Een palynologisch onderzoek naar de maximale afplagdikte van een ven in het natuurgebied de Stippelberg bij Milheeze (N. Br.)

Transcriptie

1 BIAXiaal 91 Een palynologisch onderzoek naar de maximale afplagdikte van een ven in het natuurgebied de Stippelberg bij Milheeze (N. Br.) H. van Haaster maart 00 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 91 Een palynologisch onderzoek naar de maximale afplagdikte van een ven in het natuurgebied De Stippelberg bij Miheeze Auteur: H. van Haaster Opdrachtgever: Vereniging Natuurmonumenten, s-graveland ISSN: BIAX Consult en opdrachtgever Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In de gemeente Gemert-Bakel ligt zowel ten oosten als ten westen van de weg Milheeze- Rips het natuurgebied de Stippelberg. Dit voormalige landgoed wordt sinds 1993 beheerd door de Vereniging Natuurmonumenten. In de uiterste zuidoost hoek van het terrein ligt een ven dat door de voormalige eigenaar in het midden van de jaren zeventig, vanwege het regelmatig droogvallen van het ven, door de aanleg van een duiker in verbinding is gebracht met de Snelle loop. Het water in de Snelle loop is, uiteindelijk, afkomstig uit de Maas en derhalve voedselrijk. Door de afzetting van voedselrijk slib is de oorspronkelijke voedselarme vegetatie (met o.a. witte en bruine snavelbies) in het ven langzaam maar zeker verloren gegaan. Tegenwoordig wordt de vegetatie gekenmerkt door planten van voedselrijke milieus zoals grote lisdodde, waterzuring en gele waterkers. Door de aanwezigheid van een kudde Schotse Hooglanders, die sinds eind jaren tachtig het gebied begrazen, is het oorspronkelijke karakter van het ven verder aangetast omdat de dieren vrije toegang tot het ven hebben. De goede vertegenwoordiging van pitrus in het ven is een duidelijke aanwijzing dat het milieu danig uit zijn evenwicht is gebracht. In het huidige beheerplan van de Stippelberg wordt de mogelijkheid overwogen het ven in zijn oorspronkelijke staat te herstellen om zo de flora en fauna die zo kenmerkend is voor voedselarme vennen weer een kans te geven. Het is hiervoor van belang de sterk geëutrofieerde bovenlaag van het in het ven aanwezige veenpakket te verwijderen. De mogelijkheid bestaat echter dat hierdoor het bodemarchief wordt aangetast. In opdracht van de Vereniging Natuurmonumenten is daarom een palynologisch onderzoek verricht naar de maximaal toegestane afplagdikte, zodat bij een eventueel besluit tot afplaggen zo min mogelijk van het relevante bodemarchief verloren gaat. 2. De cultuurhistorische waarde van veenafzettingen Veenbodems in vennen herbergen een belangrijk archief van de geschiedenis van het landschap en de vegetatie. Deze geschiedenis is in het veen vastgelegd in de vorm van fossiel stuifmeel, zaden, mossen, dierlijke resten etc. Met behulp van dit materiaal kan belangrijke informatie over vroegere milieu-omstandigheden en menselijke activiteit worden verkregen. Veel vennen zijn ontstaan in laagten of in zogenaamde pingo-ruïnes uit de (voor)laatste IJstijd. Juist de omgeving van deze locaties blijkt voor de prehistorische mens een grote aantrekkingskracht te hebben gehad. In de directe omgeving van dergelijke vennen zijn daarom vaak sporen van menselijke aanwezigheid terug te vinden. Het kan hierbij bijvoorbeeld gaan om vuurstenen gebruiksvoorwerpen, haardkuilen of begravingen. Soms worden ook in de vennen bewust door de mens gedeponeerde gebruiksvoorwerpen gevonden. De studie van de fossiele plantaardige en dierlijke resten in het veen maakt een reconstructie mogelijk van het landschap waarin de prehistorische mens leefde. Het bodemarchief vormt voor de prehistorie zelfs de enige bron van informatie. Daarom dient dat archief zeer zorgvuldig te worden behandeld. Eenmaal verstoord kan het archief immers niet meer worden geraadpleegd. Door onwetendheid over de betekenis van het bodemarchief en door economische noodzaak (veenontginning) is in het nabije verleden veel informatie over milieu-omstandigheden en menselijk handelen verloren gegaan. Inmiddels is wèl bekend dat ven- en veenarchieven van grote wetenschappelijke waarde kunnen zijn. Het beschikbaar houden van voldoende bodemarchief per regio is tegenwoordig een factor die meeweegt bij de besluitvorming in het kader van het Overlevingsplan Bos en Natuur. Dat betekent dat in gevallen waar de aanwezigheid van een paleo-oecologisch archief in de ondergrond waarschijnlijk of zeker is, er deskundig advies ingewonnen wordt voordat er plannen worden gemaakt die zouden

4 BIAXiaal 91 2 leiden tot onherstelbare ingrepen en archief-verlies. Het zuidelijk deel van de Stippelberg (met het ven) is door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek op de lijst van archeologische monumenten geplaatst. Door een uitgebreid verkennend archeologisch onderzoek is namelijk aangetoond dat de omgeving van het ven reeds in de prehistorie door de mens werd bewoond. De oudste vondsten behoren tot de zogenaamde Federmesser-cultuur uit het Laat-Paleolithicum, zo n jaar geleden. Ook in het Vroeg-Mesolithicum, zo n 8500 jaar geleden is het gebied bewoond geweest. De kans is daarom heel reëel dat in het ven informatie ligt opgeslagen over de milieuomstandigheden waarin de prehistorische mens op de Stippelberg heeft geleefd en welke activiteiten er werden ontplooid. 3. Doelstelling van het verkennend palynologisch onderzoek De doelstelling van het pollenonderzoek was het niveau te vinden waarop het van belang geachte paleo-oecologische archief zich in de venbodem bevindt. In overleg met de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek is besloten dat het bodemarchief tot en met ca AD intact dient te blijven bij het eventuele afplaggen van de bovengrond. 4. Werkwijze Op is door H. van Haaster (BIAX Consult) in samenwerking met P. van der Aa, T. van den Broek, C. Gilissen en F. Mandigers (allen Vereniging Natuurmonumenten) op drie plaatsen in het ven door middel van een gutsboring een gedeelte van het in het ven aanwezige veen bemonsterd. De locaties van de boringen staan aangegeven op de situatieschets in bijlage 1. De dikte van de veenlaag die werd aangetroffen, bedroeg 28 cm op locatie I, 17 cm op locatie II en 31 cm op locatie III. De gehele profielen zijn tot in de zandige ondergrond bemonsterd. Uit de profielen zijn op 5, 10, 15, en 25 cm diepte, gerekend vanaf het maaiveld, monsters genomen voor pollenonderzoek. De monsters zijn behandeld volgens een in de pollenanalyse gebruikelijke methode om het pollen te scheiden van het overige in het monster aanwezige materiaal. Van elk pollenmonster is uiteindelijk één pollenpreparaat vervaardigd. De preparaten zijn met een doorvallend-lichtmicroscoop bij een vergroting van 400 maal geanalyseerd. Indien nodig zijn determinaties verricht bij een vergroting van 10 maal en/of door middel van fasecontrastmicroscopie. Voor de bepaling van het relatieve aandeel van de verschillende pollentypen is als uitgangspunt een pollensom van bomen en struiken gebruikt. Hierbij is het totaal aantal pollenkorrels van bomen en struiken per monster op 100% gesteld. De percentages van het niet-boompollen, sporen en andere microfossielen zijn berekend op basis van de totale som van bomen en struiken per monster. In het meest linker deel van de diagrammen wordt de verhouding tussen het boompollen (AP) en het niet-boompollen (NAP) weergegeven. In dit diagramdeel is op eenvoudige wijze de openheid van het landschap af te lezen. Uit pollenonderzoek in recente vegetaties is gebleken dat boompollenpercentages van meer dan 70% duiden op de aanwezigheid van een dicht bos in de omgeving van de monsterlocatie. Percentages van minder dan 25% boompollen duiden op een open landschap. Over de algemene vegetatiegeschiedenis van ons land is door eerder verricht palynologisch onderzoek al vrij veel bekend. Omdat de verschillende plantensoorten niet allemaal op de zelfde manier op klimaatsveranderingen reageren, zijn in pollendiagrammen die een relatief lange periode beslaan, karakteristieke elkaar opvolgende vegetatiepatronen zichtbaar. Zo is duidelijk zichtbaar dat de verschillende

5 BIAXiaal 91 3 soorten na afloop van de laatste ijstijd, zo n jaar geleden, niet allemaal tegelijk terug keren in ons land. Op de door het terugtrekkende ijs achtergelaten kale bodem vestigen zich, wat de bomen betreft, eerst berken en dennen. Naarmate de bodem daarvoor geschikter werd en de temperatuur verder steeg, vestigden zich andere soorten in ons land. Zo is van de els bekend dat deze boom zich ca jaar geleden weer in ons land vestigde. De beuk verschijnt pas omstreeks 5000 jaar geleden in het zuiden van ons land voor het eerst, terwijl de haagbeuk pas vanaf het begin van de jaartelling redelijk algemeen in ons land voorkomt. Ook uit de historische tijd is uit schriftelijke bronnen veel bekend over de introductie van allerlei oorspronkelijk uitheemse bomen en kruiden. Deze gegevens kunnen dus gebruikt worden om de verschillende niveaus in een pollendiagram te dateren. 5. Resultaten Bij bespreking van de resultaten wordt voor de duidelijkheid eerst het minst verstoorde veenprofiel besproken. Dit is aangetroffen op locatie III. 5.1 LOCATIE III 5.2 LOCATIE I De resultaten van het pollenonderzoek op deze locatie worden weergegeven in figuur 1. De onderste twee monsters ( en 25 cm onder maaiveld) wordt gekenmerkt door een hoog percentage den (Pinus). Daarnaast, in aanzienlijke lagere percentages, zijn berk (Betula) en hazelaar (Corylus avellana) aanwezig. Blijkbaar speelde dennenbos in de nabije omgeving een belangrijke rol. Vanaf 15 cm diepte neemt het aandeel van berk af en gaan meer warmteminnende soorten een rol in de vegetatie spelen. Als eerste de hazelaar die langzaam maar zeker de den en de berk verdringt, maar ook eik (Quercus), linde (Tilia) en iep (Ulmus) verschijnen als echte warmteminnende soorten. Een dergelijk vegetatiebeeld is kenmerkend voor het Boreaal, een klimaatsperiode tussen ca en geleden. Vanaf 10 cm diepte neemt het aandeel van warmteminnende soorten verder toe. In het bovenste monster, op 5 cm onder het maaiveld, zien we een sterke uitbreiding van els (Alnus) en is het aandeel van den nog maar een fractie van wat het op de diepere niveaus was. Dit niveau is kenmerkend voor het begin van het Atlanticum, ca jaar voor heden. Het begin van deze klimaatsperiode is in veel pollendiagrammen duidelijk te herkennen aan de zogenaamde Pinus-Alnus kruising: de curve van Pinus loopt sterk terug op het moment dat de curve van Alnus stijgt. Het bos in het Atlanticum wordt wel climax bos genoemd. Dit houdt in dat aan het remigratieproces van planten die na afloop van de laatste ijstijd weer terugkeerden, in het Atlanticum een einde komt. Er wordt een evenwicht bereikt tussen vegetatie en klimaat. Het veen aan het oppervlak op locatie III is dus gevormd aan het begin van het Atlanticum. In dit veen is pollen uit veel recentere tijd terechtgekomen. Zo moet de aanwezigheid van het pollen van zilverspar (Abies), beuk (Fagus sylvatica), haagbeuk (Carpinus), boekweit (Fagopyrum), rogge (Secale) en andere granen (Cerealia) worden verklaard. Van de meeste kruiden (Ericales, Rumex hydrolapathum e.a.) bestaat ook het vermoeden dat ze van (sub)recente vegetaties afkomstig zijn en in het vroegatlantische veenoppervlak terecht zijn gekomen. De resultaten van het onderzoek aan dit profiel staan in figuur 2 weergegeven. Het diagram ziet er op het eerste gezicht heel anders uit dan het hierboven besproken diagram van locatie III. Dit wordt vooral veroorzaakt door het hoge percentage wilg (Salix) en een groot aantal kruiden die in de diepere niveaus op locatie III ontbraken.

6 BIAXiaal LOCATIE II Het verloop van de curven van berk, hazelaar, els, eik en iep is echter heel goed vergelijkbaar met locatie III. Het geeft globaal dezelfde vegetatiesuccessie weer en kan derhalve worden geïnterpreteerd als kenmerkend voor Boreaal en vroegatlantisch veen. Het veen in de diepere niveaus is echter vervuild geraakt met recent materiaal. De aanwezigheid van granen, zilverspar, maïs (Cerealia >80 m ) is daarvoor een zeer sterke aanwijzing. Ook de goede vertegenwoordiging van wilg is zeer waarschijnlijk veroorzaakt door indringen van (sub)recent pollen. Op een afstand van ca. 25 m van de monsterlocatie staan acht wilgen waarvan het aangetroffen pollen vermoedelijk afkomstig is. Het is heel goed denkbaar dat het recente pollen door middel van een koeienpoot op de diepere niveaus is terecht gekomen. Op deze locatie heeft het veenpakket de geringste dikte. De monsters uit de diepere zandige niveaus bevatten zeer weinig pollen. Er bestaan bovendien sterke aanwijzingen dat de opbouw van dit profiel sterk is verstoord. In het zand op de diepste niveaus is namelijk pollen aangetroffen dat kenmerkend is voor veel recentere vegetaties dan op grond van de geologische geschiedenis verwacht mag worden. Het gaat om pollen van els, beuk, iep, granen, perzikkruid en maïs. Ook pollen van waterzuring, een plant die aan het huidige oppervlak veel wordt aangetroffen, is in de diepere niveaus aanwezig. Het veenpakket ter plaatse is zeer waarschijnlijk verstoord geraakt door de aanleg of het uitbaggeren van een in het ven aangelegde poel op enige meters afstand van de monsterlocatie. Om deze reden is het profiel niet gedetailleerd geanalyseerd en zijn de resultaten niet in diagramvorm gepresenteerd. 6. Conclusies Uit het pollenonderzoek is duidelijk geworden dat zich aan het oppervlak van het ven veen bevindt dat een vroegatlantische ouderdom heeft (ca jaar voor heden).. Veen van jongere ouderdom is niet aangetroffen. Het ongetwijfeld oorspronkelijk aanwezige jongere veen is zeer waarschijnlijk door veenontginning en/of oxidatie verloren gegaan. Dit betekent dat van de laatste ca jaar ter plaatse geen bodemarchief meer aanwezig is. Het niveau van ca AD kon dan ook niet worden aangetoond. Het vroegatlantische veen is vervuild geraakt met pollen uit het recente verleden. Vanaf 10 cm onder het oppervlak tot aan de zandige ondergrond bevindt zich veen dat in het Boreaal (ca jaar voor heden) gevormd is. Het oudste veen dat is aangetroffen is dus van Boreale ouderdom. Dit veen is synchroon met de vroegmesolitische bewoning die in de nabije omgeving door archeologisch onderzoek is aangetoond. Op locatie III is de oorspronkelijke profielopbouw het best bewaard gebleven. Op beide andere onderzochte locaties is de profielopbouw ernstig verstoord door menselijke en of dierlijke activiteit. Het is zeer waarschijnlijk dat door de indrukken van de poten van de Schotse Hooglanders ook op veel andere plaatsen in het ven de oorspronkelijke profielopbouw ernstig verstoord is. 7. Aanbevelingen Door het pollenonderzoek is vastgesteld dat een groot deel van het oorspronkelijke bodemarchief is verdwenen. Het aan het oppervlak liggende vroegatlantische veen is vervuild geraakt met recent pollen. Hieronder bevindt zich een laagje veen van 15 à cm dat van boreale ouderdom is. Ouder veen is niet aangetroffen. Op twee van de drie onderzochte plaatsen blijkt de profielopbouw ernstig verstoord te zijn. Het is zeer

7 BIAXiaal 91 5 waarschijnlijk dat dit ook op veel andere plaatsen in het ven het geval is. De belangrijkste oorzaak voor de verstoring is menselijke activiteit (graven van vijver en waterloop) en de aanwezigheid van Schotse Hooglanders die sinds eind jaren tachtig het gebied begrazen en vrije toegang tot het ven hebben. De waarde van het aanwezige bodemarchief is hierdoor waarschijnlijk op veel plaatsen sterk verminderd. Op een aantal plaatsen is de verstoring echter beperkt gebleven. Op deze plaatsen is een bodemarchief uit het Boreaal aanwezig dat afgedekt wordt door een dun laagje vroegatlantisch veen dat zich aan het oppervlak in het ven bevindt. Dit veen is vervuild geraakt met recent pollen waardoor de archiefwaarde ervan nihil is. Het laagje heeft echter wel een beschermende bufferwerking ten opzichte van het boreale veen. Afplaggen van dit materiaal zal tot gevolg hebben dat het eronder liggende boreale veen vervuild raakt met recent pollen. Hoewel op veel plaatsen het bodemarchief ernstig is verstoord, kan op sommige plaatsen nog ongestoord boreaal veen worden aangetroffen. Als besloten wordt tot behoud van dit veen, is het aan te bevelen om het aan het oppervlak liggende vroegatlantische veen als een beschermende buffer te laten zitten. Tevens wordt in dat geval geadviseerd geen Schotse Hooglanders of andere grote grazers meer tot het ven toe te laten.

8 Menyanthes trifoliata Typha latifolia Podospora Alisma Lemna Cerealia type >80 mu Galium type Houtskool Totaalpollensom Typha angustifolia Quercus Tilia Ulmus Salix Apiaceae Artemisia Asteraceae Liguliflorae Asteraceae Tubuliflorae Campanula Cerealia type Chenopodiaceae Cyperaceae Dryopteris Ericales Fagopyrum Filipendula Hedera Myrica gale Plantago Poaceae Ranunculus Rumex hydrolapathum Secale Sphagnum Typha angustifolia Houtskool Totaalpollensom Pinus Carpinus Fagus sylvatica Betula Corylus avellana Alnus Abies Figuur 1 Milheeze, Stippelberg Pollendiagram van locatie III AP NAP Diepte in cm onder maaiveld Bomen Overige planten Analyse: H. van Haaster, BIAX Consult ph Carpinus Fagus sylvatica Pinus Quercus Ulmus Salix Fraxinus Apiaceae Artemisia Asteraceae Liguliflorae Asteraceae Tubuliflorae Cerealia type Chenopodiaceae Cirsium Cyperaceae Dryopteris Ericales Equisetum Myrica gale Plantago Poaceae Polygonum persicaria type Ranunculus Rumex hydrolapathum Secale Sphagnum Corylus avellana Betula Alnus Abies Figuur 2 Milheeze, Stippelberg Pollendiagram van locatie II AP NAP Diepte in cm onder maaiveld Bomen Overige planten Analyse: H. van Haaster, BIAX Consult ph

9

10