Gezien de gezellige lading van het woord 'huiselijk...' is het wellicht beter te spreken van 'thuisgeweld'.

Transcriptie

1 Huiselijk geweld Auteur: mw. drs. O. Zmer Betrkken Officier van Justitie: mw. mr. J.M.G. Brughuis Arrndissementsparket Arnhem 1. Basisfeiten a. Aard en mvang Gezien de gezellige lading van het wrd 'huiselijk...' is het wellicht beter te spreken van 'thuisgeweld'. Definitie 'Huiselijk geweld' is een verzamelterm vr uiteenlpende vrmen van fysiek en psychisch geweld die gemeen hebben dat ze zich vrden tussen mensen die in gezinsverband samenleven. Andere familieleden f 'huisvrienden' kunnen er in bepaalde gevallen k bij betrkken zijn. Vrbeelden van huiselijk geweld zijn fysieke en psychische vrmen van vruwen- en kindermishandeling en seksueel geweld. Ok mishandeling van uders dr hun kinderen en geweld tussen brers en zussen nderling valt ernder, maar hierver bestaan weinig f geen gegevens. Huiselijk geweld is verbrgen geweld, waarp ng steeds een maatschappelijk tabe rust; het beeld van het gezin als brn van geluk wrdt er immers dr aangetast. We zien dan k dat de slachtffers meestal grte meite hebben m het naar buiten te brengen. De maatschappelijke reacties kenmerken zich al evenzeer dr terughudendheid. Hierdr is het meilijk een ged inzicht te krijgen in de precieze aard en mvang van huiselijk geweld. Slachtfferpercentages Onderzeken naar vrmen van huiselijk geweld die gedurende de laatste decennia zwel in Nederland als in het buitenland zijn verricht tnen aan dat het gezin niet z veilig is als men graag wil gelven. Z vindt van de ernstigste vrmen van geweld - mrd en ddslag - eenderde plaats in de familie- en relatiesfeer. De bevindingen elders (zals in Engeland en Wales, de Verenigde Staten) bevestigen dit beeld. Onderzeken naar respectievelijk vruwenmishandeling en seksueel misbruik van meisjes laten vr deze vrmen van geweld hge slachtfferpercentages zien. Z blijkt dat ruim 15% van de vruwen in het nderzek van Draijer vóór haar zestiende jaar ervaring had met seksueel misbruik dr verwanten. Het nderzek van Römkens laat zien dat bijna 21% van de Nederlandse vruwen tussen 20 en 60 jaar it eenzijdig geweld van haar (ex)partner ndervnd (vr de huidige partner was dat 12,5%). Daarbij was in meer dan de helft van de gevallen sprake van herhaald (ernstig) geweld. Omgekeerd had één p de tien vruwen wel eens eenzijdig geweld tegen haar partner gebruikt. Daarbij ging het verwegend m incidenteel en licht geweld dat geen letsel tt gevlg had. Wederkerig geweld tussen man en vruw werd dr 5,5% van de ndervraagde vruwen gemeld. Ok dit betrf verwegend licht geweld. Een andere indicatie vr de mate waarin mishandeling vrkmt bieden gegevens van het meldpunt Vruwenpvang Amsterdam. In de peride van werden daar per jaar gemiddeld ruim 1500 aanvragen vr pvang ingediend wegens mishandeling dr de (ex- )partner. He vaak kindermishandeling vrkmt is niet precies bekend. Wel zijn er gegevens ver het aantal meldingen van kindermishandeling. De Jaarverslagen van de Bureaus Vertruwensarts inzake Kindermishandeling (BVA) laten in de peride een stijging zien van 628 naar meldingen van lichamelijke, geestelijke f seksuele mishandeling en/f verwaarlzing. Vr fysieke mishandeling alleen is dat respectievelijk 352 en Op basis van bij de Raden van de Kinderbescherming geregistreerde klachten ver de pveding in de 1

2 peride wrdt het aantal meldingen van fysieke kindermishandeling dat jaarlijks bij de Raden binnenkmt geschat p ruim Cmbinatie van gegevens van beide nderzeken levert een schatting van ca meldingen van fysieke kindermishandeling per jaar. Hiermee is verigens niets gezegd ver de werkelijke mvang van kindermishandeling. Vlgens een landelijk nderzek uit 1997 is 45% van de Nederlandse bevlking it slachtffer geweest van een f andere vrm van niet-incidenteel psychisch, fysiek f seksueel huiselijk geweld. Hewel velen dit hge cijfer in twijfel trekken, is wel duidelijk dat dit type geweld geen zeldzaam verschijnsel is. Ontwikkelingen Herhaling van nderzeken naar de incidentie van (specifieke vrmen van) huiselijk geweld zu inzicht kunnen verschaffen in eventuele trends. Dergelijk nderzek is er (ng) niet. Wel bestaan er gegevens ver geregistreerde gevallen van geweld ver een langere peride. De hiervr genemde gegevens van de BVA's laten zien dat het aantal meldingen van kindermishandeling in de peride van sterk steeg (wat wellicht deels is te te schrijven aan de uitbreiding vsn het aantal BVA's). Het aantal aanmeldingen bij het meldpunt Vruwenmishandeling Amsterdam bleef daarentegen in de peride vrij cnstant. Over ntwikkelingen in de werkelijke mvang van deze vrmen van geweld is p grnd van dit srt gegevens echter weinig met zekerheid te zeggen. Dit kmt deels dr het hge dark number (vr seksuele kindermishandeling ligt dit, z blijkt uit het nderzek van Draijer, ruim bven de 90%). Veranderingen in de aangifte- f meldingsbereidheid kunnen leiden tt een stijging f daling van het aantal geregistreerde gevallen znder dat de mvang van het geweld in werkelijkheid te- f afneemt. Het kmt k drdat de definitie van huiselijk geweld niet steeds dezelfde is. Opvattingen ver wat wel f niet nder geweld met wrden verstaan verschillen (zwel tussen nderzekers als dr de tijd). Z werd de definitie van vruwenmishandeling (en van seksueel geweld in het algemeen) nder invled van de vruwenbeweging verbreed, waardr wat vreger 'nrmaal' werd gevnden nu als geweld wrdt beschuwd. Bij kindermishandeling gebeurde iets vergelijkbaars. Van vruwen- en kindermishandeling wrdt gezegd dat het sciale cnstructen zijn. Dat betekent dat wat wel f niet als mishandeling wrdt beschuwd niet altijd hetzelfde is, maar afhangt van de sciale cntext en (verschuivingen in) maatschappelijke nrmen. De 'ntdekking' in de jaren zestig en zeventig van respectievelijk kindermishandeling en vruwenmishandeling betekende dan k niet dat zich een nieuw fenmeen vrdeed, maar dat een bestaande praktijk anders werd berdeeld als gevlg van een verminderde tlerantie ten pzichte van geweld. Een 'pvedend pak slaag' f een 'uit de hand gelpen ruzie tussen echtelieden' wrdt dan mishandeling. Inzicht in mgelijke ntwikkelingen in aard en mvang van de verschillende vrmen van huiselijk geweld wrdt bemeilijkt dr deze pschuivende tlerantiegrenzen, waardr immers k de definities veranderen. De stijging van het aantal meldingen van kindermishandeling bijvrbeeld, ging gepaard met een verschuiving in de aard van de gemelde mishandelingen, namelijk van fysieke mishandeling naar verwegend emtinele mishandeling en verwaarlzing en een daling van het relatieve aantal ernstige gevallen. Dat achtereenvlgende nderzeken naar (specifieke vrmen van) huiselijk geweld en de hge slachtfferpercentages die daarin werden gevnden steevast tt kritiek leidden p de vernderstelde te ruime definiëring van geweld en de begripsinflatie als gevlg daarvan, met in dit licht wrden begrepen. b. Daders Sekse Huiselijk geweld wrdt verwegend gepleegd dr mannen: (ex-)partners, vaders, andere mannelijke familieleden, huisvrienden. 2

3 Niet alleen zijn er meer mannen dan vruwen die geweld plegen, mannen zijn in het algemeen k verantwrdelijk vr intensiever - ernstiger en frequenter - geweld dan vruwen. Hun relatieve aandeel verschilt echter per specifieke vrm van geweld. Z wrdt seksuele kindermishandeling in de meeste (maar dus niet in alle) gevallen gepleegd dr mannen, en gaat geweld tussen partners k verwegend van de man uit. Hetzelfde geldt vr het mishandelen van uderen, zals blijkt uit een nderzek van 54 gevallen die in bij de meldpunten in Haarlem en Geldermalsen werden geregistreerd. Alleen bij kindermishandeling is de dader in veel gevallen een vruw; haar aandeel is bijna even grt als dat van mannen. Leeftijd Over de leeftijd van de daders zijn geen gegevens bekend. Opleiding/werk/sciale klasse Van huiselijk geweld is vaak gedacht dat het uitsluitend vrkmt bij mensen uit de lagere sciaalecnmische klassen met een geringe pleiding. De vernderstelling daarachter is dat de minder gunstige mstandigheden waarin zij meten samenleven sneller tt cnflicten leiden, en dat mensen die minder pleiding hebben genten in z'n geval sneller hun tevlucht nemen tt fysiek geweld. Inmiddels is duidelijk dat huiselijk geweld in alle milieus vrkmt, zij het in de lagere klassen wel wat meer. Z kmt vruwenmishandeling niet alleen meer vr bij mannen die alleen lager nderwijs hebben genten, werkls zijn f ngeschld werk verrichten, het dr hen gepleegde geweld is k ernstiger dan gemiddeld. Bij seksuele kindermishandeling lijkt er daarentegen in het algemeen weinig verband met het pleidings - en berepsniveau van de plegers. Dat nder de geregistreerde gevallen van kindermishandeling en (vermedelijk) seksueel misbruik de plegers naar verhuding vaak werkls zijn met waarschijnlijk deels wrden tegeschreven aan selectie. Etniciteit Over een eventueel verband tussen etnische afkmst van de dader en het vóórkmen van huiselijk geweld zijn geen betruwbare gegevens beschikbaar. Wel valt er iets af te leiden uit de gegevens ver de etniciteit van slachtffers. Het feit dat iets meer dan de helft van de mishandelde vruwen die het meldpunt Vruwenpvang Amsterdam in de jaren registreerde een allchtne achtergrnd had, zegt iets ver de betrkkenheid van allchtne mannen bij mishandeling. Uiteraard met bij dit gegeven bedacht wrden dat het gaat m geregistreerde gevallen in een plaats met een vrij grte allchtne bevlking die bvendien verwegend tt de lagere sciaal-ecnmische klasse behrt. Ok de ververtegenwrdiging van niet-nederlandse kinderen nder de bij de BVA's, respectievelijk de Raden vr de Kinderbescherming aangemelde gevallen van kindermishandeling kan weliswaar een aanwijzing zijn dat nder de plegers verhudingsgewijs veel allchtnen zijn, maar k deze gegevens hebben slechts betrekking p een selectie van de in werkelijkheid gepleegde gevallen. Gezien de veranderde nrmen ten pzichte van het gebruik van geweld in de pveding is het mgelijk dat nder allchtnen (drdat ze minder drdrngen zijn van het Nederlandse tabe p mishandeling als pvedingsmiddel) penlijker tegeven dat ze geweld tegen hun kind(eren) gebruiken dan autchtne Nederlanders. Verslaving Vruwenmishandeling wrdt vaak in verband gebracht met het gebruik van sterke drank; alchl wrdt zelfs wel als de rzaak van het geweld gezien. Inderdaad blijkt uit nderzek dat nder mannen die hun vruw mishandelen het alchlgebruik grter is dan nder mannen die dat niet den. Dat neemt niet weg dat het meeste geweld plaatsvindt znder dat de dader nder invled is. Alchl kan dan k meilijk als de rzaak wrden beschuwd, hgstens als een drempelverlagende factr. Hier kan aan wrden tegevegd dat de rl van de alchl dr betrkkenen wellicht te sterk wrdt benadrukt. Z kan het als excuus fungeren, zwel vr het slachtffer ('hij kn er niets aan den') als vr de dader ('ik wist niet wat ik deed'). Het gebeurt niet zelden dat een vruw zich achteraf, wanneer zij de gewelddadige relatie heeft verbrken, realiseert dat hij 'altijd wel een reden had m te slaan', f hij nu wel f niet drnken was. Criminaliteitskenmerken Een andere factr die in verband wrdt gebracht met het plegen van één f andere vrm van huiselijk geweld is de cnfrntatie in de eigen jeugdjaren met geweld, als slachtffer f als getuige. Dat mannen (f vruwen) die als kind geweld in het gezin meemaakten zich meer dan anderen die zulke 3

4 ervaringen niet hebben p latere leeftijd gewelddadig gaan gedragen, is evenwel niet vertuigend aangetnd (Nederlands nderzek hiernaar is er zelfs helemaal niet). Geweld in de kinderjaren kàn p latere leeftijd als vrbeeld fungeren, maar k als schrikbeeld. Het gebruik van geweld wrdt veelal gezien als uiting van nmacht van de dader; zij zijn niet pgewassen tegen de mgeving f tegen de zrgtaken, ze kunnen zich in cnflictsituaties verbaal minder ged uiten, en dergelijke. Hewel dergelijke factren ngetwijfeld meespelen, wrden de achtergrnden van het geweld tegenwrdig niet meer uitsluitend gezcht in de individuele pathlgie van de dader maar wrdt meer gekeken naar de (verstrde) gezinsverhudingen. Maar vral is er, nder invled van de vruwenbeweging, meer g vr de nderliggende machtsverschillen (tussen mannen en vruwen, maar k tussen uders en kinderen). Hewel bij kindermishandeling de nmacht van de dader veelal ng wrdt aangenmen, wrden seksueel geweld en vruwenmishandeling juist meer beschuwd als vrmen van machtsmisbruik. c. Slachtffers Sekse Vlgens het landelijk nderzek naar huiselijk geweld uit 1997 wrden vruwen en mannen bijna even vaak slachtffer (46% en 43% respectievelijk). Dit resultaat wijkt af van wat daarver tt nu te bekend was; ander nderzek naar (vrmen van) huiselijk geweld, zwel in Nederland als daarbuiten, heeft steeds een ververtegenwrdiging van vruwen en meisjes laten zien. Wel blijkt uit het nderzek van Van Dijk e.a. dat tegen vruwen in het algemeen meer frequent en ernstiger geweld wrdt gebruikt dan tegen mannen. Vruwen en meisjes wrden vral slachtffer van seksueel geweld, jngens wrden vaker het slachtffer van fysieke kindermishandeling. Overigens met het aantal jngens dat slachtffer wrdt van seksueel misbruik niet wrden nderschat. Landelijk heeft 13% van de mannen (jngens) seksueel geweld ervaren. En van de in bij de BVA's gemelde gevallen was 21% van de slachtffers van seksueel misbruik een jngen. Hierbij met wel wrden aangetekend dat jngens vaker dan meisjes wrden misbruikt dr iemand van buiten het gezin. Leeftijd Kinderen kunnen al p zeer jnge leeftijd te maken krijgen met geweld; z wrdt één p de vijf kinderen tussen de 5 en 10 jaar slachtffer van lichamelijke mishandeling. De meeste slachtffers van huiselijk geweld vallen evenwel in de leeftijdsperide van jaar. Vruwenmishandeling begint in meer dan de helft van de gevallen in de eerste jaren van de relatie en vrdat de vruw 25 jaar ud is. Naarmate het geweld vreger begint is de kans grter dat het na verlp van tijd frequenter en ernstiger wrdt. Oudermishandeling (f mishandeling van uderen) kmt het meest vr in de hgere leeftijdscategrieën en het treft naar verhuding meer vruwen dan mannen. Etniciteit Met betrekking tt de etniciteit van slachtffers zijn alleen gegevens uit nderzek van geregistreerde gevallen van geweld beschikbaar. Van de vruwen die wegens mishandeling in de jaren bij het meldpunt Vruwenpvang Amsterdam een aanvraag deden vr pvang had 53% een allchtne achtergrnd. Ok blijkt een ververtegenwrdiging van niet-nederlandse kinderen nder de bij de BVA's, respectievelijk de Raden vr de Kinderbescherming aangemelde slachtffers van kindermishandeling. Deze cijfers hebben echter betrekking p een selectie van de in werkelijkheid gepleegde gevallen en geven mgelijk een vertekend beeld. Opleidingsniveau en sciale klasse Gegevens ver pleiding en sciale klasse en het verband met slachtfferschap zijn er alleen met betrekking tt vruwenmishandeling. Vruwen met alleen lager nderwijs ndervinden meer geweld van hun partners dan vruwen met meer pleiding; vr vruwen met meer dan lagere schl maakt het pleidingsniveau geen verschil. De ernst van het geweld neemt echter wel te naarmate het pleidingsniveau van de vruw lager is. Hetzelfde geldt vr het berepsniveau; mishandeling kmt meer vr nder vruwen met ngeschld werk en de ernst van het geweld neemt te naarmate het berepsniveau lager is. Deze verbanden zijn verigens niet heel sterk. 4

5 Relatie dader/slachtffer Het wezenlijke kenmerk van huiselijk geweld is dat dader en slachtffer een familieband hebben f anderszins een nauwe, intieme relatie met elkaar hebben. Slachtffers zijn bvendien meestal afhankelijk van de daders (in emtineel en/f financieel pzicht f vr hun verzrging). Juist deze afhankelijkheid maakt het vr de slachtffers zelf meilijk m zich effectief aan het geweld te nttrekken. Vr kinderen is dat duidelijk, maar k vr vruwen die dr hun partner wrden mishandeld bestaan er emtinele en/f praktische barrières m uit de gewelddadige situatie te stappen. Overigens blijft de man k na een scheiding niet zelden geweld gebruiken. Het landelijk nderzek naar huiselijk geweld geeft geen antwrd p de vraag wie nu precies van welk srt geweld slachtffer wrdt en wie daarbij de dader is. Z blijken 'huisvrienden' pvallend vaak als daders te wrden genemd; zij zijn vral verantwrdelijk vr seksuele intimidatie, fysiek geweld en bedreigingen, maar wie in die gevallen nu precies de slachtffers zijn is niet bekend. De (vruwelijke) slachtffers van seksuele kindermishandeling in het nderzek van Draijer nemden brers en ms het meest als daders. Vaders kmen p de derde plaats, maar bij hen is het misbruik vaker van lange duur en gaat het gepaard met mishandeling en emtinele verwaarlzing. Meders, en in het algemeen vruwen, spelen als plegers van seksueel geweld een minder prminente rl. Tch wrden ze als daders f mededaders genemd, vral in gevallen waarin jngens het slachtffer zijn. Tensltte zijn vr de mishandeling van uderen, blijkens het nderzek van Van Weeghel en Faber (1995), in de meeste gevallen zns verantwrdelijk. Risicfactren Verndersteld wrdt dat vrege ervaringen met geweld in het gezin risicverhgend zijn. Vr vruwenmishandeling is er wel een verband gevnden tussen slachtfferschap van geweld in de jeugdjaren en slachtfferschap p latere leeftijd, maar alléén wanneer het in de jeugd ervaren geweld zeer ernstig en frequent was. Vruwen die er daarnaast in hun jeugd getuige van waren dat hun meder werd mishandeld lpen het grtste risic m p latere leeftijd zelf dr hun partner te wrden mishandeld. Bij uderenmishandeling is behalve een hge leeftijd k een ziekte f handicap, en daarmee verzrgingsafhankelijkheid, een risicverhgende factr. Met name bij vruwenmishandeling, maar k bij andere vrmen van huiselijk geweld, is het geweld lange tijd gezien als een (begrijpelijke) reactie p het gedrag f de persnlijkheid van het slachtffer zelf. Tegenwrdig wrdt dit herkend als een vrm van 'victim blaming', fwel het ten nrechte verantwrdelijk stellen van slachtffers vr hun eigen victimisatie. Dr de rl van het slachtffer in het ntstaan van de gewelddadige situatie te benadrukken werd dit geweld gebagatelliseerd, f geneutraliseerd, terwijl tevens de terughudendheid van plitie, justitie en de reguliere hulpverlening werd gerechtvaardigd. Echter, het risic, f de kwetsbaarheid van het slachtffer, wrdt niet zzeer bepaald dr kenmerken f gedragingen van die slachtffers zelf als wel dr kenmerken van de dader f de nderlinge verhudingen binnen het gezin: gebrek aan pedaggisch besef, relatiespanningen, extreem cntrlerend gedrag van de man (bij vruwenmishandeling), een verstrde nderlinge cmmunicatie en scheiding. Het meest kenmerkend vr gezinnen waarin geweld vrkmt is echter het sciaal islement waarin zij verkeren. Juist waar sciale netwerken ntbreken kan een gewelddadige situatie ntstaan en, npgemerkt dr buitenstaanders, vrtduren. d. Situaties Tijdstip delict We kunnen van huiselijk geweld spreken bij één f enkele (ernstige) incidenten, maar het gaat meestal m herhaald geweld dat jarenlang kan vrtduren. Met betrekking tt vruwenmishandeling blijkt er een grte spreiding in de frequentie waarmee de mishandelingen plaatsvinden; het kan dan gaan m enkele incidenten gedurende een geïsleerde peride tt aan wekelijkse f zelfs dagelijkse mishandelingen gedurende langere tijd. 5

6 Of het meer f minder vrkmt p bepaalde tijdstippen is niet bekend. Wel blijkt uit gegevens van de plitie dat assistentieverlening in gevallen van vruwenmishandeling en 'relatieprblemen' verwegend 's avnds na 8 uur en in de vrege chtenduren plaatsvindt. Plaats delict De plaats van handeling is, gezien de aard van het delict, meestal thuis. Werkwijze Verschillende vrmen van huiselijk geweld hangen vaak samen; kinderen die lichamelijk wrden mishandeld wrden vaak k geestelijk mishandeld, vruwenmishandeling gaat meestal gepaard met vernedering en kleinering van het slachtffer, cntrlerend en dminant gedrag van de man, en vaak k met gedwngen seks. Plegers van huiselijk geweld hebben er alle belang bij dat het geweld binnenskamers blijft. Zij zetten kinderen die dr hen seksueel misbruikt wrden meestal nder grte druk m 'het geheim' niet te verklappen. Van mannen die hun vruw mishandelen is bekend dat zij haar verbieden mgang te hebben met vrienden en/f familie. Z prberen zij het islement dat kenmerkend is vr gezinnen waar geweld vrkmt te vergrten. Dit islement biedt k de gelegenheid m het geweld vrt te zetten znder bemeienis van buiten. e. Schade Materiële schade De materiële schade van huiselijk geweld vr het slachtffer zelf bestaat vrnamelijk uit de ksten van medische behandeling en andere vrmen van hulpverlening, gederfde inkmsten als gevlg van letsel, ksten in verband met scheiding en verhuizing, f schade aan vrwerpen in huis. Tt de materiële schade vr de maatschappij behren de ksten van gezndheidszrg, hulpverlening, arbeidsverzuim ten gevlge van letsel, plitie en justitie. Deze maatschappelijke gevlgen van huiselijk geweld zijn in 1997 becijferd; alleen al de financiële ksten van ernstige gevallen van vruwenmishandeling wrden geraamd p 332,6 miljen gulden per jaar. Immateriële schade De immateriële gevlgen van huiselijk geweld zijn ernstig en divers. Dit geldt in de eerste plaats vr de slachtffers zelf (variërend van fysiek letsel, miskramen, psychische schade, tt psychische en gedragsprblemen in het latere leven), maar k vr degenen (met name kinderen) die van dit geweld getuige zijn. Eén p de vijf slachtffers van huiselijk geweld lpt fysiek letsel p, en bijna de helft ndervindt indirecte gevlgen in de vrm van prblemen met sciale cntacten, gezndheidsklachten, gevelens van nveiligheid. Vr de maatschappij bestaat de immateriële schade vral hieruit dat huiselijk geweld mgelijk tt een geweldsspiraal leidt. Echter, hewel veel mensen die zelf geweld gebruiken in hun jeugd thuis met geweld werden gecnfrnteerd, zijn de aanwijzingen vr wat in de Angelsaksische literatuur een 'cycle f vilence' wrdt genemd niet eensluidend. f. Overige feiten Reginale spreiding Er zijn geen aanwijzingen dat er in de mate waarin huiselijk geweld vrkmt sprake is van reginale verschillen. Wel is er enige samenhang tussen de mate van verstedelijking en de ernst en de mate waarin vruwenmishandeling vrkmt. In minder verstedelijkte gebieden werd in het nderzek van Römkens niet alleen minder, maar k minder ernstig geweld gerapprteerd dan gemiddeld. Op basis van gegevens van het Meldpunt Vruwenpvang Amsterdam is geschat dat de mvang van het geweld tegen vruwen in Amsterdam ngeveer twee keer z hg ligt als het landelijk gemiddelde. Mgelijk geldt dat k vr andere grte steden. Echt hard is dit gegeven echter niet. 6

7 Aard van het geweld Huiselijk geweld wrdt gekenmerkt dr het feit dat het meestal niet m één f enkele incidenten gaat, maar m herhaald, ernstig geweld, dat vaak gedurende een lange peride vrtduurt. De term huiselijk geweld mvat allerlei srten geweld in de thuissituatie die nderling verschillen vertnen maar k p essentiële punten vereenkmen. Aanvankelijk werden vral de verschillen benadrukt, waarbij met name vruwenmishandeling, maar k seksueel misbruik van meisjes, werd geplaatst tegenver de rest. De tegenwrdige trend is m juist de vereenkmsten te benadrukken en kindermishandeling, vruwenmishandeling, etc. te beschuwen als de uitingsvrm van één en hetzelfde verschijnsel. Verschillende vrmen van geweld gaan in één gezin vaak samen: fysiek geweld gaat veelal gepaard met psychisch geweld (zals vernederingen en bedreigingen) f met seksuele intimidatie, en het treft vaak meer leden in het gezin. Vr zver nu bekend verheersen twee vrmen: (seksuele) kindermishandeling en vruwenmishandeling. Het zijn k deze vrmen die tt nu te de meeste aandacht kregen. Overigens meten we erp bedacht zijn dat de grtere aandacht vr een bepaalde vrm van huiselijk geweld niet alleen het gevlg is van de mate waarin het meer vrkmt dan andere vrmen, maar dat die aandacht mgekeerd k kan leiden tt een grtere zichtbaarheid ten pzichte van andere vrmen van huiselijk geweld, waardr het lijkt alsf het meer vrkmt. 2. Taken van actren en rganisaties a. Gemeente Gemeente Haarlem Bureau Veiligheid tel GG en GD b. Plitie Plitie Utrecht: daderbehandeling Plitie Amsterdam-Amstelland: prject daderbehandeling TransAct: prject stimuleren van samenwerking tussen plitie en hulpverlening c. Bureau Slachtfferhulp Adressen van de reginale bureaus - zie: d. Raad vr de Kinderbescherming Landelijk Bureau Raad vr de Kinderbescherming telefn Pstbus DE Utrecht e. Maatschappelijk werk Adressen zie: plaatselijke telefngids 7

8 f. Overige actren en rganisaties TransAct, Nederlands Centrum vr sekse-specifieke zrgverlening en bestrijding seksueel geweld Vinkenburgstraat 2a 2512 AB Utrecht tel , Internet: werkvelden: mannenhulpverlening vruwenhulpverlening bestrijding seksueel geweld kernfuncties: beleidsbeïnvleding geven van vrlichting en infrmatie uitveren en stimuleren van innvatie en nderzek geven van schling en advies delgrepen nder meer: hulpverlening plitie en justitie Centrum vr Vruwenhulpverlening en Vruwengezndheidszrg SARA Nieuwe Binnenweg 16h 3015 BA Rtterdam tel Advies- en Meldpunt Kindermishandeling aanwezig in elke prvincie; landelijke cördinatie bij: Landelijk Steunpunt Melden van Kindermishandeling (LSMK) NIZW tel , fax Opvang slachtffers: Meldpunt Vruwenpvang: tel telefnische hulpverlening bemiddeling advies en infrmatie Blijf van mijn Lijf-huis Riagg FIOM Bureau Slachtfferhulp Amsterdams prject daderbehandeling GRIP (Geweld in Relaties Interventie Prject) Vruwenpvang Amsterdam i.s.m. plitie Amsterdam-Amstelland infrmatie: Mariska van den Crput Vruwenpvang Amsterdam lkatie: Blijf van mijn Lijf tel

9 3. Mgelijke vrmen van aanpak Inleiding In tegenstelling tt andere, meer penbare, vrmen van geweld wrdt huiselijk geweld in het algemeen meer als een hulpverlenings prbleem dan als een veiligheidsprbleem gezien. Het gevlg daarvan is dat maatregelen bijna uitsluitend zijn gericht p de slachtffers (zals crisisinterventie, pvang, nazrg), en niet, zals bij andere vrmen van geweld, p de daders en de mgeving. Deze eenzijdige gerichtheid p de hulpverlening aan slachtffers betekent dus dat veel (preventieve f repressieve) maatregelen die in principe in aanmerking zuden kmen niet wrden benut. Het buiten beeld blijven van de daders vergrt het risic dat de prblemen zich in andere situaties herhalen. Vr een effectieve bestrijding is het daarm belangrijk huiselijk geweld te herdefiniëren als veiligheidsprbleem. Belemmeringen daarvr liggen in de terughudendheid van instanties als de plitie, justitie, de verheid en k hulpverleners m in te grijpen in gezinnen waar sprake is van geweld. De achtergrnd van die terughudendheid is dat ingrijpen wrdt gezien als een ngewenste inbreuk p de persnlijke levenssfeer. He gevelig dat ligt kan wrden geïllustreerd met het dilemma dat zich ngal eens vrdet bij (seksuele) kindermishandeling: wel ingrijpen bij de eerste signalen levert kritiek p, maar niet f te laat ingrijpen k. Het is in dit verband pmerkelijk dat vergeleken met enkele decennia geleden geweld in de pveding wel sterker wrdt afgekeurd, maar dat het ptreden daartegen niet strenger is gewrden. Tch zijn er gede redenen m huiselijk geweld wel primair als een veiligheidsprbleem te beschuwen; het gaat hier immers m ernstig en herhaald geweld waarvan veel mensen het slachtffer wrden. De bestrijding daarvan vraagt dan k m een aanpak die het niveau van de individuele hulpverlening ntstijgt. In de gemeente Haarlem is huiselijk geweld pgenmen in het lkaal veiligheidsbeleid, wat de mgelijkheid biedt in samenwerking met een grt aantal instanties (waarnder de hulpverlening, gezndheidszrg, plitie en justitie, reclassering, kinderbescherming, pvanghuizen, gemeentelijke diensten) de verschillende aspecten van het prbleem p zwel maatschappelijk als individueel niveau aan te pakken. Op verschillende plaatsen in het land zijn de afgelpen jaren prjecten gestart waarin verschillende srten maatregelen wrden gecmbineerd. Waar het vralsng aan ntbreekt is centrale cördinatie en ndersteuning. Hierdr is er nauwelijks zicht p al die verspreide initiatieven en wrdt bij elk prject pnieuw het wiel uitgevnden. Wat helpt? In het algemeen blijkt gemakkelijker aan te geven wat (waarschijnlijk) niet helpt dan wat succesvl is. Niettemin zijn er enkele psitieve resultaten te melden: Het dr de plitie Utrecht ntwikkelde twee-sprenbeleid met betrekking tt de aanpak van plegers van vruwenmishandeling blijkt succesvl in die zin dat een grt deel van de mannen ingaat p het hulpaanbd en daarna (althans p de krte termijn) afziet van geweld. Het prject Hme-Start ter vrkming van kindermishandeling dr middel van het aanbieden van cntacten en ndersteuning bij de pveding heeft een psitief effect p de risicfactren en daardr, z wrdt verwacht, k p het vrkmen van kindermishandeling. Wat helpt misschien, en wat niet? Het persnlijk alarmsysteem vr mishandelde en bedreigde vruwen (het AWARE-prject) maakt dat de betrkken vruwen zich zekerder velen, maar f het tt minder geweld leidt is niet vastgesteld. Deskundigheidsbevrdering nder berepsgrepen die met huiselijk geweld gecnfrnteerd wrden, heeft mgelijk een psitief effect. Zeker is wel dat ndeskundigheid leidt tt een verkeerde berdeling van geweld in de gezinssfeer, een slechte bejegening van slachtffers, het achterwege laten van adequate stappen t..v. de plegers van het geweld (nrmerend ptreden, hulpverlening inschakelen) en meer in het algemeen een ad hc-aanpak die geen recht det aan het feit dat men vaak meer dan eens met dezelfde daders en slachtffers wrdt gecnfrnteerd. 9

10 Hetzelfde geldt vr samenwerking tussen verschillende instanties; waar samenwerking ntbreekt zijn negatieve effecten aan te geven. Effecten van vrlichtingscampagnes en verheidsbeleid zijn meilijk f niet te meten. Gebrek aan ndersteuning f het niet uitveren van aangekndigd beleid wrdt als negatief ervaren. a. Situatinele preventie Technpreventie Aangezien huiselijk geweld zich in de privésfeer afspeelt is technpreventie geen vr de hand liggende ptie. Tch bestaat er een vrbeeld waarbij in geval van vermeden van kindermishandeling dr de plaatsing van camera's verdere mishandeling kn wrden vrkmen. Het gaat hier echter eerder m een pspringsmethde dan m een preventieve maatregel. Alarmsysteem Experimenten met een alarmsysteem vr vruwen die dr ex-partners wrden bedreigd, zals het AWARE-prject in Rtterdam, kunnen als een vrm van technpreventie wrden beschuwd. Het is een methde die verder geweld met vrkmen, maar die niet tepasbaar is in situaties waarin het slachtffer en de dader in gezinsverband samenleven. Het AWARE-prject is p initiatief van het Centrum vr Vruwenhulpverlening en Vruwengezndheidszrg SARA, en in samenwerking met de plitie, justitie, een beveiligingsbedrijf, de reclassering en hulpverleningsinstellingen pgezet. Het betreft een persnlijk draadls beveiligingssysteem vr vruwen die wrden belaagd dr ex-partners. Met een apparaatje dat ze bij zich dragen kunnen ze in en rnd hun huis een alarmsignaal geven zdra ze wrden bedreigd, waarna de plitie snel ter plekke kan zijn. Om in aanmerking te kmen vr dit beveiligingssysteem meten vruwen aan een aantal stringente vrwaarden vlden: zij mgen geen cntact meer hebben met hun ex-partner van wie aannemelijk met zijn dat hij gevaarlijk is, er met een straatverbd zijn, en de vruw met bereid zijn na een AWARE-melding aangifte te den. Vanuit verschillende instanties wrdt samengewerkt m de belagers aan te pakken en hulp te bieden. Dit prject is geëvalueerd. In de peride april juli 1998 werden 35 aanvragen ingediend waarvan er 9 werden gehnreerd. Dr vier van deze vruwen werd het alarm in die peride daadwerkelijk gebruikt. Op de vruwen blijkt het systeem een ndersteunend effect te hebben. Een preventief effect kn evenwel (ng) niet wrden vastgesteld, hewel in enkele gevallen de dreiging verminderde. In de praktijk blijkt de eis van het mgangsverbd een prbleem, terwijl de veiligheidsbehefte van de vruw en de juridische middelen die wrden ingezet niet parallel lpen. In Haarlem is een vergelijkbaar prject in vrbereiding. Een belangrijk verschil met Rtterdam is evenwel dat de tegangseisen een aanzienlijk minder hge drempel vrmen. Sciale preventie De mgelijkheden tt sciale preventie zijn beperkt, mdat huiselijk geweld zich in de privésfeer afspeelt en slachtffers er dr schaamte, de angst m niet serieus genmen te wrden, f de ndanks alles tch bestaande lyaliteit met de dader, niet gauw met anderen ver praten. De reacties van de mgeving ('het is een privéprbleem waar je je als buitenstaander niet mee met bemeien', 'ingrijpen maakt de situatie alleen maar erger') kunnen dat ng versterken. Het grtste prbleem is dan k dat slachtffers van herhaald geweld in sciaal pzicht steeds verder geïsleerd raken. Vrwaarde vr sciale preventie is dus dat dit islement wrdt drbrken. Dr middel van publiekscampagnes en vrlichting is geprbeerd geweld in het gezin zichtbaarder, en de bevlking alerter te maken. Vrlichting en bewustmaking van specifieke berepsgrepen zals huisartsen, schlartsen, leraren, hulpverleners, met vregtijdige signalering bevrderen, en daarmee de mgelijkheden m verder geweld te vrkmen vergrten. De enrme stijging sinds de jaren zeventig van het aantal meldingen van kindermishandeling is mgelijk (deels) een gevlg van deze maatregelen. Een vrbeeld van sciale preventie p individueel niveau is het prject Hme Start dat is gericht p het vrkmen van kindermishandeling in gezinnen waar prblemen zijn. Ouders 10

11 geven zelf aan dat ze hulp ndig hebben. Vrijwilligers wrden ingezet m cntact te leggen, vertruwen te winnen en ndersteuning te bieden. Daarbij wrden niet de prblemen in de pveding, maar juist de psitieve aspecten benadrukt. Het prject werd in 1998 geëvalueerd. Gebleken is dat meders die aan het prject meededen de pveding minder negatief ervaren en dat er minder pvedingsstress ntstaat. Bvendien leidde het prject tt meer sciale cntacten. Dr deze psitieve invled p twee belangrijke risicfactren (pvedingsincmpetentie en islement) werd k een psitief effect p het vrkómen van kindermishandeling verwacht. Er zijn nu in het hele land 28 van dergelijke prjecten. b. Gedragsbeïnvleding Schl Terwijl vreger huiselijk geweld werd tegeschreven aan de nmacht van de dader, wrdt de brn van het geweld tegenwrdig juist meer gezcht in de machtsverschillen tussen de gezinsleden (met name tussen mannen en vruwen, maar k tussen uders en kinderen). Het ligt dan k vr de hand dat de bestrijding van huiselijk geweld k, f misschien zelfs in de eerste plaats, is gericht p het verminderen van die verschillen. Aangezien de verhudingen in het gezin niet ls staan van de maatschappelijke machtsverhudingen, wrdt gesteld dat huiselijk geweld niet effectief kan wrden bestreden znder dat k aan de maatschappelijke ngelijkheid iets wrdt gedaan. Vlgens deze visie meten maatregelen p maatschappelijk niveau de cntext bieden vr maatregelen p individueel niveau. Een cnsistent emancipatiebeleid is dus essentieel. Vrlichting p schlen ver gelijke rechten van mannen en vruwen, rechten van kinderen, en efeningen in 'nee' zeggen zijn preventieve maatregelen gericht p ptentiële daders en slachtffers. Daders Hulpverlening, gericht p gedragsverandering bij degenen die al geweld hebben gebruikt, is ng niet p grte schaal ntwikkeld. Het prbleem met hulpverlening aan daders is dat ze meilijk te bereiken zijn en zich veel minder dan de slachtffers uit zichzelf aanmelden vr hulp. De plitie in Utrecht is eind 1998 gestart met een prefprject gericht p gedragsverandering van de plegers van vruwenmishandeling. Daarbij is gekzen vr een twee-sprenbeleid, waarvan de essentie is dat er hulp wrdt gebden maar tegelijkertijd nrmerend wrdt pgetreden. Het prject richt zich p die gevallen waarin de vruw geen aangifte wil den (ruim 90%) maar wel hulpverlening vr haar partner wil. Wanneer zij dat aangeeft wrdt de man benaderd en uitgendigd vr een gesprek waarin zijn gedrag als strafbaar en nmaatschappelijk aan de kaak wrdt gesteld en tevens een hulpaanbd wrdt gedaan, bestaande uit vi jf gesprekken met een gespecialiseerde hulpverlener. Deze aanpak is (althans p de krte termijn) een succes gebleken; van de 20 mannen die in de prefperide p deze manier werden benaderd waren er slechts twee die niet bij de hulpverlening kwamen pdagen, 3 die halverwege afvielen en pleegden de verige 15 na aflp van het traject geen geweld meer. Uiteraard is er ng geen antwrd p de vraag in heverre deze 15 mannen p de langere termijn zullen terugvallen in gewelddadig gedrag. In Utrecht wrdt er vr gepleit dit prgramma tt landelijk beleid te maken. Deskundigheidsbevrdering Opvallend is dat veel van de maatregelen in het kader van de bestrijding van huiselijk geweld zijn gericht p gedragsverandering van degenen die het meten helpen bestrijden. Het prbleem is namelijk dat ng steeds vaak sprake is van bevrrdeelde reacties (waarte k het 'victim blaming' behrt) die adequaat ptreden in de weg staan. Op verschillende plaatsen in het land zijn prjecten pgezet die tt del hebben dr middel van deskundigheidsbevrdering en samenwerking tussen verschillende instanties de bejegening van de slachtffers, de werkwijze bij aangiftes en de hulpverlening te verbeteren. Samenwerkingsverbanden bestaan er p het gebied van seksueel geweld en misbruik van minderjarigen, kindermishandeling en vruwenmishandeling. Hewel er ver de effectiviteit van dergelijke prjecten weinig bekend is weerspiegelen ze wel een kennelijke ndzaak tt prfessinalisering, die zich k uit in het pleidi vr herinvering bij de plitie van de afdelingen jeugd- en zedenzaken waar die na de rerganisatie in 1993 waren verdwenen. In dit licht bezien is het staken van bestaande cursussen vr de plitie en de rechterlijke macht ('Omgaan met geweld in relaties', respectievelijk 'Intrafamiliair geweld') cntraprductief te nemen. 11

12 c. Civielrechtelijke, bestuursrechtelijke en strafrechtelijke maatregelen Strafrechtelijke maatregelen Hewel de meeste vrmen van huiselijk geweld strafbaar zijn, heeft het strafrecht bij de aanpak van huiselijk geweld van udsher een bescheiden rl gespeeld. Dit heeft niet alleen te maken met de terughudendheid van plitie en justitie, maar k met het feit dat slachtffers niet z snel aangifte den en vaak k niet willen dat de dader gestraft wrdt. Niettemin is vervlging en berechting van daders in bepaalde gevallen aangewezen. Waar het gaat m zeer ernstig geweld is dit nauwelijks mstreden, maar waar het gaat m zaken die in het wetbek van strafrecht als 'eenvudige mishandeling' wrden mschreven (zals veel gevallen van vruwenmishandeling) blijken juridische en praktische belemmeringen een ptimale gang van zaken, en daarmee een effectieve aanpak, in de weg te staan. Z bestaat er in geval van eenvudige mishandeling geen mgelijkheid m de verdachte buiten heterdaad aan te huden. Bij aanhuding p heterdaad kan de verdachte hgstens 6 uur wrden vastgehuden. Vr een mishandelde vruw die pvang zekt, f vr het rganiseren van hulp, is dit te krt. Een ander prbleem is dat dssiers van huiselijk geweld als 'eenvudige mishandeling' nherkenbaar p een stapel belanden en veelal met een transactie wrden afgedaan. Terwijl de tepassing van het strafrecht in deze gevallen juist bedeld is m druk p de dader uit te efenen, bijvrbeeld m cntact met de hulpverlening te zeken, biedt deze wijze van afdening daarte niet de mgelijkheid. Een sept nder vrwaarden zu dan meer pleveren. Civielrechtelijke maatregelen Behalve deze belemmeringen vr een effectieve tepassing van het strafrecht wrdt k als bezwaar gezien dat het teveel buiten het slachtffer mgaat en (daardr) niet bijdraagt aan versterking van zijn f haar (meestal haar) psitie. Het civiele recht zu m die reden te verkiezen zijn. Het civiele recht biedt de mgelijkheid tt het verkrijgen van een schadevergeding (een mgelijkheid die dr de wet -Terwee binnen het strafrecht k bestaat) f een straatverbd vr ex-partners die aanhudend blijven lastigvallen. Het is echter de vraag f in gevallen waarin dader en slachtffer blijven samenleven het civiele recht veel mgelijkheden biedt. 4. Literatuur Baartman, H. Fysieke mishandeling van kinderen Tijdschrift vr Criminlgie, 1995, nr. 4 Brink, A. van den en J. Jüngen Thuisgeweld tegen vruwen. Het meldpunt Vruwenpvang Amsterdam, Tijdschrift vr Criminlgie, 1995/4 Brinkgreve, C. en R. van Daalen Huiselijk geweld In: H. Franke e.a. (red.) Alledaags en ngewn geweld Grningen, 1991 Daalen, R. van Aantekeningen ver kindermishandeling en incest In: G. Hekma (red.) Het verlies van de nschuld Grningen, Wlters-Nrdhff,

13 Draijer, N. Seksueel misbruik van meisjes dr verwanten Den Haag, Ministerie van Sciale Zaken en Werkgelegenheid, 1988 Dijk, T. van, S. Flight, E. Oppenhuis en B. Duesmann Huiselijk geweld. Aard, mvang en hulpverlening Den Haag, Ministerie van Justitie, 1997 Eshf, P. van den en E. Weimar Mrd en ddslag in Nederland. Nederlandse gegevens in internatinaal perspectief Justitiële Verkenningen, 17e jrg. 1991, pp Dijkstra, S. Perpetuum mbile? De verdracht van geweld betwist Tijdschrift vr Criminlgie, 1995, nr.4 Frieling, J., J. Hulst en N. Drin Kun je hier veral ver praten? Jeugd en Samenleving, 20 e jrg., 1990, nr. 11 Kmen, M. Kindermishandeling en sciale verandering Tijdschrift vr Criminlgie, 1998, nr. 1 Krf, D.J., E. Mt, H. Meulenbeek en T. van den Brandt Ecnmische ksten van thuisgeweld tegen vruwen Utrecht, 1997 Lamers-Winkelman, F. Seksueel misbruik van jnge kinderen Amsterdam, VU Uitgeverij, 1996 Mntfrt, A. van Kindermishandeling en justitie; een empirisch nderzek naar de afhandeling dr de Raad van de Kinderbescherming, de plitie en het Openbaar Ministerie van meldingen van kindermishandeling en seksueel misbruik Amsterdam, 1993 Mntfrt, A. van Justitiële interventie bij geweld in het gezin Tijdschrift vr Criminlgie, 1995, nr. 4 Römkens, R. Geweld tegen vruwen in heterseksuele relaties. Een landelijk nderzek naar de mvang, de aard, de gevlgen en de achtergrnden Amsterdam, SWO/UvA, 1989 Vereniging tegen Kindermishandeling Het prject Hme-Start VKMagazine, 13 e jrg., nr. 2, juni 1999 Weeghel, J. van en E. Faber Mishandeling van uderen: een sciaal prbleem? Tijdschrift vr Criminlgie, 1995, nr. 4 13

14 Zmer, O.J. Het plitieptreden in prbleemsituaties; de behandeling van gevallen van vruwenmishandeling Den Haag, Ministerie van Binnenlandse Zaken,