Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Transcriptie

1 BIAXiaal 187 Onderzoek aan zaden en crematieresten van een AAO te Sittard (vindplaats 55) K. Hänninen E. Smits februari 2004 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

2 Colofon Titel: BIAXiaal 187 Onderzoek aan zaden en crematieresten van een AAO te Sittard (vindplaats 55) Auteur: K. Hänninen & E. Smits Opdrachtgever: ADC ISSN: BIAX Consult, Zaandam, 2004 Correspondentie adres: BIAX Consult Hogendijk AL Zaandam tel: fax:

3 BIAXiaal Inleiding In 2003 zijn door het ADC onder leiding van Gerard Tichelman in de gemeente Sittard vier vindplaatsen onderzocht in het kader van een AAO. Uit deze vindplaatsen zijn monsters voor botanisch onderzoek genomen. Vindplaats 55 is een nederzetting die waarschijnlijk in meerdere perioden bewoond is geweest. De elf monsters die hier zijn onderzocht zijn voornamelijk afkomstig uit paalkuilen. Doel van het botanisch onderzoek is het bepalen van de waarde van de vindplaatsen voor toekomstig onderzoek en het vaststellen van de geschiktheid van de monsters voor een eventuele latere analyse. Er zijn ook crematieresten aangetroffen. Deze zijn geanalyseerd door E. Smits. 2. Methode 2.1 BOTANISCH MATERIAAL Van de monsters is door het ADC steeds 5 liter gezeefd met als fijnste maaswijdte 0,25 mm. De residuen zijn onder een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 50x in maximaal twee uur tijd bekeken. Hierbij zijn de conserveringstoestand, de aangetroffen soorten en hun aantallen genoteerd. 2.2 CREMATIERESTEN Bij gecremeerd botmateriaal is de samenstelling van het bot veranderd. De organische bestanddelen zijn door de hoge temperaturen verdwenen en alleen het anorganische gedeelte, voornamelijk bestaand uit hydroxyapatiet, blijft over. De kristalstructuur van dit mineraal verandert eveneens. Verbrand botmateriaal heeft te lijden gehad van fragmentatie, vervorming, krimp en breuk, waardoor de determinatie bemoeilijkt kan worden. Wanneer er echter genoeg botfragmenten van een redelijke grootte zijn overgebleven is het in het algemeen wel mogelijk om een leeftijdsschatting, een geslachtsdiagnose en een minimum aantal individuen te bepalen. Het onderzoek naar crematieresten is in twee gedeeltes onder te brengen, namelijk de beschrijving van de crematieresten zelf (verbranding en fragmentatie) en de beschrijving van de fysisch antropologische eigenschappen: determinatie van de botfragmenten, leeftijd, geslacht, lichaamslengte, minimum aantal individuen en pathologieën. Het betreft hier een macroscopisch onderzoek. De crematieresten worden eerst gezeefd over een zeef met ronde gaten met een diameter van 10 mm. De fractie van groter of gelijk aan 1 cm wordt gedetermineerd. De crematieresten in de verschillende skeletregio s (zie bijlage 1) worden gewogen, fragmentatie- en verbrandingsgraad worden vastgesteld. De maximale fragmentgrootte wordt afgerond op een halve centimeter. De fractie die door de 1 cm zeef valt wordt onderzocht op relevante botfragmenten. Wat overblijft wordt residu genoemd Beschrijving van de crematieresten Fragmentatiegraad De fragmentatiegraad van crematieresten is afhankelijk van verschillende depositionele en post-depositionele processen (o.a. wel of niet bewaren in een urn, blussen). Niet afgekoelde crematieresten zijn erg breekbaar, handelingen als blussen of verzamelen van deze resten zorgen ervoor dat de fragmenten kleiner worden. De stadia van fragmentatie staan beschreven in bijlage 1.

4 BIAXiaal Verbrandingsgraad De verbrandingsgraad kan men o.a. bepalen aan de kleur en krimpscheurpatronen van het verbrande bot. De kleur is afhankelijk van de duur en de temperatuur van de verbranding. De verschillende fasen die worden onderscheiden staan in bijlage Beschrijving van de fysisch antropologische eigenschappen Determinatie Bij het determineren van crematieresten wordt vooral de fractie van 10 mm en groter bekeken. Botstukjes kleiner dan 10 mm kunnen zéér zelden gedetermineerd worden. 2 Deze kleine fractie wordt wel nagekeken op fragmenten die van belang kunnen zijn voor de leeftijds- en geslachtsbepaling of het minimum aantal individuen (MAI). De crematieresten worden bij voorkeur gezeefd over een 1 mm zeef omdat dan de grootste kans bestaat dat de allerkleinste botjes, namelijk de gehoorbotjes die van belang kunnen zijn bij het bepalen van het MAI, bewaard blijven. In eerste instantie worden de botfragmenten in skeletregio s onderverdeeld (zie bijlage 1). Binnen deze skeletregio's wordt bezien of een meer nauwkeurige determinatie mogelijk is (bijvoorbeeld dijbeen, spaakbeen). Wanneer hierbij blijkt dat bepaalde beenderen ontbreken hoeft dat nog niet te betekenen dat deze daadwerkelijk niet aanwezig zijn. De mogelijkheid bestaat dat de fragmenten te klein zijn voor een zekere determinatie. Geslachtsbepaling De geslachtsbepaling geschiedt volgens de aanwijzingen van de Arbeitsgruppe Europäischer Anthropologen en maakt gebruik van een aantal kenmerken van de schedel en het bekken die in vorm en grootte verschillen tussen de geslachten. 3 Een geslacht toewijzen is alleen bij volwassenen mogelijk. De robusticiteit van het post-craniële skelet kan eveneens een aanwijzing zijn voor het geslacht. 4 Leeftijdsbepaling De leeftijdsbepaling bij crematieresten-onderzoek volgt dezelfde richtlijnen als die van het inhumatie-onderzoek. Voor onvolwassenen wordt naar de vergroeiing van de epifysen gekeken, 5 het eruptiepatroon van de tanden en kiezen, 6 het aanzien van de symphysis pubica, de sluiting van de schedelnaden endocraniaal 7 en de facies auricularis 8 (allebei gewrichtsvlakken aan het bekken) en de ectocraniale sluiting van de schedelnaden 9. Lichaamslengteschatting Voor de lichaamslengteschatting wordt gebruikgemaakt van de grootte van de proximale gewrichten van de humerus (bovenarm), de radius (spaakbeen) en het femur (dijbeen). 10 Pathologie Het onderzoek naar ziekten en ongelukken bij gecremeerde individuen is vanwege de incompleetheid van het materiaal vrij moeilijk. Een beschrijving van de ziekteverschijnselen is vaak het hoogst haalbare. 1 Wahl Maat Arbeitsgruppe Europäischer Anthropologen Schutkowski & Hummel Arbeitsgruppe Europäischer Anthropologen Ubelaker Acsádi & Nemeskéri Lovejoy et al Rösing Rösing 1977.

5 BIAXiaal Resultaten 3.1 BOTANISCH MATERIAAL De resultaten van het zadenonderzoek staan in bijlage 2. De elf monsters uit vindplaats 55 bevatten zowel verkoolde als onverkoolde plantenresten. Aan cultuurgewassen zijn haver (Avena spec.), tarwe (Triticum spec.), gerst (Hordeum vulgare) en mogelijk pluimgierst (Panicum miliaceum) aangetroffen. Van tarwe is ook een kafrest gevonden. De monsters 84, 91 en 142 zijn geschikt voor analyse. Ze zijn niet erg rijk, maar bevatten wel cultuurgewassen, zodat ze informatie kunnen geven over het gebruikte voedsel. De conservering van de verkoolde plantenresten is matig tot redelijk. De onverkoolde plantenresten zijn goed geconserveerd, maar mogelijk zijn deze (sub)recent, gezien in veel gevallen de zaadinhoud (endosperm) nog aanwezig was. 3.2 CREMATIERESTEN Het materiaal is over het algemeen goed geconserveerd en zeer gefragmenteerd (zie bijlage 3). Het betreft voornamelijk residu. In de crematieresten van vondstnummer 126 uit spoor 33 zijn alleen stukken van kleiner dan 1 cm gevonden. Deze konden op enkele schedelfragmenten na niet worden gedetermineerd. Geslachtsbepaling was dan ook niet mogelijk. Gezien de robusticiteit van de fragmenten gaat het mogelijk om een volwassen individu. In vondstnummer 144 uit spoor 34 zijn enkele diafyseresten van de bovenarm aangetroffen. Ook hier wijst de robusticiteit mogelijk op een volwassen individu. 4. Conclusies In de onderzochte monsters is geen of weinig onverkoold materiaal bewaard gebleven. De dichtheid en de variatie aan zaden zijn erg laag en er zijn voornamelijk soorten met een harde buitenkant in aangetroffen. Bij veel zaden was de inhoud nog aanwezig, hetgeen duidt op (sub)recente oorsprong. Van zowel graan als van wilde planten zijn verkoolde zaden gevonden. De dichtheid is in de meeste monsters laag, het gaat hier waarschijnlijk om nederzettingsruis. Alleen in de monsters 84, 91 en 130 zijn grotere hoeveelheden zaden aangetroffen. De conservering is matig tot redelijk en de zaden zijn (vrijwel) compleet. Aangezien een AAO slechts een kleine steekproef van de gehele vindplaats vertegenwoordigt is het moeilijk om een voorspelling te doen over de waarde van de vindplaats voor botanisch onderzoek. Vindplaats 55 levert redelijk geconserveerd verkoold materiaal op. Op basis hiervan is de waarde voor botanisch onderzoek redelijk. In het algemeen kan worden gesteld dat het vinden van (grotere hoeveelheden) verkoolde plantenresten afhankelijk is van toeval. Onverkoold botanisch materiaal kan onder het grondwaterniveau aangetroffen worden. De monsters 84, 91 en 142 zijn geschikt voor analyse. Hoewel ze niet rijk zijn geven ze wel informatie over de gebruikte voedselgewassen. Ze kunnen echter geen compleet beeld opleveren van de voedingseconomie van de nederzetting. In spoor 34 zijn weinig crematieresten aangetroffen. Het betreft voornamelijk resten van de diafyse of schacht van de pijpbeenderen. In het residu van spoor 33 zijn ook kleine fragmentjes van de schedel aanwezig.

6 BIAXiaal De crematieresten zijn over het algemeen goed verbrand, bij een temperatuur van circa C. Het materiaal is sterk gefragmenteerd. Meestal zijn de fragmenten slechts 1 cm groot. Door het geringe gewicht en de grote fragmentatie is alleen een vage leeftijdsaanduiding mogelijk. Het betreft waarschijnlijk volwassen individuen. Geslachtskenmerken zijn geheel afwezig. Ook over de lichaamslengte zijn geen gegevens beschikbaar, omdat er geen epifysefragmenten bewaard zijn gebleven. Pathologische verschijnselen zijn niet op het botmateriaal waargenomen. De reden hiervoor is waarschijnlijk de geringe hoeveelheid en het gefragmenteerde karakter van het materiaal. Er kunnen dus geen uitspraken gedaan worden over de gezondheid van dit individu. Er zijn geen dierlijke resten aangetroffen. 5. Literatuur Acsádi, G. & J. Nemeskéri 1970: History of Human Life Span and Mortality, Budapest. Arbeitsgruppe Europäischer Anthropologen, 1979: Empfehlungen für die Alters- und Geschlechtsdiagnose am Skelett, Homo 30, Lovejoy, C.O., R.S. Meindl, T.R. Pryzbeck & R.P. Mensforth 1985: Chronological Metamorphosis of the Auricular Surface of the Ilium: a New Method for the Determination of Adult Skeletal Age at Death, American Journal of Physical Anthropology 68, Maat, G.J.R., 1985: A Selection Method of Human Cremations for Age and Sex Determination, XII International Anatomical Congress A.419, Londen. Pott, T., 1988: Een gebitsonderzoek van het 18 e -eeuwse grafveld St. Janskerkhof 1984, Kroniek Bouwhistorisch en Archeologisch Onderzoek s Hertogenbosch 1, Rösing, F.W., 1977: Methoden und Aussagemöglichkeiten der anthropologischen Leichenbrandbearbeitung, Archäologie und Naturwissenschaften 1, Schutkowski, H. & S. Hummel 1987: Variabilitätsvergleich von Wandstärken für die Geslechtszuweisung an Leichenbränden, Anthropologischer Anzeiger 45, Ubelaker, D.H., 1984 (herziene druk): Human Skeletal Remains, Washington D.C. Wahl, J., 1982: Leichenbranduntersuchungen, ein Überblick über die Bearbeitungs- und Aussagemöglichkeiten von Brandgräbern, Praehistorische Zeitschrift 57,

7 Bijlage 1 Beschrijvingen bij het crematieonderzoek. Fragmentatie stadium fragmentgrootte in cm 1 = zeer klein < 1,5 2 = klein 1,6-2,5 3 = middel 2,6-3,5 4 = groot 3,6-4,5 5 = zeer groot 4,6 en groter Verbrandingsgraad (fase) kleur verbrandingsgraad temperatuur in o C lichtbruin 0 = onverbrand. donkerbruin 1 = zeer slecht verbrand <275 zwart 2 = slecht verbrand grijs 3 = middelmatig verbrand krijtwit 4 = goed verbrand oudwit 5 = zeer goed verbrand >800 Skeletregio s omschrijving neurocranium viscerocranium axiaal diafyse extremiteiten epifyse extremiteiten inhoud hersenschedel aangezichtsschedel schouder, wervels, ribben, bekken, heiligbeen, sleutelbeen armen, benen gewrichten van armen en benen

8 Bijlage 2 Sittard-vindplaats 55, resultaten van de waardering van de zadenmonsters. R = recent, V = verkoold, x = aanwezig, + = enkele. vondstnummer houtskool x x x x x x.. x x x determineerbaar houtskool verkoold, aantal zaden R G R R G G G W G W W verkoold, variatie R G W W G G G G G W W onverkoold, aantal zaden G W G W G G W W W G R onverkoold, variatie G G G W G G G G G G W conservering. goed. goed.. goed goed goed. matig aardewerk x. x x.. glas x. x. bot. x... x x x.. x hamerslag x x.... x.... Avena V Atriplex/Chenopodium V Bromus V Capsella bursa pastoris R Carex R? Cerealia V Chenopodium album R? Chenopodium R Chenopodium V Echinochloa crus-galli R? Eleocharis palustris/uniglumis R? cf. Galium V Hordeum vulgare V Mentha aquatica/arvensis V cf. Panicum miliaceum V Poaceae R? Rumex V Scleranthus annuus R? cf. Triticum V Triticum, half aartjesvorkje V indet. V

9 Bijlage 3 Koeweide-Klein Trierveld, vindplaats 55, resultaten van het crematierestenonderzoek. vondstnummer 0126, spoor 33 skeletregio Gewicht gram Fragmentatie cm Verbrandingsgraad Fase Inhoud + = aanwezige fragmenten Neurocranium Os frontale = voorhoofd Os temporale = slaapbeen Os pariëtale = wandbeen Os occipitale = achterhoofd Viscerocranium Orbita = oogkas Os zygomaticum = jukbeen Gebitselementen Mandibula= onderkaak Maxilla = bovenkaak Axiaal Vertebrae = wervels Costae = ribben Clavicula = sleutelbeen Scapula = schouderblad Pelvis = bekken Sternum =borstbeen Hyoid = tongbeentje Diafyse Humerus = bovenarm Radius = spaakbeen Ulna = ellepijp Femur = bovenbeen Tibia = scheenbeen Fibula = kuitbeen Phalangen = hand/voetkootjes Epifyse Gewrichten van: hand/arm voet/been Residu 25 <1 4 Diverse skeletdelen Totaal (mens) 26,4 Dierlijk Geslachtsbepaling: Gezien de incompleetheid van de resten is een geslachtsbepaling niet mogelijk. Leeftijd: De leeftijdsschatting is gebaseerd op de robusticiteit van de fragmenten en wijst in de richting van een volwassen individu.

10 vondstnummer 0144, spoor 34 skeletregio Gewicht gram Fragmentatie cm Verbrandingsgraad Fase Inhoud + = aanwezige fragmenten Neurocranium Os frontale = voorhoofd Os temporale = slaapbeen Os pariëtale = wandbeen Os occipitale = achterhoofd Viscerocranium Orbita = oogkas Os zygomaticum = jukbeen Gebitselementen Mandibula= onderkaak Maxilla = bovenkaak Axiaal Vertebrae = wervels Costae = ribben Clavicula = sleutelbeen Scapula = schouderblad Pelvis = bekken Sternum =borstbeen Hyoid = tongbeentje Diafyse 1, Humerus = bovenarm Radius = spaakbeen Ulna = ellepijp Femur = bovenbeen Tibia = scheenbeen Fibula = kuitbeen Phalangen = hand/voetkootjes Epifyse Residu Gewrichten van: hand/arm voet/been Diverse skeletdelen Totaal (mens) 1,4 Dierlijk Geslachtsbepaling: Gezien de incompleetheid van de resten is een geslachtsbepaling niet mogelijk. Leeftijd: De leeftijdsschatting is gebaseerd op de robusticiteit van de fragmenten en wijst in de richting van een volwassen individu.