Hoe werkt ADHD. bij volwassenen? Leiden, NVAB en NVVG kring,, 9 januari Dr. J.J. Sandra Kooij, psychiater. Programma ADHD bij volwassenen

Transcriptie

1 Hoe werkt ADHD bij volwassenen? Leiden, NVAB en NVVG kring,, 9 januari 2007 Dr. J.J. Sandra Kooij, psychiater Programma ADHD bij volwassenen

2 Programma ADHD bij volwassenen PsyQ Den Haag: Nu 4 jaar: 1000 patiënten, 35 medewerkers, alleen regio Den Haag

3 Inhoud Wat is ADHD? Feiten Klinisch beeld Signaleren/ diagnostiek Disfunctioneren ADHD en werk Behandeling: psycho-educatie, medicatie, coaching Verwijzing in Nederland Conclusies

4 een stoornis die alleen bij kinderen voorkomt? een modediagnose? Wat is ADHD? Attention Deficit / Hyperactivity Disorder een stoornis die ten onrechte niet bij volwassenen werd onderkend? een erfelijk bepaalde ontwikkelingsstoornis?

5 Wat is ADHD? een controversiële diagnose omdat iedereen de symptomen wel eens bij zichzelf herkent afbakening normaal - afwijkend is dus cruciaal om spraakverwarring te voorkomen ADHD is een stoornis met vroeg begin, levenslang beloop en disfunctioneren, niet tijdelijk

6 FEITEN OVER ADHD Prevalentie kinderen 4-8%, volwassenen 1-5% Comorbiditeit is regel ADHD bij volwassenen nog vaak gemist Onderbehandeling ADHD: stagnatie ontwikkeling, en chroniciteit van comorbiditeit Diagnose is keerpunt ADHD is ook op volwassen leeftijd goed te behandelen

7 ADHD symptomen in hoge mate erfelijk Boomsma 2003 Martin 2002 Kuntsi 2001 Coolidge 2000 Thapar 2000 Willcutt 2000 Hudziak 2000 Nadder 1998 Levy 1997 Sherman 1997 Silberg 1996 Gjone 1996 Thapar 1995 Schmitz 1995 Stevenson 1992 Edelbrock 1992 Gillis 1992 Goodman 1989 Matheny 1980 Willerman Heritability

8 Ontwikkelings-trajecten hersenvolumes: Hersenen kleiner bij ADHD Castellanos et al, JAMA, 2002

9 Hersenen onderactief bij ADHD!

10 Klinisch beeld ADHD bij volwassenen Levenslang patroon, vanaf kindertijd: Snel afgeleid, chaotisch, te laat, niet kiezen/plannen/prioriteren (A) Innerlijke, uiterlijke onrust, druk praten, overmatig sporten (H) Flapuit, in de rede vallen, spanning opzoeken, vreetbuien, korte relaties/banen (I) Stemmingswisselingen Woedebuien/ prikkelbaarheid

11 Klachten kunnen variëren Bij spanning, uitdaging, iets nieuws, consult arts : minder concentratieproblemen en onrust door arousal tijdelijk toename aandacht mogelijk reden voor sensation seeking bij ADHD met Methylfenidaat afname sensation seeking

12 Diagnostiek van ADHD met DSM-IV 1. Begin voor 7e jaar, met enkele symptomen 2. Minimaal 6/9 criteria als kind (5-12 jr) 3. Significant disfunctioneren op school en thuis 4. Continu patroon van symptomen in de tijd 5. Nu nog 4-5/9 criteria en significant disfunctioneren op minimaal twee terreinen Murphy & Barkley, 1996; Biederman ea, 2000; Kooij ea, 2005

13 3 subtypen ADHD ADHD: hyperactiviteit/impulsiviteit en aandachtstekort: gecombineerde type ADHD: alleen hyperactiviteit/impulsiviteit: hyperactief/impulsieve type ADHD: alleen aandachtstekort: onoplettendheid type (ook wel ADD)

14 Leerproblemen bij ADHD ADHD adolescenten vergeleken met controles: 25 35% blijft zitten 60% geschorst (vs. 18%) 13% van school gestuurd (vs. 5%) Lagere rangorde in klas (49e vs. 69e percentiel) Lagere gem. cijfers (1.7 vs. 2.6) 20% naar middelbare school (vs. >41%) 5% diploma (vs. 35%) Mannuzza. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1997;36: Mannuzza. Arch Gen Psychiatry 1993;50: Weiss, Hechtman. Hyperactive Children Grown Up. 2nd ed. New York: Guilford Press; 1993

15 Wat is disfunctioneren bij ADHD? Leerproblemen als kind, niet tgv IQ Sociale aansluiting missen Te laag niveau van opleiding en werk, tov IQ Relatieproblemen Veel wisselen van baan/ functie of van partner Financiele problemen/ gokken Veel ongelukken door spanning zoeken (5x) Veel conflicten door woedebuien Demoralisering/ laag gevoel van eigenwaarde Steeds burn-out raken op werk Geen verandering verdragen (werk, prive)

16 Comorbiditeit bij ADHD Depressie 25-50% Bipolaire stoornis 8% Angststoornissen 20-30% Middelenmisbruik 25-45% Roken 40% Cluster B persoonlijkhst. 5-25% Slaapproblemen 70% (Biederman e.a. 1991,1993;Weiss e.a. 1985; Wilens e.a. 1994, Kooij ea. 2001, 2004)

17 ADHD en slaapproblemen vaak slaapproblemen vanaf kindertijd veel voorkomend patroon: 1. overactief s avonds, te laat naar bed 2. onrustig/beweeglijk slapen 3. s ochtends veel moeite met opstaan Slaapfasestoornis? Melatonine 1-5 mg is effectief Smits ea, 2004

18 Substance Use Disorder: Aanvang bij volw. met ADHD Waarschijnlijkheid ADHD Controles p< Begin leeftijd Wilens et al. J Nerv Ment Dis 1997; 185:

19 ADHD en autorijden Rijbewijs afgenomen Andere snelheidsovertredingen Totaal overtredingen Schuldig Letsel opgelopen Auto ongelukken Toename waarschijnlijkheid tovleeftijdgenoten van zelfde lfd. en geslacht Barkley. Pediatrics 1993;92: ; Cox. J Nerv Ment Dis 2000;188; Barkley. Pediatrics 1996;98: ; Murphy & Barkley. Comp Psychiatry 1996;37:

20 Nieuwe Ontwikkelingen: Rijgedrag van ADHD-er is beter met medicatie

21 ADHD en delinquentie Gebruik / bezit wapen Gedragsproblemen * ADHD Controls * p<0.001 vs. controls Vandalisme Diefstal Aanslagen * * % adolescenten (zelfrapportage) Barkley. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1990;29:

22 ADHD en inkomen Epidemiologisch onderzoek (n=1800): ADHD: neg. correlatie met inkomen M.n. aandachtsproblemen en impulsief gedrag Kooij ea, 2005

23 Welke banen bij ADHD? Onregelmatige diensten (door verstoord dag/nachtritme) Werk buiten, met dieren, (top)sport Veel onderweg / afwisseling (vertegenwoordiger) Liefst geen administratie en organisatie, mits goede ondersteuning (topmanagers) Korte deadlines en externe structuur werken goed (journalistiek, muziek, cabaretiers) Lange termijn projecten vervelen snel, worden niet afgemaakt (administratie, routinematig werk)

24 ADHD en werk Kooij, 2003 (N=54) Psychiatrische populatie, jr Gemiddeld 15 jr gewerkt 20% ZW, 7% WW Kortste baan bij 70% < 1 jr Langste baan bij 50% < 5 jr 40% > 9 banen/functies: door snel uitgekeken, disfunctioneren door conc. problemen, conflicten 40% ontslagen 50% zelf opgestapt Leidt tot onderpresteren, inkomstenderving, pensioenbreuk VG: 60% leerproblemen als kind, 30% doublure(s)

25 ADHD en werk: 12 ambachten, 13 ongelukken Aantal banen in 15 jaar, N= tot 2 3 tot 5 6 tot 8 9 of meer Kooij, 2003 aantal banen, n=54

26 Aantal keren ontslagen door disfunctioneren of conflicten: 39% (N=54) ADHD en werk: 12 ambachten, 13 ongelukken keren ontslag x 2x >4x Kooij, 2003

27 ADHD en werk: 12 ambachten, 13 ongelukken Aantal keren zelf opgestapt ivm problemen: 52% (N=54) Zelf opgestapt x 2x > 4x Kooij, 2003

28 ADHD en werk: 12 ambachten, 13 ongelukken N=54. Werk onder, op, of boven opleidingsniveau onder op boven werkniveau tov opleidingsniveau Kooij, 2003

29 Impact ADHD kind op werk ouders Aangepast werkschema 21% Gestopt met werk 10% Overig 11% Van baan veranderd 14% Minder gaan werken 44% Noe. Presented at the American Academy of Family Physicians Annual Scientific Assembly, Dallas, USA, September 20 24, 2000

30 Onderzoek Bouwsema 2006 (n=105) Via Impuls, internet 60% vrouw, gem. 42 jaar 46% hbo of wo 55% comorbiditeit 76% medicatie 2/3 ernstige ADHD Diagnose vanaf % kan niet rondkomen Inkomsten bij 80% minder dan 2000 netto/mnd

31 vervolg 55% werkt (mannen 63%, vrouwen 52%) Gem. 33 uur/wk 35% beneden opleidingsniveau Geen werk (45%): Studie/werkzoekend 14% WIA 19% ZW 6% Huisman/vrouw 5% Pensioen 1% Geen werk: correlatie met slechte kwaliteit leven

32 Impact ADHD op maatschappij Lager beroepsniveau, minder werken Gebroken gezinnen Lager opleidingsniveau Meer criminaliteit Hogere sterfte Meer eerstehulp bezoeken: meer ongelukken, hondebeten, brandwonden 2x hogere kosten verzuim, van beroep op gezondheidszorg

33 Diagnostiek van ADHD mbv DSM-IV 1. Begin voor 7e jaar, met enkele symptomen 2. Minimaal 6/9 criteria als kind (5-12 jr) 3. Significant dysfunctioneren op school en thuis 4. Continu patroon van symptomen in de tijd 5. Nu nog 4-5/9 criteria en significant disfunctioneren op twee terreinen Murphy & Barkley, 1996; Biederman ea, 2000; Kooij ea, 2005

34 Diagnostiek: levenslang beloop Drie uur: Anamnese en hetero anamneses Semi-gestructureerd interview ADHD en comorbiditeit Adviesgesprek Start behandeling (1-2 jr)

35 ADHD bij volwassenen = chronisch Vroeg begin Altijd zo geweest Nog steeds last

36 4 kernvragen Signaleren ADHD bij volwassenen: 1. Bent u doorgaans onrustig? 2. Bent u doorgaans snel afgeleid of chaotisch? 3. Doet u doorgaans dingen voordat u nadenkt? Indien 1 vd 3 vragen = ja: Heeft u dit altijd gehad? Verdere diagnostiek ADHD, zelftest

37 Jongens en mannen vaker ADHD? Kinderen Volwassenen Klinisch 2-9 x 1-2 x Epidemiologisch 2-3 x =

38 Verschil in gender kk & volwassenen Kindertijd M>>V Volwassenheid M=V ADHD begint per definitie in jeugd Onderdiagnostiek meisjes

39 Jongens vaker diagnose ADHD Vaker ADHD, gecombineerde type Hyperactiviteit erger bij jongens Vaker oppositioneel/opstandig of agressief gedrag naast ADHD Jongens zijn lastig voor omgeving: Jongens krijgen dus hulp!

40 ADHD bij meisjes: vaker ADD Prevalence (%) Girls with ADHD (n=140) Boys with ADHD (n=140) Combined Hyperactive/ impulsive Inattentive

41 Meisjes zijn niet lastig Verwijzingsbias ( ADHD alleen bij jongens ) Subtype ADD (rustig, traag, verlegen, afhankelijk, leerproblemen) Internaliserende comorbiditeit (angst,depressie) ONDERDIAGNOSTIEK!

42 ADHD bij vrouwen Kathleen Nadeau Patricia Quinn Harcourt Book Publishers 2004

43 Behandeling A. Psycho-educatie patiënt en partner B. Afbouwen ev. alcohol of drugs C. Medicatie D. Coaching individueel en groep E. Lotgenotencontact (Balans en Impuls) F. Relatietherapie

44 Volgorde behandeling bij ADHD en comorbiditeit Eerst behandelen angst, depressie (SSRI) en verslaving afbouwen dan ADHD (Mph) dan persoonlijkheidsstoornis (psychotherapie)

45 Medicatie voor ADHD in NL Alleen geregistreerd voor kinderen Bewezen effectief voor alle symptomen: 1. Methylfenidaat (Mph)(Ritalin, Concerta) 2. Dextro-amfetamine 3. Atomoxetine (Strattera) (Bupropion (Zyban) (Modiodal (Modafinil) Alleen effectief voor HI gedrag: Niet bewezen effectief: -Imipramine (Pertrofran) -Clonidine (Catapressan,Dixarit) -Venlafaxine (Efexor)

46 ADHD medicatie in VS 17 verschillende medicijnen voor ADHD: bijvoorbeeld: Cylert (pemoline), Adderall (combinatie amfetamines), Metadate (Mph pleister), Equasym, Ritalin SR (langwerkende Mph s), Focalin (d-isomeer Mph), Nicotine pleister (exp.), MAO-IRR In aantocht: Nicotinerge middelen

47 Synaps in normal subjects dopamine Dopamine receptors

48 Synaps in ADHD dopamine dopamine receptors

49 Synaps in ADHD with methylphenidate methylphenidate dopamine dopamine receptors

50 Stimulantia bij volwassenen? Wek-amine, stimulans (opiumwet) bij 50-70% effect op aandacht, onrust, impulsief en agressief gedrag effectiever voor aandachtsproblemen dan overige medicatie Bijwerkingen: minder eetlust en slaap bloeddruk omhoog / omlaag tachycardie /hartkloppingen reboundverschijnselen Spencer e.a. 1995, 2005; Buitelaar e.a. 1995; Kooij e.a. 2004

51 Rebound bij kortwerkend methylfenidaat werkt 2-3 uur, dan rebound: = toename onrust, impulsiviteit, prikkelbaarheid en afname concentratie rebound voorkomen : 6x/dag of vaker met timer doseren, of Concerta

52 Wanneer geen Mph? Is Mph verslavend? Methylfenidaat Contra-indicaties: zwangerschap, psychose (hyperthyreoidie, hypertensie, epilepsie, glaucoom, tics) Kans op verslaving : Mph is niet lekker! Geen aanwijzingen na 40 jr gebruik bij kinderen en 10 jr bij volwassenen, tenzij i.v. of intranasaal toegediend Volkow e.a. 1995

53 Dosering kortwerkend methylfenidaat Startdosis 4 x 10 mg, van uur Vaste tijden, om de 2-4 uur Met GSM, horloge of pillendoos met alarm Na 1 en 2 weken evaluatie dosis, en tijden bijstellen Gemiddeld: 60 mg/dag (4 6 x mg, om de 3 uur, met timer, pillendoos en waterflesje) Max. dosis : 1 mg / kg / dag Kooij e.a. 1999

54 Therapietrouw? ADHD patiënten kunnen niet 6x daags op tijd doseren Ze zijn te chaotisch en vergeetachtig Behandeling mislukt daardoor of is onvoldoende effectief Langwerkende medicatie is voorwaarde dat medicatie ook binnenkomt

55 Langwerkend methylfenidaat: Concerta Werkt 8-12 uur Eenmaal s ochtends doseren, mg Ev. nog avonddoses Ritalin 5x minder kans op vergeten! Minder rebound, meer effect Veiliger in verkeer Veiliger in verslavingszorg Kosten: /mnd Vergoeding: Aanvullend pakket Agis (collectief met Impuls), ONVZ Basispakket FBTO (coulance)

56 CONCERTA - OROS Methylphenidate Capsuleshaped Trilayer Tablet Orifice/Exit Port Drug Overcoat Drug Compartment #1 Water Rate Controlled Membrane Drug Compartment #2 Push Compartment Water

57 Plasmaspiegels 3 dd kort- en 1dd langwerkend methylfenidaat Methylphenidate Concent rat ion (ng/ml) OROS High Fat (n=15) Ritalin Fasting (n=15) OROS Fasting (n=15) PK Profiles Normalized to 18mg QD for CONCERTA and 5 mg Time (h) TID for Ritalin Swanson, Gupta, Lam et al., AGP, Feb 2003

58 Dextro-amfetamine 2e keus, want minder onderzocht dan Mph even effectief, ook bij non-respons op Mph met Mph of D-amfetamine totaal 90% respons bij kk tabletten 5 mg dosis is 1/2 van Mph (bv 30 mg/dag) werkingsduur 4-5 uur, iets minder vaak doseren dan Mph minder heftig uitwerken en rebound

59 Atomoxetine (Strattera) adrenerge heropname remmer, geen stimulans 24 uur werkzaam dosis volwassene 2 x 40 mg/dag kosten 180 euro/mnd nog nauwelijks ervaring ivm kosten Vergoeding: aanvullend pakket Agis (collectief met Impuls), ONVZ basispakket FBTO (coulance)

60 Behandeling A. Psycho-educatie patiënt en partner B. Afbouwen ev. alcohol of drugs C. Medicatie D. Coaching individueel en groep E. Lotgenotencontact (Balans en Impuls) F. Relatietherapie

61 Coaching? Praktische begeleiding Voorlichting Steun Lotgenotencontact in groep Doelgericht leren werken Gestructureerd Thema-gewijs

62 Thema s coaching Organisatie en planning van tijd en geld Opleidingsmogelijkheden herbezien (ADHD en studeren) Heroriënteren op werk Impulscontrole ADHD bij vrouwen Negatief zelfbeeld Omgaan met ADHD in het gezin Omgaan met gevoelens van verlies of alles ineens willen inhalen

63 Meer informatie: Online zelftest & aanmelding (Den Haag) FAQs Diagnostische instrumenten/protocollen Netwerk behandelaars in NL Europees Netwerk Kenniscentrum: onderzoek/publicaties