijvoorbeeld of er stam- of takhout is gebruikt, of het hout van te voren is gekliefd en op welke manier de palen zijn aangepunt. Bovendien kan worden onderzocht in hoeverre sprake is van voorbewerkte bouwelementen die elders zijn vervaardigd, of van ter plekke bewerkt constructiehout. Aanwijzingen voor mogelijk voorgeproduceerde elementen zijn onder meer merktekens op het bouwhout. Onderzoek aan bewerkingssporen levert informatie op over de houttechnologische kennis en tradities die aan de bouw ten grondslag hebben gelegen. Omdat het hout in het veld door zoninwerking begon te krimpen, zijn aan de hand van de krimpverschijnselen in sommige gevallen uitspraken mogelijk geweest over het houtgebruik: Een rondhout scheurt bij droging namelijk anders dan gekliefd hout en vertoont stervormige scheuren die in de richting van het 1 Schweingruber 1982.

6 BIAXiaal hart verlopen (zie figuur 7). Helaas verdwijnen tijdens het drogen ook de bewerking- en gebruikssporen op het hout. Vandaar dat ten allen tijde geldt het vrij gelegde hout zo spoedig mogelijk te bergen, verpakken en te laten analyseren. Een overzicht van de determinatiemonsters met hun contextgegevens wordt in tabel 1 gegeven. Tabel 1 Naaldwijk-Middelbroekweg, overzicht van de gedetermineerde houtmonsters met contextgegevens. monster spoor context datering 72 t/m 80, 85 t/m 88, 93, gebouw? 81, 82, greppel? 89, gebouw? 91, gebouw? gebouw? 96, gebouw? gebouw? 99 t/m 104??? ?? 849 beschoeiing? 3. Resultaten Door de beperkte onderzoeksmogelijkheden in het veld is wel de houtsoort van een aantal palen gedetermineerd, maar waren gerichte uitspraken over houtgebruik en bewerking op dat moment niet mogelijk. De resultaten van het determinatieonderzoek staan weergegeven in bijlage 1. Met uitzondering van één paal (M80 uit S831) waren alle palen en poeren van het gebouw van es (Fraxinus excelsior). De paal met monsternummer 80 was van eik (Quercus). Daarnaast is twee keer els (Alnus) gedetermineerd (M97, S805 en M? uit S838). 3.1 PALEN VAN EEN STRUCTUREN Een palenrij in een greppel aan de zuidoostkant van de huisplattegrond bestond uit palen van es (M72 t/m 79, M85) en één keer eik (M80; zie figuur 3 en figuur 4). De bewaard gebleven paallengte varieerde tussen 30 en 60 centimeter, de diameter bedroeg maximaal 17 centimeter.

7 BIAXiaal Figuur 3 Naaldwijk-Middelbroekweg, aangepunte palen van huiswand, spoor 831 ( BIAX Consult). Figuur 4 Naaldwijk-Middelbroekweg, aangepunte palen van zuidoostelijke huiswand, spoor 831 ( BIAX Consult). Tijdens de aanleg van het profiel werd vóór de palenrij een liggende balk van es gevonden (M85, zie figuur 5). Deze licht kromme - balk had een compleet bewaard gebleven lengte van 101 centimeter, een vierkant bekapt uiteinde met een lengte van 42 centimeter en afmetingen van 17,5 x 9,5 x 12 x 10,5 centimeter (rondom gemeten). Het andere uiteinde was halfrond bekapt met een breedte van 17,5 cm en een dikte van 12,5 cm. De bewerking van de balk verschilt van die van de verticale palen. Het is aannemelijk dat de balk geen deel heeft uitgemaakt van de palenrij zelf. Mogelijk is hij van een hoger niveau uit de structuur afkomstig en pas door post-depositionele processen hier terecht gekomen. Figuur 5 Naaldwijk-Middelbroekweg, bekapte balk van es (M85) die tegen de palen van spoor 831 aan lag ( BIAX Consult).

8 BIAXiaal Tussen de eiken paal van spoor 831 en de palen van spoor 853 (M81, 82 en 84) werd ook een elzen (Alnus) paalrestant van een hoger niveau aangetroffen (M97, S805). Bijzonder was een greppeltje (of kuil?) met een concentratie aan houtrestanten en houtskool op het noordelijke uiteinde van spoor 831. Op advies van de houtspecialist is de kuil waarschijnlijk wel bemonsterd, maar nog niet onderzocht. Tussen de palen van spoor 831 bevond zich een dikke laag vezelachtig materiaal, mogelijk afkomstig van een plag of ander organisch opvulmateriaal (zie figuur 6). Figuur 6 Naaldwijk-Middelbroekweg, palen van spoor 831 met ertussen plantaardig materiaal, vierkant uitvergroot: detail van het materiaal ( BIAX Consult). De greppel (of kuil) begrensde een roestig spoor met houtrestanten en verbrand leem, afkomstig van een vlechtwerkstructuur. Van het vlechtwerk waren de verticale staken nog als verkleuringen en soms met houtpulp in het vlak zichtbaar. In het veld is geadviseerd ook hiervan een stukje te bemonsteren voor een houtsoortbepaling en mogelijk ook voor 14 C-dateringsonderzoek. De palen van spoor 831 waren op het uiteinde bekapt. Doordat de palen nog voor de helft in het profiel stonden en op het houtoppervlak klei zat, kon geen nadere informatie over de vorm van de aanpunting en bewerking worden

9 BIAXiaal verkregen. Na berging zullen de palen worden gewassen, beschreven en volgens de parameters voor houtspecialistisch onderzoek worden gedocumenteerd. Op de hoek van het gebouw stond een paal van es (M94, S794) met een bewaard gebleven lengte van circa 50 centimeter en een diameter van circa 15 centimeter (zie figuur 7). Figuur 7 Naaldwijk-Middelbroekweg, essenhouten hoekpaal (M94, S794) ( BIAX Consult).

10 BIAXiaal Staanders met en zonder poer Aan de oostkant van de palenrij (S831) zijn paarwijs geplaatste staanders met een onderlinge afstand van maximaal 100 centimeter gedocumenteerd. Deze palen stonden op essenhouten poeren (zie figuur 8, figuur 9, figuur 10). Een poer is een korte plank of balk die als fundering voor de staander is gebruikt. Omdat de palen niet in de grond zijn geslagen, zijn de palen ook niet voorzien van een aanpunting. Men heeft voor de staanders een kuil gegraven en de paal op een poer geplaatst. De vorm en afmetingen van de poeren leken te verschillen. Eenduidige uitspraken hierover zijn pas mogelijk wanneer het hout nader wordt onderzocht. Aan de noordkant, mogelijk de ingangspartij, stonden twee enkele palen (M94 en M99/100), waarvan er één mogelijk zonder poer (M94, S794). In de coupe van de paalkuil zijn naast deze paal takken van es waargenomen (M96, S842). De regelmatige takken met een doorsnede van 1,2 centimeter kunnen afkomstig zijn van vlechtwerk, mogelijk zelf van een mand, die hier tijdens het graven van de coupe is aangesneden. Figuur 8 Naaldwijk-Middelbroekweg, essenhouten staanders met essenhouten poeren (links: S793 met M89/M90, rechts: S787 met M91/M92). ( BIAX Consult). De staander (M101) stond op een poer (M102) die uit twee op elkaar gestapelde planken leek te bestaan (zie figuur 9 en figuur 10). Vermoedelijk zijn voor de staanders rondhouten gebruikt. De poeren leken van stukken plank en balk te zijn gemaakt.

11 BIAXiaal Figuur 9 Naaldwijk-Middelbroekweg, essenhouten staander met essenhouten poer (M101/102) ( Biax Consult). Figuur 10 Naaldwijk-Middelbroekweg, dezelfde essenhouten staander met essenhouten poer als in figuur 9 (M101/M102) nadat het hout is afgespoeld met water ( Biax Consult).

12 BIAXiaal Profielbalk, mogelijk deel van gebouw Uit spoor 838 kwam een essenhouten balk (M105) met een bewaard gebleven lengte van 248 centimeter aan het licht. Het hout was sterk verweerd. De maximale breedte van de balk was 12,5 centimeter, de dikte 7 centimeter. De balk was aan één kant voorzien van een profielgleuf (zie figuur 11). Waarschijnlijk lag de profielbalk bovenop een aantal horizontale planken om de constructie als het ware af te sluiten. Deze verbinding wordt ook wel mes-en groef genoemd, waarbij de profielbalk als groef en de smalle zijkanten van de plank als mes fungeerden. Figuur 11 Naaldwijk-Middelbroekweg, essenhouten balk (M105, S838) met gleuf in het midden van de balk. De zaagsporen zijn recent ( BIAX Consult). 3.2 PALEN VAN BESCHOEIING Ten noordwesten van de huisplattegrond is een beschoeiing opgegraven (S849). Deze bestond uit aangepunte rondhouten (zie figuur 12). Eén van de palen is bemonsterd voor een bepaling op houtsoort. Deze paal bleek van els. Er is in het veld geadviseerd alle palen te bemonsteren voor een bepaling van de houtsoort. Bovendien zou een voor de structuur representatief aantal palen in zijn geheel moeten worden geborgen om de bewerking en het houtgebruik te onderzoeken. Figuur 12 Naaldwijk-Middelbroekweg, beschoeiing aan noordwestkant van huis (S849) ( BIAX Consult).

13 BIAXiaal Conclusies en advies Tijdens het archeologische onderzoek aan de Middelbroekweg in Naaldwijk zijn houten structuren opgegraven die deel uitmaakten van een huis (of meerdere huizen) uit de Romeinse periode. Een houtspecialiste heeft één dag in het veld geadviseerd over de houtvondsten, de berging en onderzoeksmogelijkheden. Verder zijn er in het veld slechts determinatiemonsters van het toen vrij gelegde hout genomen. In afwachting op het geborgen hout zijn vraagstellingen geformuleerd die in dit rapport zijn vastgelegd. Het hout is in het algemeen goed bewaard. Een profielbalk die liggend, buiten de structuren is aangetroffen, bleek verweerd te zijn door post-depositionele processen. Tussen de palen van spoor 831 bevond zich plantaardig materiaal, mogelijk ter opvulling van de greppel waarin de palen stonden. Het is aan te bevelen een monster van het materiaal te nemen en op macroresten te laten onderzoeken. Het constructiehout bestond uit palen, balken en planken. De palen zijn verticaal in de grond als beschoeiing (onder meer S849) en als staanders voor gebouwen gebruikt, de planken dienden als poeren voor de staanders. Twee balken verschilden qua vorm en waarschijnlijk ook in functie van het overige hout. Het betreft een essenhouten balk die tegen de palen van spoor 831 aan lag, en de genoemde profielbalk uit spoor 838. De profielbalk, ook van es, heeft een gleuf voor een mes-en-groef verbinding. Waarschijnlijk heeft de balk als afsluitend element voor een plankenwand gediend. De balk kan zowel aan de onderkant als aan de bovenkant hebben gezeten. Over bewerking- en gebruikssporen, en over het houtgebruik zijn vooralsnog vooruitlopend op het houtspecialistische onderzoek geen uitspraken te plaatsen. Vragen die ten grondslag zullen liggen aan het toekomstige houtonderzoek zijn gericht op de houttechnologische kennis, namelijk met welk gereedschap het hout is bewerkt, of er stam- of/en takhout is gebruikt, op welke manier de palen zijn aangepunt, of de planken zijn gezaagd of gekliefd, etc. Vanwege de constructie met staanders en poeren is de informatiewaarde van het hout zeer hoog. Er zijn niet veel opgravingen bekend waarbij dit type constructie is aangetroffen. Bij eerder uitgevoerd archeologisch onderzoek in Bodegraven zijn poeren wel gevonden, maar niet houtspecialistisch onderzocht. Gegevens over houtgebruik en bewerking ontbreken dan ook. 2 De ensemblewaarde van de houtvondsten is hoog. Voor een in Midden- Delfland opgegraven inheems-romeinse boerderij werd eveneens veel essenhout gebruikt. Toentertijd is het essenhout wel gemeten in de hoop op een datering, maar het bleef toen bij een intra-fasering. Onlangs zijn de essen opnieuw gemeten. Door voortschrijdend onderzoek zijn de essen nu wel gedateerd. 3 Het is goed mogelijk dat het essenhout uit Naaldwijk eveneens kan worden gedateerd. In elk geval zullen de metingen (die nog moeten worden uitgevoerd) een 2 Van der Kooij et al Fischer et al. 2011

14 BIAXiaal essentiële bijdrage zijn voor het ontwikkelen van een referentiecurve van es voor de regio. In het veld is al geadviseerd het hout van de huisplattegrond in zijn geheel te bergen. Van de beschoeiing buiten het huis (S849), maar ook van andere structuren die als hekwerk zijn geïnterpreteerd, is geadviseerd om de palen om en om te bergen voor een houtspecialistisch onderzoek. Alle houtvondsten zouden moeten worden bemonsterd voor een houtsoortbepaling. De essenhouten palen en planken (van de poeren) en de eiken paal (M80) zullen na het onderzoek worden verzaagd om de geschiktheid van het hout voor een jaarringanalyse te kunnen vast stellen. Onderzoeksvragen zijn daarbij gericht op de potentie van het materiaal voor een ouderdomsbepaling middels dendrochronologie en op geschiktheid voor een onderzoek naar groeiomstandigheden en het intra-faseren van structuren. Door de goede conservering is de verwachting voor overige houtvondsten goed, evenals voor macroresten en pollen.

15 BIAXiaal Literatuur Schweingruber, F.H. 1982: MikroskopischeHolzanatomie, Birmensdorf. Fischer, A., L.I. Kooistra, H. van Londen, L. Kubiak-Martens, S. Lange & R. Visser, 2011: About arable farming and environment in the Roman period in Midden-Delfland based on botanical remains (BIAXiaal 548), Zaandam. Kooij, Dick van der, S. Sprey, M. Dijkstra & H. Postma, 2005: Romeinen in Bodegraven. AWN-opgravingen in de periode van (Westerheem jaargang 54), Amsterdam,

16 Bijlage 1 Determinatieresultaten van het onderzoek. Legenda: ALNUS-SP= els; FRAXIEXC=Fraxinus excelsior=es; QUERC-SP=Quercus=eik; cons=conservering. Opmerking: extra informative, bijvoorbeeld over groeipatroon van boom. Mnr Spoor Soort cons Art_cat Art_spec Opmerking FRAXIEXC matig Bouwhout paal es met smalle groeiringen FRAXIEXC matig-slecht Bouwhout paal FRAXIEXC matig Bouwhout paal es met wijde jaarringen FRAXIEXC goed Bouwhout paal es met normale ringwijdte FRAXIEXC goed Bouwhout paal es met wijde jaarringen FRAXIEXC goed Bouwhout paal es met normale ringwijdte FRAXIEXC goed Bouwhout paal FRAXIEXC goed Bouwhout paal es met normale ringwijdte QUERCUS-SP matig Bouwhout paal FRAXIEXC slecht Bouwhout paal FRAXIEXC slecht Bouwhout paal houtrestanten in klei 83 greppel FRAXIEXC goed Bewerkingsafval spaander Tussen paal 3 en 4, uit stro-mengsel, plag? Op 35cm vanaf vlak FRAXIEXC slecht Bouwhout paal houtrestanten in klei FRAXIEXC goed Bouwhout balk liggende balk tegen palen van S onbekend nvt nvt. onbekend aan Steven gegeven FRAXIEXC matig Bouwhout paal houtrestanten in klei; smalle ringen FRAXIEXC matig Bouwhout paal FRAXIEXC matig Bouwhout paal es met normale ringwijdte, goed meetbaar FRAXIEXC matig Bouwhout poer/slof FRAXIEXC matig Bouwhout paal FRAXIEXC matig Bouwhout poer/slof FRAXIEXC slecht Bouwhout paal FRAXIEXC matig Bouwhout paal FRAXIEXC slecht Bouwhout paal es met wijde ringen FRAXIEXC goed onbekend takken Naast paal, in paalkuil. Van mand? In coupe uiteinden zichtbaar.

17 Mnr Spoor Soort cons Art_cat Art_spec Opmerking ALNUS-SP matig Bouwhout paal FRAXIEXC goed Bouwhout paal. 99? FRAXIEXC goed Bouwhout paal smalle ringen 100? FRAXIEXC goed Bouwhout poer/slof. 101? FRAXIEXC goed Bouwhout paal. 102? FRAXIEXC goed Bouwhout poer/slof smalle ringen 103? FRAXIEXC goed Bouwhout paal. 104? FRAXIEXC goed Bouwhout poer/slof wijde ringen FRAXIEXC matig Bouwhout profielbalk L>248cm, 12,5x7cm; horizontale balk? 849 ALNUS-SP matig Bouwhout paal van beschoeiing