ADHD bij vrouwen. Dr. J.J. Sandra Kooij. Psychiater /Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen PsyQ Haaglanden

Transcriptie

1 ADHD bij vrouwen Dr. J.J. Sandra Kooij Psychiater /Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen PsyQ Haaglanden Voorzitter: - DIVA Foundation - ADHDFund - European Network Adult ADHD

2 Gefeliciteerd! 5 TOPVROUWEN van ADHDVrouw: Symposium ADHD bij vrouwen! YOU DID IT!!

3 Belangen Sandra Kooij Geen belangen sinds 2012

4 ADHD gaat niet over ADHD: druk, rusteloos, chaotisch, impulsief, vergeetachtig, te laat, geen discipline, routine of ritme, laat slapen, niet ontbijten, humeurig, prikkelbaar, stress, neigen tot overgewicht. Creatief, out of the box denken, in voor een feestje, de clown, altijd verliefd, 1000 ideeen alleen bij jongens?

5 ADHD werd aanvankelijk voornamelijk bij jongens onderzocht Dit geldt voor veel onderzoek: meisjes en vrouwen hebben hormonale veranderingen die onderzoek compliceren Daardoor leek het of meisjes geen, of minder vaak ADHD hadden

6 ADHD en geslacht Hebben mannen vaker ADHD? Verwezen patienten Kinderen M : V M 2 9 x Volwassenen M : V M 1-2 x Algemene bevolking M 2-3 x M 1-1.5x Taylor 2004; Nice guidelines 2008; Kessler 2006; Fayyad 2007; Kooij 2005

7 Gender verschillen tussen kinderen en volwassenen Kindertijd M>>V Volwassen heid M=V Onderdiagnostiek van meisjes

8 Prevalence (%) Meisjes 2x vaker ADD Girls with ADHD (n=140) Boys with ADHD (n=140) Combined Hyperactive/ impulsive Inattentive Biederman 1994, 2004

9 Meisjes en vrouwen hebben 2x vaker ADD Maar meerderheid heeft het gecombineerde type ADHD, net als de mannen Vrouwen moeten zichzelf, hun familie, huishouden, agenda s van de kinderen en hun baan organiseren Vrouw zijn met ADHD is een helse job, vaak te laat, dingen vergeten Chaos en uitputting het gevolg Laag gevoel van eigenwaarde door mislukkingen

10 Oorzaken onderdiagnostiek van ADHD bij meisjes Verwijzers bias ADD subtype Internaliserende stoornissen (angst/depressie/ PMS)

11 Klachten van meisjes en vrouwen met AD(H)D PMDD Chaotic Distracted No Overview Overwhelmed Moodswings ADD Unmotivated Tired Depressed Low selfesteem Lazy Panic

12 Eh Room with a view?

13 Lijkt ADHD bij meisjes op het chronisch vermoeidheids syndroom? (CVS)? ADHD bij meisjes is minder bekend, en vaak minder storend voor de omgeving dan bij jongens: Jongens vaker ADHD, gecombineerde type Drukker Externaliserende stoornissen (oppositionele of agressieve gedragsstoornissen) Als je overlast veroorzaakt, krijg je dus hulp! Biederman ea, 1994; 2002, 2004; 2005

14 Meisjes zijn niet lastig De aandachtsproblemen vereisen continue geestelijke inspanning, dit leidt tot uitputting maar chronisch moe!

15 Wat gebeurt er met vermoeide meisjes met ADHD? Verwijzing neuroloog: slaperig overdag Verwijzing kinderarts: moe, moe, moe Chronisch vermoeid : 4x zo vaak bij meisjes vastgesteld Bij vrouwen met ADHD, vaak eerdere diagnose Chronisch Vermoeidheidssyndroom Chronisch moeie meisjes hebben vaak een broertje met ADHD Raken meisjes en vrouwen met ADD/ADHD verdwaald bij het Chronisch Vermoeidheidssyndroom (CVS(? Gerger, APA 2007; van de Putte 2006

16 ADHD en CVS verdienen meer onderzoek Onderzoek naar ADHD bij Burnout en CVS groepen Behandeling van ADHD kan vermoeidheid doen afnemen en aandacht verbeteren Lichamelijke klachten bij ADHD verdienen zowiezo meer aandacht: RSI, burnout, neken rugklachten, overgewicht, chronische moeheid en slaapproblemen

17 BOOKS on GIRLS & WOMEN & ADHD

18 Onderzoek vrouwen, ADHD en stemming Vrouwen hebben vaker (winter)depressie Hoe zit het bij ADHDVrouwen met PMS, stemmingsveranderingen na de bevalling en in de overgang? Het lijkt ernstiger, vaker dan gemiddeld Maar we weten het niet, geen onderzoek Achtergond: meer stemmingswisselingen bij ADHD in het algemeen, wellicht ook meer impact van hormonale veranderingen?

19 Onderzoek Humeuren en hormonen bij vrouwen met ADHD 7 maart Symposium ADHDVrouw Er is aardig wat bekend over het premenstrueel syndroom, stemmingsproblemen rond zwangerschap en de bevalling, en stemmingsveranderingen rond de overgang bij vrouwen in het algemeen. MAAR ONGEVEER NIETS OVER DEZE PROBLEMEN BIJ ADHD VROUWEN! Help mee daar verandering in te brengen door vandaag deze vragenlijst in te vullen!! Heel veel dank voor je medewerking! Ingevulde lijsten graag inleveren bij de stand van het Kenniscentrum ADHD bij volwassenen!

20 ADHD, circadiane ritme, slaap, stemming en seizoen ADHD 100% Overgewicht Late slaap Winter depressie 75% 30% Goikolea 2007, Psychol Med;37 (11):1595-9; Amons 2006, J Affect Disord;91(2-3):251-5; Lewy 2006, Proc Natl Acad Sci U S A;103(19):7414-9; Van Veen 2010, Biol Psychiatry 67(11): Bipolair 10% Bijlenga 2013, J Att Disord; 17(3): Bijlenga 2013, J Sleep Res. Aug 16 epub Doe ook mee met FASE onderzoek?! s.vogel@psyq.nl

21 Verlate slaapfase bij ADHD 30 Melatonine productie 105 min later dan normaal bij ADHD + inslaap problemen elatonine spiegel 5 0 Time normal type eveningtype Van Veen ea, 2010; Bijlenga ea 2013

22 24 uurs bewegingspatroon ADHD +/- inslaapproblemen (actigrafie) Van Veen ea 2010

23 24 uurs beweging, binnen en buiten temperatuur bij ADHD en controles Bijlenga, J Sleep Res 2013, Aug 16

24 Biologische klok bepaalt lichaamsritmes

25 Probability Ernst ADHD voorspelt gewicht en vreetbuien Binge eating group Obese group Normal weight group ADHD index CAARS Davis 2009, J Psychiatr Res;43(7):687-96

26 Late slaap = korte slaapduur late maaltijden Impact laat slaapritme op gewicht en gezondheid: Laat slapen leidt vaak tot een korte slaapduur Eetlust ontregelt meteen bij slaaptekort (leptine/ghreline hormonen) Kort slapen is geassocieerd met overgewicht Volwassenen met ADHD slaan vaak ontbijt over Ontbijt overslaan leidt tot overgewicht 80% van de mensen met ADHD heeft vreetbuien (eind middag) Hun gewicht wisselt kg s (N= 0-5 kg) ADHD is geassocieerd met verhoogd BMI/ obesitas Obesitas leidt tot diabetes, hart- en vaatziekten en kanker Kooij 2012, book Adult ADHD; Dubois 2009, Public Health Nutr;12(1):19-28; Boere 2008, NTG;152(6):324-30; Davis 2009, J Psychiatr Res;43(7):687-96; Mota 2008, Ann.Hum.Biology;35(1)1-10; Copinschi 2000, Novartis Found Symp;227: Spiegel 2005, J Appl Physiol;99(5):

27 Integrale aanpak slaap, stemming en overgewicht bij ADHD 1. Reset de klok en verleng de slaapduur Uitleg over de betekenis van tijd, de licht en donker cyclus voor slaap, eetlust, stemming en gezondheid Slaap hygiene (vroeg naar bed en vroeg op ) Geen light@night, warme douche s avonds, bedsokken Melatonine s avonds en/of licht s morgens 2. Verminder vreetbuien en toename gewicht: Behandeling van angst/depressie Behandeling van ADHD met stimulans (remt eetlust!) en coaching Bewegen, dieet Kooij, Boek ADHD bij volwassenen

28 10 year Anniversary of (the 28) PsyQ Programs Adult ADHD in the Netherlands, October 2013

29 Praktische gids voor mensen met ADHD

30 Geen geld meer voor onderzoek bij overheid/ ZonMw Geen sponsoring meer via industrie Dus: zelf doen, welkom in de participatie maatschappij Ben jij er klaar voor?? ADHDFund = online crowdfunding voor onderzoek naar ADHD Interactief & internationaal Mensen met ADHD bepalen welk onderzoek ze willen via vragenlijst Onderzoekers die funding willen, volgen Wij bepalen zelf wat we nodig hebben voor de toekomst! Empowerment van mensen met ADHD!