WL delft hydraulics. KRW vis in overgangswateren. DG Rijkswaterstaat / RIKZ. Opdrachtgever:

Transcriptie

1 Opdrachtgever: DG Rijkswaterstaat / RIKZ KRW vis in overgangswateren Antropogene knelpunten en potentiële herstel- en Rapport december 2004 Z3905 WL delft hydraulics

2 Opdrachtgever: RIKZ KRW vis in overgangswateren Antropogene knelpunten en potentiële herstel- en Jan Kranenbarg Rapport december 2004

3 WL delft hydraulics OPDRACHTGEVER: RIKZ TITEL: KRW vis in overgangswateren; Antropogene knelpunten en potentiële herstel- en SAMENVATTING: Estuariene zones en habitats worden gekenmerkt door de aanwezigheid van specifieke vissoorten en levensstadia. Vissoorten maken gebruik van het estuarium als voortplantingsgebied, als opgroeigebied, als foerageergebied of als doortrekgebied in de migratiefase. Voor de ecologische beoordeling van overgangswateren voor de Kaderrichtlijn Water zijn de ecologische gildes van de diadromen, estuarien residenten, marien juvenielen en mariene seizoensgasten als de belangrijkste ecologische visgroepen benoemd. In het kader van het project "Potentiële maatregelen KRW vis" heeft het RIKZ het gevraagd te analyseren welke antropogene knelpunten er in de Nederlandse overgangswateren (Eems-Dollard, Westerschelde, Nieuwe Waterweg) voor de belangrijke estuariene visgroepen zijn en welke herstel- en zullen bijdragen aan het bereiken van de goede ecologische toestand voor vis. Alle Nederlandse estuaria zijn sterk beïnvloed door menselijke activiteiten. Door morfologische en fysische veranderingen zijn de structuur en de kwaliteit van habitats in het aquatische milieu in grote mate aangetast. Met name de brede natuurlijke ondiep water overgangszone met kreken, platen, slikken, kwelders en moerassen is fors afgenomen (meer dan 40% is verdwenen). Als gevolg van verdiepingen ten behoeve van de scheepvaart is een uniforme hoofdgeul met een geringe habitatdiversiteit ontstaan. Het baggeren en storten van bagger leidt tot een toename van de troebelheid en een daling van het zuurstofgehalte. Op plaatsen waar koelwatercentrales staan is de temperatuur toegenomen. Doordat de scheepvaart functie in de toekomst gehandhaafd zal blijven zijn er weinig tot geen mogelijkheden voor maatregelen om de habitatdiversiteit in de hoofdgeul te herstellen of het baggerregime te beperken. Mogelijkheden voor ecologisch herstel liggen met name in het habitatherstel van ondiep watergebieden en verbetering van de waterkwaliteit. Ondiepe habitats in het intergetijden- en subgetijdengebied vervullen een belangrijke rol in de levenscyclus van veel estuarien residente zone en als kinderkamer voor marien juveniele soorten. Ook voor een aantal diadrome soorten hebben deze gebieden een functie als opgroeigebied. Sommige mariene seizoensgasten foerageren of paaien in ondiepe estuariene habitats. Het meeste rendement voor estuariene vissen hebben de herstelmaatregelen die ondiepe gebieden met een grote habitatdiversiteit bewerkstelligen. Per definitie zijn dit grootschaliger ingrepen (ontpoldering) waarbinnen de ruimte is voor geulen/kreken en het ontstaan van platen en slikken. Maatregelen die REFERENTIES: Opdrachtnummer VER AUTEUR DATUM OPMERK. REVIEW GOEDKEURING J. Kranenbarg M. Kuiper T. Schilperoort PROJECTNUMMER: Z3905 TREFWOORDEN: Vis, Kaderrichtlijn Water, overgangswateren, estuarium, antropogene beïnvloeding, herstelmaatregelen AANTAL BLADZIJDEN: 37 VERTROUWELIJK: JA, tot (datum) januari 2008 NEE STATUS: VOORLOPIG CONCEPT DEFINITIEF

4 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Inhoud 1 Inleiding Kader Vraagstelling Leeswijzer Vis in overgangswateren Diadromen Estuariene residenten Mariene juvenielen Mariene seizoensgasten Verdwenen en bedreigde soorten Antropogene invloeden en knelpunten Factoren buiten het estuarium Factoren binnen het estuarium Eems Dollard Westerschelde Nieuwe Waterweg Herstel en Hoofdgeul Ondiepe habitats Stroomopwaarts van estuarium Saliniteitszones i

5 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren 5 Aanbevelingen Herstelmaatregelen binnen estuaria Kennisleemtes Referenties Bijlagen A Referentielijst estuariene vissoorten... A 1 B Pressoren vis in overgangswateren... B 1 C Beschermde estuariene vissoorten... C 1 ii

6 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Samenvatting Estuariene zones en habitats worden gekenmerkt door de aanwezigheid van specifieke vissoorten en levensstadia. Vissoorten maken gebruik van het estuarium als voortplantingsgebied, als opgroeigebied, als foerageergebied of als doortrekgebied in de migratiefase. Voor de ecologische beoordeling van overgangswateren voor de Kaderrichtlijn Water zijn de ecologische gildes van de diadromen, estuarien residenten, marien juvenielen en mariene seizoensgasten als de belangrijkste ecologische visgroepen benoemd. In het kader van het project "Potentiële maatregelen KRW vis" heeft het RIKZ het gevraagd te analyseren welke antropogene knelpunten er in de Nederlandse overgangswateren (Eems Dollard, Westerschelde, Nieuwe Waterweg) voor de belangrijke estuariene visgroepen zijn en welke herstel en zullen bijdragen aan het bereiken van de goede ecologische toestand voor vis. Antropogene beïnvloeding en mogelijkheden voor herstel in estuaria Alle Nederlandse estuaria zijn sterk beïnvloed door menselijke activiteiten. Door morfologische en fysische veranderingen zijn de structuur en de kwaliteit van habitats in het aquatische milieu in grote mate aangetast. Met name de brede natuurlijke ondiep water overgangszone met kreken, platen, slikken, kwelders en moerassen is fors afgenomen (sinds begin 20 e eeuw is meer dan 40% is verdwenen). Als gevolg van verdiepingen ten behoeve van de scheepvaart is een uniforme hoofdgeul met een geringe habitatdiversiteit ontstaan. Het baggeren en storten van specie leidt tot een toename van de troebelheid en een daling van het zuurstofgehalte. Op plaatsen waar koelwater van electriciteitscentrales wordt geloosd is de temperatuur toegenomen. Doordat de scheepvaart functie in de toekomst gehandhaafd zal blijven zijn er weinig tot geen mogelijkheden voor maatregelen om de habitatdiversiteit in de hoofdgeul te herstellen of het baggerregime te beperken. Mogelijkheden voor ecologisch herstel liggen met name in het habitatherstel van ondiep watergebieden en verbetering van de waterkwaliteit. Ondiepe habitats in het intergetijdengebied en beneden de laagwaterlijn vervullen een belangrijke rol in de levenscyclus van veel estuarien residente zone en als kinderkamer voor marien juveniele soorten. Ook voor een aantal diadrome soorten hebben deze gebieden een functie als opgroeigebied. Sommige mariene seizoensgasten foerageren of paaien in ondiepe estuariene habitats. Herstelmaatregelen die een grote habitatdiversiteit bewerkstelligen hebben het meeste rendement voor estuariene vissen. Per definitie zijn dit grootschaliger ingrepen (ontpoldering) waarbinnen de ruimte is voor geulen/kreken en het ontstaan van platen en slikken. Maatregelen die zeldzaam geworden habitats (zeegrasvelden, mosselbanken, zoetwatergetijdengebied) herstellen zijn van groot belang voor het behoud en herstel van specifieke estuariene residente soorten. Voor de Eems Dollard lijken met name de grootschalige baggeractiviteiten van de laatste jaren een probleem voor de visgemeenschap te vormen. Een maatregel waarvoor de mogelijkheden onderzocht kunnen worden, is het storten van bagger op locaties die zo min mogelijk bijdragen aan een verhoging van de turbiditeit. Een groot knelpunt in het Scheldeestuarium is de slechte waterkwaliteit. Het verbeteren van de waterkwaliteit in de Westerschelde is grotendeels afhankelijk van de inspanningen in landen stroomopwaarts van Nederland. iii

7 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren De gegraven Nieuwe Waterweg is als gevolg van de kanaalvormige loop en de steile verharde oevers weinig natuurlijk. Het grootste knelpunt in de Nieuwe Waterweg is dan ook het geringe areaal aan estuarien ondiep watergebied. Waar mogelijk kunnen deze gebieden gecreëerd worden. Rol van factoren buiten het estuarium Een belangrijk kenmerk van veel vissoorten in estuaria is dat ze gedurende hun levenscyclus niet alleen gebruik maken van estuariene habitats maar ook afhankelijk zijn van habitats buiten het estuarium. Het voorkomen en de abundantie van veel soorten wordt hierdoor deels bepaald door (antropogene) invloeden die buiten het estuarium op de vispopulaties inwerken (zie onderstaande tabel). Herstel en in overgangswateren alleen zullen een beperkte invloed op het voorkomen van deze soorten hebben indien er knelpunten buiten het estuarium aanwezig zijn. Zo liggen de knelpunten voor de diadrome trekvissoorten (migratiebarrières en een slechte kwaliteit van paaigebieden) met name stroomopwaarts van het estuarium. Een toename van de aantallen van diadrome soorten in estuaria zal pas plaats kunnen vinden als de knelpunten in het bovenstrooms gelegen gebied zijn opgelost. Bij de marien juveniele soortgroep bepalen met name factoren op zee (visserij, larventransport) de aantallen in het estuarium. Ook klimaatverandering kan een rol spelen op het voorkomen van soorten. Tabel: Effect van (antropogene) invloeden in watersysteemcomponenten op het voorkomen van soortgroepen in estuaria Zee Estuarium Rivier Diadromen Estuarien residenten Mariene juvenielen Mariene seizoensgasten groot ++ matig + klein Kennisleemtes In dit rapport zijn de functies van estuariene habitats voor de belangrijkste ecologische visgroepen weergegeven en is ingegaan op het effect van antropogene invloeden op deze groepen. Dit is gebeurd op basis van expert judgement omdat er weinig studies verricht zijn naar het functioneren van estuariene habitats voor vissoorten en het effect van antropogene invloeden op het voorkomen van deze soorten. Belangrijke kennisleemtes ten aanzien van het functioneren van estuaria voor vissen zijn: 1. Habitatgebruik door soorten en soortgroepen. 2. De levenscyclus en het migratiegedrag van soorten. 3. De invloed van antropogene factoren op vissen in estuaria. iv

8 KRW vis in overgangswateren Z3905 december Inleiding 1.1 Kader Als hogere diersoort vormen vissen een belangrijke biologische groep in overgangswateren. Estuariene zones en habitats worden gekenmerkt door de aanwezigheid van specifieke vissoorten en levensstadia. Vissoorten maken gebruik van het estuarium als voortplantingsgebied, als opgroeigebied, als foerageergebied of als doortrekgebied in de migratiefase. Voor welke van deze levensonderdelen zij het estuariene gebied gebruiken is afhankelijk van hun levensstrategie. De volgende ecologische gildes worden onderscheiden: Diadrome soorten: gebruiken het estuarium als trekroute tussen paai en opgroeigebied, waarbij sommige soorten het estuarium tevens gebruiken als foerageer en leefgebied. Binnen de diadromen wordt onderscheid gemaakt in anadrome soorten die vanuit zee stroomopwaarts naar hun paaigebieden in rivieren trekken en katadrome soorten die in de zee paaien en het zoete water binnentrekken om op te groeien. Estuarien residente soorten: kunnen hun totale levenscyclus in het estuarium vervullen en zijn vaak tolerant ten aanzien van saliniteitsfluctuaties; Mariene juvenielen: zoutwatersoorten waarvoor estuaria als opgroeigebied functioneren. Mariene seizoensgasten: zoutwatersoorten die in een vast seizoen een estuarium bezoeken. Mariene dwaalgasten: zoutwatersoorten zonder afhankelijkheid van een estuarium; bezoeken het onregelmatig. Zoetwatersoorten: riviersoorten zonder speciale afhankelijkheid van een estuarium; bevinden zich voornamelijk in de zoetwatergetijdenzone en afhankelijk van hun zouttolerantie soms ook in (zwak) brakke zones. De Kaderrichtlijn Water (EU, 2000) kent vis als biologisch kwaliteitselement voor overgangswateren. Hierbij wordt de toestand van het watersysteem beoordeeld aan de hand van de samenstelling en abundantie van vissoorten. Voor de ecologische beoordeling van overgangswateren voor de KRW zijn de ecologische gildes van de diadromen, estuarien residenten, marien juvenielen en mariene seizoensgasten als de belangrijkste ecologische visgroepen benoemt (Jager & Kranenbarg, 2004). Voor elk stroomgebied vraagt de KRW dat in 2009 beheerplannen met concrete kwaliteitsdoelstellingen zijn uitgewerkt. Tevens moet een maatregelenprogramma worden geformuleerd om deze doelstellingen tijdig te realiseren. Om realistische doelen en maatregelenpakketten te kunnen formuleren is inzicht in de causaliteit tussen maatregelen en biologische kwaliteitselementen nodig. 1 1

9 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren 1.2 Vraagstelling In het kader van het project "Potentiële maatregelen KRW vis" moet er een knelpuntenanalyse worden uitgevoerd en wil DGW weten welke herstel en zullen bijdragen aan het bereiken van de goede ecologische toestand voor vis in overgangswateren. De functies van estuariene habitats voor de belangrijkste ecologische visgildes (diadromen, estuarien residenten, marien juvenielen en mariene seizoensgasten; Jager & Kranenbarg 2004) zullen worden weergegeven. Voor de grote Nederlandse overgangswateren (Eems Dollard, Westerschelde, Nieuwe Waterweg) wordt de mate van antropogene beïnvloeding beschreven en er wordt aangegeven welke specifieke estuariene habitats en functies voor vissen verstoord zijn. Hiernaast zullen potentiële herstelmaatregelen worden gekoppeld aan het herstel van specifieke estuariene habitats en functies van estuaria voor de belangrijkste ecologische visgroepen. Aan de hand van deze informatie wordt een indicatie gegeven over de mate waarin de maatregelen kunnen bijdragen aan het herstel van het functioneren van estuaria voor visgroepen. 1.3 Leeswijzer Hoofdstuk 2 geeft een korte beschrijving van de ecologie van de belangrijkste estuariene visgroepen en de gevoeligheid voor antropogenen invloeden. Ook wordt ingegaan op de soorten die verdwenen of bedreigd zijn. Iin hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de mate van antropogene beïnvloeding in de Nederlandse estuaria. Er wordt eerst ingegaan op de invloed van factoren in de watersysteemcomponenten buiten het estuarium op de visgroepen. Vervolgens wordt ingegaan op de antropogene beinvloeding van de Eems Dollard, de Westerschelde en de Nieuwe Waterweg. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de herstel en die kunnen worden uitgevoerd om de ecologische toestand voor vissen in estuaria te verbeteren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen maatregelen die kunnen worden uitgevoerd in de hoofdgeul, in ondiepe habitats en maatregelen stroomopwaarts van het estuarium. In hoofdstuk 5 wordt middels de informatie uit hoofdstuk 2, 3 en 4 aangegeven welke mogelijkheden en knelpunten er zijn om het functioneren van de Nederlandse estuaria voor vissen te verbeteren. Per herstelmaatregel wordt voor iedere soortgroep aangegeven in welke mate de maatregel zal bijdrage aan het functioneren van het estuarium voor de soortgroep. Tenslotte worden belangrijke kennisleemtes benoemd. 1 2

10 KRW vis in overgangswateren Z3905 december Vis in overgangswateren In tabel 2.1 wordt het effect van antropogene invloeden op estuariene habitats en op de karakteristieke estuariene soortgroepen kwalitatief weergegeven. De tabel is ingevuld op grond van expert judgement aan de hand van kennis over de ecologie van estuariene soorten. In paragraaf t/m wordt dieper ingegaan op de gevoeligheid van de estuariene groepen voor antropogene invloeden. Tabel 2.1 Effect antropogene invloeden op estuaria en de gevoeligheid van karakteristieke ecologische gildes voor deze invloeden. De genoemde antropgene invloeden komen uit Jager en Kranenbarg, 2004 (zie ook bijlage B). Antropogene invloeden Effect op estuaria Gevoeligheid karakteristieke ecologische gildes Dijken/normalisatie/kanalisatie Door bedijking, normalisatie en kanalisatie verandert de verhouding tussen het areaal diep water, ondiep water, slikken en platen. * *** *** ** Doordat de afvoer door de hoofdstroom toeneemt nemen de stroomsnelheden hier toe. ** *** *** ** Door het uniforme stromingspatroon en de vastlegging van oevers wordt het ontstaan van kreekstelsel, platen en geulen beperkt. * *** *** ** Stuwen/ sluizen/ dammen/gemalen De verandering van het natuurlijk zout/zoet aan/afvoerverloop heeft effect op de aanwezige dynamiek en hiermee op de beschikbaarheid en het ontstaan van specifieke habitats zowel bovenstrooms als benedenstrooms van het kunstwerk. * *** *** ** Door de afname van connectiviteit worden bepaalde habitats voor vissoorten niet/moeilijk bereikbaar. *** *** *** ** Verandering van de saliniteitsgradient als gevolg van een veranderde zoetwaterafvoer. * ** *** *** Door veranderende stroomsnelheden wordt de migratie van trekvissen bemoeilijkt (ontbreken lokstroom of juist te hoge stroomsnelheden). *** ** ** * Baggeren en winning delfstoffen Door verslechtering van het lichtklimaat en toename van de diepte verminderen de mogelijkheden voor aquatische vegetatie. * *** ** * Door verstoring van de zooplankton/macrofauna productie kan de voedselbeschikbaarheid kan afnemen. * *** *** ** Door verdieping verandert het natuurlijk zout/zoet aan/afvoerverloop (getijamplitude en stroomsnelheden nemen toe), dit heeft effect op de aanwezige dynamiek en hiermee op de beschikbaarheid en het ontstaan van specifieke habitats. ** *** *** ** Bij gaswinning bodemdaling waardoor overspoelingsduur platen veranderd. * ** ** * Waterontrekking/koelwaterinlaat Verhoging temperatuur en vermindering zuurstofgehalte. *** *** ** ** Ontrekken jonge/kleine vis aan hoofdstroom door inzuiging van vis. * *** *** * Scheepvaart Golfslag t.g.v. scheepvaart verhoogt dynamiek in de oeverzone en verslechtert lichtklimaat waardoor mogelijkheden voor aquatische vegetatie in de oeverzone verminderen. * *** ** * Verstoring zooplankton/macrofauna productie waardoor voedselbeschikbaarheid kan afnemen. * *** *** ** (schelpdier)visserij Verstoring bodemfauna en structuur (schelpdierbanken). * *** *** * Mortaliteit van estuariene (bodem)vissoorten t.g.v. (bij)vangst. *** *** ** * Lozingen Verlaging zuurstofgehalte t.g.v. organische lozingen. *** *** ** ** Eutrofiering t.g.v. nutriënten input waardoor doorzicht afneemt en submerse vegetatie verdwijnt. * *** ** * Ziekte/sterfte/slechte voortplanting van estuariene vissoorten t.g.v. chemicaliën input. ** *** * * Natuurlijke factoren Verhoging temperatuur t.g.v. klimaatverandering. ** *** ** ** Verandering extremen afvoerverloop t.g.v. klimaatverandering. ** ** ** ** Verandering Noord Atlantische Oscillatie. * * ** ** Diadroom Estuarien resident Marien juveniel Marien seizoensgast Gevoeligheid vissoorten voor antropogene invloed: *** groot ** matig * klein 2 1

11 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren 2.1 Diadromen Grote rivieren en de bijbehorende estuaria hebben door hun positie in het watersysteem een belangrijke functie als trekroute voor diadrome soorten. Het voortbestaan van deze soorten is direct afhankelijk van de mogelijkheid stroomop of stroomafwaarts te trekken voor hun voortplanting of opgroei. Met name soorten als steur, zalm, elft en zeeprik overbruggen hierbij afstanden van honderden kilometers. Naast een doortrekfunctie heeft het estuarium een belangrijke functie als opgroeigebied voor een aantal diadrome soorten (o.a. steur, fint, spiering). Fint en spiering paaien in het zoetwatergetijdengebied van de rivier en de volwassen dieren gebruiken het estuarium als foerageergebied. De antropogene invloeden op het voorkomen van diadrome soorten spelen niet alleen in overgangswateren maar voor een belangrijk deel juist hierbuiten: Voor vissen die trekken in zoet water geldt dat de afstand tussen de verschillende habitats die een vissoort gebruikt, evenredig is met de kans dat er door de mens aangelegde barrières aanwezig zijn op de trekroute. Met name in stromende wateren is de waterstroom vaak ingeperkt ten behoeve van functies als scheepvaart, landbouw, energiewinning en hoogwaterbescherming. Stuwen, sluizen, dammen, gemalen en waterkrachtcentrales kunnen de migratie van diadrome soorten in grote mate belemmeren of zelfs geheel onmogelijk maken. Vaak zijn deze kunstwerken niet in het estuarium zelf aanwezig maar liggen in de hierboven gelegen rivier en zijstromen. Diadrome soorten stellen vaak specifieke eisen t.a.v. stroomsnelheid en substraat van hun paaigebieden en zijn hierdoor erg gevoelig voor normalisatie en verstuwing van beken en rivieren waardoor de stroomsnelheden afnemen en slib sedimenteert. De meeste diadromen paaien stroomopwaarts van estuaria. Fint en spiering paaien in de zoetwatergetijdenzone en zijn hierdoor kwetsbaar voor degradatie van het estuariene gebied. Diadrome soorten die langere tijd in het estuarium verblijven (fint, spiering, aal) zijn gevoelig voor de waterkwaliteit. Diadrome soorten hebben een hoge zuurstofbehoefte en zijn hierdoor kwetsbaar voor antropogene invloeden die het zuurstofgehalte verlagen (organische belasting, baggeren, koelwaterlozingen). Diadrome soorten zijn een gewilde vangst voor commerciële vissers. De trekperiode is vaak kort en de trekroutes kunnen vrij gemakkelijk met netten worden afgezet waardoor vissers in korte tijd een groot deel van de paaipopulatie kunnen wegvangen. In het verleden gebeurde dit voor soorten als de zalm en de steur. Tegenwoordig worden nog steeds uitwateringspunten (zoals spuikom Lauwersmeer) met fuiken dichtgezet om de naar hun paaigebied migrerende schieralen te vangen. 2 2

12 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Steur Acipenser sturio Indicatief voor: trekmogelijkheden hoofdstroom, kwaliteit paaigebieden stroomopwaarts van estuarium, kwaliteit estuarien opgroeigebied (glas)aal Anguilla anguilla Indicatief voor: trekmogelijkheden hoofdstroom en zijwateren, (bodem)waterkwaliteit Figuur 2.1 Twee diadrome soorten 2.2 Estuariene residenten De estuarien residente soorten kunnen hun gehele levenscyclus (ei, larvaal, juveniel en adult stadium), in de estuaria voltooien en zijn tolerant ten aanzien van lage zoutgehaltes. Zij bevinden zich gedurende het hele jaar of een groot deel hiervan in het estuarium waar zij zich vaak op of in de nabijheid van de bodem ophouden. De meeste estuarien residente soorten typeren zich door de productie van weinig eieren die relatief groot zijn. Hun voortplantingstrategie is aangepast aan de dynamische stromings en saliniteitsomstandigheden die optreden in estuaria. Vaak is er een vorm van broedzorg (nestbewaking) met als extreme voorbeelden de zeenaald (broedbuidel) of puitaal (levendbarend). Estuarien residente soorten zijn vaak gebonden aan specifieke habitats zoals zeegrasvelden, wiervelden of mosselbanken. Bijna alle in tabel 2.1 genoemde antropogene invloeden hebben een matig tot groot effect op soorten die tot de groep der estuariene residenten behoren: Veel estuarien residente soorten maken gebruik van specifieke habitats als zeegrasvelden en mosselbanken die erg gevoelig zijn voor zowel hydromorfologische verstoringen (toename getijamplitude en stroomsnelheden) als chemische en organische lozingen. Hun lange verblijftijd in het estuariene milieu en het leven nabij de bodem, waaronder het gevoelige ei stadium, maakt estuarien residente soorten kwetsbaar voor verontreinigingen die zich in de bodem(organismen) ophopen. Door hun geringe afmeting en de voortplanting in estuaria (aanwezigheid eieren en larven) zijn ze gevoelig voor inzuiging met koelwater. Estuarien residente soorten zijn zeer kwetsbaar voor visserijmethoden waarbij de bodem wordt bevist. Ze hebben geen commerciële waarde maar door hun geringe zwemcapaciteit en hun positie bij de bodem komen ze veelvuldig voor in de bijvangst. 2 3

13 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren Kleine Zeenaald Syngnathus rostellatus Indicatief voor: zeegras, wiervelden Puitaal Zoarces viviparus Indicatief voor: mosselbanken Figuur 2.2 Twee estuarien residente soorten 2.3 Mariene juvenielen De groep der marien juvenielen bestaat uit soorten waarvan de in de Noordzee geboren jonge levensstadia naar het estuarium migreren om op te groeien. Ze bereiken de estuaria door zich te laten meevoeren via zeestromingen en komen middels de getijstromingen het estuarium binnen. Zij benutten hier de voedselrijkdom en beschutting van ondiepe gebieden en trekken in de loop van het seizoen weer naar zee. De periode waarin marien juvenielen soorten in het estuarium worden aangetroffen hangt samen met de beschikbaarheid van prooidieren en de temperatuur. Rond april trekken de eerste soorten het estuarium binnen. Bij het dalen van de temperatuur rond oktober zijn de meeste soorten weer vertrokken. Een aantal soorten (kabeljauw, schar) verschijnt pas in het najaar. De ondiepe slikken in de overgangswateren vervullen een belangrijke rol als opgroeigebied voor met name platvissoorten. Met vloed trekken ze de slikken op om te foerageren op bodemdieren, tijdens eb verblijven ze in de geulen. Hierbij blijken verschillende soorten verschillende niches te benutten. Zo blijken botten een voorkeur te hebben voor de hoogst gelegen slikken terwijl schollen op de lagere delen jagen. Jonge tongetjes hebben hun foerageergebied juist in de geulen. Soorten als haring en sprot zijn gespecialiseerd op kleine prooidieren die vrij in het water zweven. Een aantal van de in tabel 2.1 genoemde antropogene invloeden hebben een matig tot groot effect op soorten die tot de groep der marien juvenielen behoren: Tijdens hun opgroei benutten veel marien juveniele soorten de ondiep watergebieden van estuaria. Ondiepe habitats zijn met name gevoelig voor hydromorfologische verstoringen als bedijking, normalisatie, afdamming, baggeren en de winning van delfstoffen waardoor het areaal en de (voedsel)omstandigheden van deze habitats veranderd. Hierdoor zal het aantal individuen dat op kan groeien afnemen en verdwijnt de kraamkamerfunctie van estuaria. Door hun geringe afmeting en zwemcapaciteit zijn met name pelagische mariene juvenielen gevoelig voor inzuiging met koelwater. 2 4

14 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Het merendeel van de soorten die behoren tot de groep der marien juvenielen wordt in hun volwassen stadium commercieel bevist op de Noordzee. Bij sterke overbevissing zal dit van invloed zijn op de reproductie en hiermee op de hoeveelheid larven en juvenielen die de estuaria binnentrekken. Hiernaast zijn de benthische mariene juveniele soorten zeer kwetsbaar voor visserijmethoden waarbij de bodem wordt bevist. Gezien hun afmetingen hebben ze nog geen commerciële waarde maar door hun geringe zwemcapaciteit en hun positie bij de bodem komen ze veelvuldig voor in de bijvangst. Natuurlijke factoren, zoals temperatuur en stromingspatronen, kunnen een grote invloed hebben op de aanwezigheid van marien juveniele soorten in estuaria. De meerderheid van de mariene paaiers produceert een grote hoeveelheid eieren die zich ontwikkelen tot larven die zich gedurende een relatief lange periode ontwikkelen zwevend in de waterkolom op zee. De larven behoeven stromingen gekoppeld aan hun gedragspatronen om de estuariene opgroeigebieden te bereiken. Het veranderen van zeestromingen is een potentiële bottleneck voor het succesvol verlopen van het larventransport naar opgroeigebieden. Larven die naar gebieden ongeschikt voor vestiging meegevoerd worden gaan verloren voor de populatie. Haring Clupea harengus Indicatief voor: Zoöplanktonrijk water Schol Pleuronectus platessa Indicatief voor: Slikken lage intergetijdenzone Figuur 2.3 Twee marien juveniele soorten 2.4 Mariene seizoensgasten De meeste seizoensgasten bezoeken het estuarium in een bepaalde periode om te foerageren maar een aantal soorten paait er ook (geep, snotolf). Factoren als saliniteit en temperatuur bepalen de aanwezigheid van seizoensgasten. De meesten worden in de zomer aangetroffen maar sommige komen juist in de winter (snotolf). Seizoensgasten zijn maar gedurende een korte periode in het estuarium aanwezig. Ook in de mariene kustgebieden vinden zij geschikte leefomstandigheden. Daarom zijn zij in vergelijking tot de andere soortgroepen minder gevoelig voor antropogene invloeden in estuaria: Aangezien de meeste seizoensmigranten pelagisch zijn, zijn zij niet erg gevoelig voor bodemvisserij. Commercieel belangrijke soorten ( sprot, ansjovis) kunnen beïnvloed worden door visserij op de Noordzee. Inzuiging door koelwatercentrales kan van effect zijn op de kleinere pelagische seizoensgasten (sprot, ansjovis). 2 5

15 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren Antropogene knelpunten en potentiële herstel- en Diklipharder Chelon labrosus Geep Belone belone Indicatief voor: Ondiep water met aanwezigheid van diatomeeën en algen Indicatief voor: paai op stenen en wieren, aanwezigheid van pelagische prooivissen (haring, sprot, spiering) Figuur Twee mariene seizoensgasten Verdwenen en bedreigde soorten Bijlage A bevat een lijst met 38 referentiesoorten (Jager & Kranenbarg 2004) die in het verleden zowel in de Eems-Dollard, de Westerschelde als de Nieuwe Waterweg werden aangetroffen. Bijlage C geeft een overzicht van de soorten die een beschermde status in wet of beleid hebben. Van de diadrome soorten, waarvoor het estuarium een doortrek en/of opgroeifunctie heeft, is bekend dat deze sinds 1900 sterk in aantal zijn afgenomen (zeeforel, zeeprik, rivierprik) of niet langer als duurzame populatie in de Nederlandse wateren aanwezig zijn (steur, zalm, houting, elft, fint). Dit blijkt uit de vangstregistraties van commerciële riviervissers in de periode De fint, die zich voortplant in de zoetwatergetijdenzone en estuariene habitats gebruikt als opgroei- en foerageergebied, is pas later als gevolg van de aanleg van de Deltawerken verdwenen (1970). Recente monitoringsgegevens uit de rivieren (vnl. Rijn) tonen een toename in de vangst van zalm, zeeforel, rivierprik, fint en houting. Het gaat echter nog om geringe aantallen die voor zalm, zeeforel en houting (deels) het gevolg zijn van het uitzetten van juvenielen in de Duitse Rijn en haar zijrivieren. In met name het estuarium van de Schelde maar ook in de Eems-Dollard zorgde de slechte waterkwaliteit voor de bedreiging van soorten die in het zoetwatergetijdengebied paaien (fint en spiering). Na de verbetering van de waterkwaliteit werden deze soorten weer sporadisch aangetroffen. Met het voorkomen van deze soorten is het echter nog steeds slecht gesteld. Momenteel komen vijf van de tien diadrome soorten niet langer als een duurzame populatie voor. Vanaf 1980 is de aalstand sterk achteruitgegaan. Mogelijke oorzaken hiervoor zijn barrières in migratieroutes, visserij, afname van geschikte habitats, waterbodemverontreinigingen, ziekten en parasitaire aandoeningen. 2 6

16 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Voor de meeste niet commerciële estuarien residente en mariene soorten van het estuarium is het onduidelijk in hoeverre ze bedreigd of zeldzaam zijn omdat (historische) vangstdata ontbreken. Van soorten (trompetterzeenaald, zeestekelbaars) die voor hun voorkomen sterk gebonden zijn aan zeegras is bekend dat ze in aantal zijn afgenomen of verdwenen zijn. Een aantal mariene en estuarien residente soorten zijn in 2004 op de rode lijst gezet (bijlage C). Alle estuarien residente soorten die op de referentiesoortenlijst staan worden nog steeds aangetroffen. Van de referentiesoortenlijst heeft de glasgrondel de status ernstig bedreigd gekregen, de botervis de status kwetsbaar, de pijlstaartrog de status ernstig bedreigd en de ansjovis de status gevoelig. Voor commercieel beviste soorten zoals tong, schol, kabeljauw, haring, wijting, schar en bot kunnen middels de visserijwet vangstbeperkingen worden opgesteld (bijlage 3). Als gevolg van overbevissing zijn de dichtheden van veel commercieel beviste soorten sterk afgenomen. Mommenteel gaat het erg slecht met de kabeljauw. De haring daarentegen lijkt zich hersteld te hebben en wordt de laatste jaren weer in grote aantallen aangetroffen. 2 7

17

18 KRW vis in overgangswateren Z3905 december Antropogene invloeden en knelpunten 3.1 Factoren buiten het estuarium Een belangrijk kenmerk van de visgroepen die in estuaria voorkomen is dat ze gedurende hun levenscyclus niet alleen gebruik maken van estuariene habitats maar ook afhankelijk zijn van habitats buiten het estuarium. Zo wordt het reproductiesucces van veel soorten bepaald door de omstandigheden op zee of in de rivieren. Marien juveniele soorten zijn alleen gedurende een deel van hun opgroeifase aanwezig in het estuarium. De rest van hun levenscyclus brengen ze door op zee waarbij ze beïnvloed worden door de commerciële visserij. De meeste diadrome soorten gebruiken het estuarium alleen als doortrekgebied op weg naar hun paai of opgroeigebieden in het zoete binnenwater. Het voortplantingssucces van diadromen wordt beïnvloed door factoren als verstuwing en degradatie van paaigebieden bovenstrooms van het estuarium. Het voorkomen van estuariene visgroepen wordt dus deels bepaald door (antropogene) factoren die buiten het estuarium op de soortpopulaties inwerken. Herstel en voor estuariene vissoorten zullen in veel gevallen in meerdere systeemcomponenten (zee, estuarium, rivier) uitgevoerd moeten worden om resultaat te boeken. Tabel 3.1 geeft aan in hoeverre antropogene invloeden in de verschillende watersysteemcomponenten het voorkomen van de estuariene soortgroepen in de Nederlandse estuaria bepalen. Tabel 3.1. Effect van antropogene invloeden in watersysteemcomponenten op het voorkomen van soortgroepen in Nederlandse estuaria (Eems Dollard, Westerschelde, Nieuwe Waterweg). Zee Estuarium Rivier Diadromen Estuarien residenten Mariene juvenielen Mariene seizoensgasten groot ++ matig + klein 3.2 Factoren binnen het estuarium In Nederland begon men al in de 12 e eeuw is men begonnen met de inpoldering van estuariene gebieden. Voor de kustbescherming en landaanwinning werden langs de oevers dijken aangelegd. Hierdoor namen de overgangszones met kreken, platen, slikken, kwelders en moerassen af. Alle grote estuaria in Nederland hebben van oudsher een belangrijke functie als scheepvaartroute. De morfologie van de hoofdgeul is door de jaren heen steeds verder aangepast om de functie als scheepvaartroute te optimaliseren en steeds grotere schepen door te kunnen laten. Er is een rechte vaargeul uitgegraven om de watermassa te concentreren om een zo groot mogelijke diepte te verkrijgen. Voor het verder concentreren van de watermassa werden kribben aangelegd en zijrivieren en vertakkingen afgesneden. 3 1

19 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren Als gevolg van de kanalisatie zijn litorale en ondiepe sublitorale gebieden verloren gegaan en is de getijamplitude vergroot (tabel 3.1). Door de toegenomen stroomsnelheden worden toenemende hoeveelheden sediment naar de ondiepere gebieden gevoerd. Dit materiaal slibt daar aan en zorgt voor ophoging van de bodem. Dit gebeurt zowel beneden de laagwaterlijn als op platen, waardoor ondiepe gebieden in platen veranderen. De sterke getijstromen tezamen met de golfslag van passerende schepen leiden tot oeverafslag. Om oeverafslag te voorkomen zijn oeverbeschermingsmaatregelen (steenstort) uitgevoerd. Door het vastleggen van oevers en bedijking is de hoeveelheid oevervegetatie (vooral riet) sterk achteruitgegaan. Het concentreren van de afwatering vanuit het achterland in enkele lozingslocaties met een middels sluizen of pompen gereguleerde afvoer leidt lokaal tot onnatuurlijke grote saliniteitsschommelingen. Op plaatsen waar koelwater van electriciteitscentrales geloosd wordt, is de temperatuur toegenomen. Om de diepte in de vaargeul te handhaven worden er jaarlijks miljoenen kuubs aan sediment verplaatst middels baggerwerkzaamheden Het baggeren en storten van specie heeft geleid tot een toename van de troebelheid en een daling van het zuurstofgehalte. De hierboven geschetste morfologische en fysische veranderingen van de estuaria hebben een enorme invloed gehad op de structuur en de kwaliteit van habitats in het aquatische milieu. Door landaanwinning, oeverbescherming, verbreding van de vaargeul en de depositie van baggerspecie in het intergetijdengebied is het ondiepe areaal sterk afgenomen. Sinds 1900 bedroeg de afname van de ondiepwaterzone in zowel de Eems Dollard als de Westerschelde meer dan 40% (tabel 3.2). In de in gegraven Nieuwe Waterweg, waar het ondiepwatergebied vanwege de rechte oevers met een steil talud al beperkt was, bedroeg de afname zelfs 94%. Tabel 3.2 Effecten van antropogene invloeden op habitat en dynamiek in Eems Dollard (de Jong et al. 2000, Jager & Kranenbarg 2004), Westerschelde (Consortium Arcadis Technum, 2004) en Nieuwe Waterweg (Paalvast 2002) Habitatdegradatie Eems Dollard Westerschelde Nieuwe Waterweg Verlies estuarien areaal t.g.v. inpoldering 21km 2 (sinds 1922) 35 km 2 (sinds 1900) 2.3 km 2? (sinds 1881) afname areaal schor, slik, plaat, ondiep water 42% 44% 94% Verandering dynamiek Toename getijamplitude 230% (Herbrum t.o.v. 1940) 128% (Antwerpen t.o.v. 1900)? Baggervolume (milj. m 3 /jr) Eems Dollard In 1860 werd begonnen met de kanalisatie van de Eems. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de menselijke ingrepen die hiervoor tot op heden zijn uitgevoerd (Jager & Kranenbarg 2004). Kanalisatiefase I ( ): normalisatie rivierloop nabij Herbrum; verkorten rivierloop nabij Rhede; normalisatie rivierloop nabij Vellage. 3 2

20 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Kanalisatie fase II (1900 tot heden): 1901: bouw van de haven van Emden; 1902: bouw van de grote zeesluis bij Papenburg; 1903: bouw van de grote zeesluis bij Leer; 1911, 1925: normalisatie meanders bij Weener; 1928: afgesneden rivierarm Coldam; 1954: bouw stormstuw Leda; 1961: rechttrekken bocht Borsum, nabij Herbrum, en aanleg stuw Herbrum; jaren '60: vervanging zomerdijken door winterdijken (afname uiterwaarden van 1300 naar 190 ha); jaren '80: baggerwerkzaamheden t.b.v. scheepvaart op traject Papenburg Pogum; jaren '90: verdieping vaargeul Eems tot 7,30 m t.b.v. werf Papenburg; 2002: Sperrwerk Gandersum; 2004: Stormvloedkering Herbrum; Als gevolg van deze maatregelen is de getijamplitude bij Herbrum sinds 1940 toegenomen van 1.1 meter tot 2.8 meter (de Jong et al. 2000) en is het areaal aan ondiep watergebieden sterk afgenomen (tabel 3.3). Tabel 3.3 Afname areaal slikken, ondiep water en buitendijksgebied in de Eems Dollard (Jager & Kranenbarg, 2004) Slikken (> GLW) ondiep water (<2m GLW) buitendijks gebied ca ha 635 ha 1972 ha 1993/ ha 371 ha 1119 ha verschil 35% 42% 37% In de Eems bij Hebrum is tussen 1981 en 1992 jaarlijks gemiddeld 7.3 miljoen m 3 sediment opgebaggerd om de vaargeul op diepte te houden (de Jong et al. 2000). Dit baggermateriaal wordt gestort langs de vaargeul in het buitenestuarium of in het binnenestuarium op plaatsen die te diep zijn geworden als gevolg van erosie. Bij de Eemscentrale wordt koelwater ingenomen. Van de chemische stoffen die in het kader van het MWTL in de Eems Dollard worden gemeten, overschrijden de organotinverbindingen Tributyltin en Trifenyltin de MTR (de Jong et al. 2000). Het verbod van deze stoffen zal de emissies naar verwachting sterk terugdringen. Door nalevering uit de bodem en aanvoer uit havens en de Noordzee kan het echter nog vele jaren duren voordat de water(bodem)kwaliteit tot beneden het MTR is hersteld. Ook de gehalten van de nutriënten liggen ver boven de natuurlijke achtergrondwaarden van de Eems Dollard. De laatste tijd lijkt de verscheidenheid en dichtheid van de visfauna in de Eems Dollard sterk terug te lopen. Of dit ligt aan te grootschalige baggeractiviteiten, aan zuurstofgebrek tijdens de zomer of aan andere factoren is nog een open vraag (de Jong et al. 2000). De ecologische toestand van het binnengebied van het Eems Dollard estuarium moet als zwaar gestrest worden aangemerkt wat betreft waterkwaliteit, sedimentbalans, morfologie en aquatische fauna. Gebieden met lage zuurstofconcentraties worden gemeden door vissen. Voor bot en spiering werd dit vastgesteld bij concentraties lager dan 3 mg/l (de Jong et al. 2000). 3 3

21 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren Westerschelde De ingrepen in de morfologie in het Westerscheldegebied kennen een lange geschiedenis. Inpolderingen en bedijkingen zijn reeds begonnen in de middeleeuwen. Tussen 1860 en 1890 is er al sprake van een achteruitgang van de visstand als gevolg van industriële vervuiling (Vrielynck et al. 2003). In de loop van de 20 e eeuw zijn maatregelen ten behoeve van de scheepvaart en infrastructurele werken doorgevoerd (Dommering et al. 2002). Met name inpolderingen, vaarwegverdieping en bedijking hebben tot grote veranderingen van het watersysteem geleid. Van de hectare die de Westerschelde in 1800 bestreek, is circa hectare in havens en industrieterreinen, akkerland, poldergrasland of binnendijks natuurgebied omgezet (Schelde informatiecentrum: Ook de totale oppervlakte van de Zeeschelde is in die periode ongeveer met één derde ingekrompen. In de Westerschelde is de functie als transportroute voor scheepvaart zeer belangrijk. De verwachting is dat de vrachthoeveelheid in 2020 met 50% zal zijn toegenomen ten opzichte van Ook voor de chemische industrie wordt een gestage tot forse groei verwacht. Een groot knelpunt in het Schelde estuarium is de slechts waterkwaliteit. Fosfor, stikstof, cadmium, koper en organotinverbindingen, komen alle in normoverschrijdende concentraties in de Westerschelde voor. De input van deze stoffen vanuit verschillende Nederlandse bronnen blijkt gering zijn ten opzichte van wat er al in de Zeeschelde aanwezig is bij de Belgisch Nederlandse grens (Dommering et al. 2002). Door de slechte waterkwaliteit zijn de slikken langs de Zeeschelde arm aan bodemdieren Nieuwe Waterweg Hoewel de Nieuwe Waterweg gegraven is waren er rond 1880 nog plaatsen met slikken, platen, riet en biezenvelden (Paalvast 2002). Rond 1935 was het grootste deel van de oevers met steenbekleding vastgelegd en waren platen, biezen en een groot deel van de slikken en rietvelden verdwenen. Anno 2002 zijn bijna alle ondiepwatergebieden verdwenen. In het midden variëren de dieptes van NAP 10 m tot NAP 24 m. In de richting van de oevers neemt de diepte af tot NAP 1.5 m. De ondiepere gebieden beperken zich tot smalle oeverstroken. Het verloop van de saliniteitsgradient is zeer steil. In het traject tussen Hoek van Holland en Maassluis daalt de saliniteit van ruim 30 promille naar minder dan 3 promille (gemiddelde waarden). Ter vergelijking, in de Westerschelde bedraagt de afname over een vergelijkbaar traject minder dan 5 promille. Door de diepe relatief smalle waterloop kunnen zoet en zout water in de Nieuwe Waterweg minder goed mengen en is er sprake van stratificatie. In het Rotterdamse havengebied wordt op diverse locaties koelwater gewonnen en geloosd. Deze zorgen voor opwarming van water en kunnen leiden tot sterfte van organismen die met het koelwater ingezogen worden. De zuurstofconcentraties in de Nieuwe Waterweg zijn doorgaans hoog (> 8mg/l). De zwevende stof concentraties zijn vergelijkbaar met die in de Westerschelde, maar lager dan in de Eems Dollard. Concluderend kan gesteld worden dat de Nieuwe Waterweg als gevolg van de kanaalvormige loop, steile verharde oevers en grote menselijke beïnvloeding weinig natuurlijk is. Het grootste knelpunt in de Nieuwe Waterweg is het geringe areaal aan ondiepe habitats. 3 4

22 KRW vis in overgangswateren Z3905 december Herstel en Tabel 4.1 geeft de functies van habitats voor de belangrijkste ecologische visgildes die gebruikt worden voor de ecologische beoordeling van overgangswateren voor de KRW. In het linker deel van de tabel worden de habitats weergegeven die een rol vervullen in de levenscyclus van estuariene soorten. In het rechter deel van de tabel worden achtereenvolgens de functie van deze habitats voor de onderscheiden estuariene gildes (diadroom, estuarien resident, marien juveniel, marien seizoensgast) en de herstel en die toegepast kunnen worden weergegeven. Voor habitats in de hoofdgeul valt bijvoorbeeld af te lezen dat deze een doortrekfunctie (D) voor alle estuariene gildes hebben en dat een verstoorde doortrekfunctie hersteld kan worden middels maatregelen als het herstel van het zout/zoet aan/afvoer patroon, de aanleg van vismigratievoorzieningen, het voorkomen van visinzuiging bij koelwaterinlaten of een visvriendelijk waterkwantiteitsbeheer bij kunstwerken. In paragraaf 4.1 t/m 4.3 wordt dieper ingegaan op de functies die de onderscheiden habitats voor estuariene vissen vervullen en de maatregelen die uitgevoerd kunnen worden voor het herstel van deze functies. Tabel 4.1 Functies van habitats voor estuariene vissoorten en herstel en die het functioneren van deze habitats kunnen verbeteren. Het betreft maatregelen genoemd in Arcadis (2003) en van den Bergh et al. (2003). De maatregel herstel mosselbanken is hieraan toegevoegd FUNCTIE VOOR VIS HERSTEL & INRICHTINGSMAATREGELEN Visvriendelijk waterkwantiteitsbeheer kunstwerk Voorkomen inzuiging vis bij koelwaterinlaat Aanleg vismigratievoorziening Herstel aan/afvoerpatroon zout/zoet Herstel mosselbanken Aanplanten of inzaaien zeegras Aanleg of herstel van getijdengeul/kreek/slufter Afgraven toplaag met natuurgerichte oplevering Verwijderen dijk/dijkverlegging Opening/duiker in dijk Verwijderenoeververdediging Zandsuppletie Aanleg geleidedam of krib Aanleg vooroevers/rijshoutdammen Mariene seizoensgasten Mariene juvenielen Estuarien residenten Diadromen Rijkswater Hoofdgeul D, O, F D, F D D, F X X X X Ondiepe habitats (intergetijden en subgetijdengebied) slikken (slib rijk) O, F P, O, F O F, (P) X X X X X X X X platen (zandig) O, F P, O, F O F X X X X X X X X (neven)geulen/kreken/slufters O, F P, O, F O F X X X X mosselbanken P, O, F O F X X X riet/biezenvelden P, O, F O F X X X X X X X X X zeegrasvelden P, O, F O F, (P) X X X Regionaal water polder/boezem, zijrivieren/beken P, O X X X P: paaifunctie O: opgroeifunctie F: foerageerfunctie D: doortrekfunctie (): geldt voor enkele soorten uit ecologisch gilde 4 1

23 december 2004 Z3905 KRW vis in overgangswateren 4.1 Hoofdgeul De hoofdgeul heeft een belangrijke functie als doortrekgebied voor soorten op weg naar hun paai opgroei of foerageerhabitat. Onder invloed van factoren als het seizoen, de rivierafvoer (van invloed op de saliniteit) en het getij maken vissen gebruik van de hoofdstroom om zich te verplaatsen. De doortrekfunctie van estuaria voor vissen kan verstoord worden door de aanwezigheid van barrières (stuwen, sluizen of gemalen), door het aanzuigen van vis middels koelwater en door lage zuurstofconcentraties als gevolg van een slechte waterkwaliteit. Barrièrevorming door kunstwerken kan worden tegengaan door: Het herstellen van het zoet zout stromingspatroon. In de praktijk zal dit neerkomen op het verwijderen van de barrière(s) die het stromingspatroon verstoren of het toepassen van een beheer waardoor de zoet zout waterstroming weer onverstoord(er) kan plaatsvinden. Het uitvoeren van een visvriendelijk waterkwantiteitsbeheer bij kunstwerken. Dit kan bijvoorbeeld door het beheer bij schut en spuisluizen aan te passen aan het trekgedrag van migrerende vissen. Het aanleggen van vispassages. Om inzuiging van vis bij koelwaterinname te voorkomen kunnen systemen toegepast worden die vis bij de inzuigopening weghouden. Dit kan middels de aanleg van bypass systemen en plaatsing van roosters of met geluid, licht of elektriciteitseffecten. Jager (2003) gaat dieper in op het verbeteren van de visintrek bij zoet zoutovergangen. Naast een doortrekfunctie heeft de hoofdstroom ook een foerageerfunctie voor een aantal vissoorten. Antropogene invloeden die een negatief effect op de foerageerfunctie van de hoofdstroom kunnen hebben zijn de toegenomen dieptes, stroomsnelheden en zwevende stof gehaltes als gevolg van de kanalisatie en het uitdiepen (baggeren) van de hoofdgeul. Deze factoren zijn van invloed op de aanwezigheid van voedselorganismen en op de foerageerefficiëntie van vissoorten. Een maatregel waarvoor de mogelijkheden onderzocht kunnen worden, is het storten van bagger op locaties die zo min mogelijk bijdragen aan een verhoging van de turbiditeit. 4.2 Ondiepe habitats Ondiepe habitats in het intergetijdengebied en beneden de laagwaterlijn vervullen een belangrijke rol als leefgebied van veel estuarien residente soorten en als kinderkamer voor marien juveniele soorten. Ook voor een aantal diadrome soorten (fint, spiering) hebben deze gebieden een functie als opgroeigebied. Sommige mariene seizoensgasten foerageren (harders) of paaien (geep, snotolf) in ondiepe estuariene habitats. Door landaanwinning, oeverbescherming, verbreding van de vaargeul en de depositie van baggerspecie in het intergetijdengebied is het areaal ondiep watergebied sterk afgenomen. Sinds 1900 gaat het in de Eems Dollard en de Westerschelde om een afname van meer dan 40 %. Specifieke habitats als mosselbanken en zeegrasvelden zijn nagenoeg verdwenen. Met name voor estuarien residente soorten (zeenaalden, puitaal, botervis) hebben deze specifieke habitats een belangrijke functie als leefgebied. 4 2

24 KRW vis in overgangswateren Z3905 december 2004 Maatregelen die ondiepe habitats herstellen kunnen worden onderverdeeld in: maatregelen die stromingsluwe omstandigheden creëren waardoor sedimentatie optreedt en ondiepwaterhabitats ontstaan (aanleg vooroevers, aanleg geleidedammen); maatregelen waarbij wordt ingegrepen in de oeverstructuur (zandsuppletie, verwijderen oeververdediging, afgraven toplaag evt. in combinatie met aanleg geul/kreek); maatregelen waarbij ontpoldering plaats vindt (verwijderen dijk of maken opening in dijk evt. in combinatie met aanleg geul/kreek/slufter). Hiernaast is er nog de maatregel aanplanten of inzaaien van zeegras gericht op het herstel van deze voor ondiep (intergetijden)water specifieke plantensoort die een belangrijk leefgebied voor vissoorten vormt. Naast het uitsluiten van de visserij kunnen mosselbanken wellicht hersteld worden middels het uitzaaien van mosselzaad op geschikte locaties. Het meeste rendement voor estuariene vissen hebben maatregelen die ondiepe gebieden met een grote habitatdiversiteit bewerkstelligen. Per definitie zijn dit grootschaliger ingrepen (ontpoldering) waarbinnen ruimte is voor geulen/kreken en het ontstaan van platen en slikken. Maatregelen die zeldzaam geworden habitats (zeegrasvelden, mosselbanken) herstellen zijn van groot belang voor het behoud en herstel van specifieke estuariene residente soorten. 4.3 Stroomopwaarts van estuarium Wateren die uitmonden in de Nederlandse estuaria betreffen de polder/boezem wateren en laagland riviertjes/beken. Voor een aantal diadrome soorten (driedoornige stekelbaars, aal, rivierprik) hebben deze wateren een belangrijke paai of opgroeifunctie. Ten behoeve van de scheepvaart en landbouwfunctie zijn de meeste van deze wateren in het verleden afgesneden van het estuarium. De afwatering geschiedt tegenwoordig via stuwen, sluizen of gemalen. Hierdoor kunnen vissen deze wateren moeilijk binnen trekken. De meeste zijrivieren/beken monden bovenstrooms van het estuarium in de midden en bovenloop van het bijbehorende riviersysteem uit. Veel diadrome soorten (zalm, zeeforel, rivierprik, zeeprik) hebben hun paaigebieden in de sneller stromende riviertjes en beken. Ook voor deze wateren geldt dat ze in het verleden verstuwd zijn. Voor het herstel van diadrome soorten is daarom ook de migratie vanuit de hoofdstroom naar de zijrivieren en zijbeken en de aanwezigheid van goede paaigebieden in deze zijwateren van groot belang. Naast het opheffen van barrières en de aanleg van vispassages kunnen migratieroutes hersteld worden door bij het waterkwantiteitsbeheer rekening te houden met het migratiegedrag van vissen. 4.4 Saliniteitszones De onderscheiden estuariene soortgroepen maken gebruik van verschillende estuariene saliniteitszones (figuur 4.1) en ook hun aanwezigheid in de tijd verschilt (figuur 4.2). De ecologie van soorten en de milieuomstandigheden in het estuarium spelen hierbij een rol. Bij het onderzoeken van mogelijke inrichting en herstelmaatregelen behoort daarom een analyse van de habitatdegradatie per estuariene saliniteitszone gerelateerd aan het functioneren van deze zone voor estuariene vissen. 4 3