Functioneren van het voedselweb in het Eems estuarium onder gemiddelde en extreme omstandigheden
|
|
- Margaretha de Wit
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Functioneren van het voedselweb in het Eems estuarium onder gemiddelde en extreme omstandigheden Victor N. de Jonge, november 2013 Het Eems estuarium vormt ecologisch gezien één groot geheel, maar dat betekent niet dat er in kwantitatieve zin overal precies hetzelfde gebeurt, integendeel. De sterke lichtgradiënt en de gradiënt in de voedingsstoffen (stikstof, fosfor en silicium) tussen de rivier en de Noordzee bepalen samen met de temperatuur waar er in het water en op de droogvallende platen micro-algen kunnen groeien en hoeveel. Deze micro-algen spelen als de basis van het voedselweb een sleutelrol in het functioneren van het systeem. Naast de algen is er ook heel veel niet levend organisch materiaal (detritus) in het systeem aanwezig. Dit materiaal kan door bacteriën tot voedsel worden getransformeerd, maar er komen bij al die processen ook nutriënten (fosfor en stikstof) beschikbaar waar de algen weer van kunnen profiteren voor hun groei (figuur 1). Fig. 1. Voedselweb van de Sylt Rømø baai in de Duitse Waddenzee op de grens met Denemarken onder normale omstandigheden. Dit voedselweb kan model staan voor dat van het Eems estuarium. De belangrijkste soorten staan gevisualiseerd gegeven. De vette pijlen geven de stromen van organisch koolstof met betrekking tot de organismen in de waterkolom en de lichte pijlen die met betrekking tot de droogvallende platen. De interacties tussen waterkolom en droogvallende platen staan niet gegeven, omdat die in dat gebied vanwege beschutte ligging van minder belang is dan in het Eems estuarium. (figuur met toestemming uit Baird, Asmus & Asmus, MEPS, 2004). Er zijn binnen de algen in het estuarium twee hoofdcategorieën te onderscheiden, fytoplankton (algen die vrij in het water leven) en benthische micro-algen (microfytobenthos) die op de bodem leven als de lichthoeveelheid daar voldoende is. Die gunstige lichtsituatie doet zich in het estuarium vooral voor op de droogvallende platen en slikken overal in het systeem en in het water van het buitengebied van het estuarium.
2 Een aanzienlijk deel van de benthische micro-algen kan door golven tijdens hoogwater gesuspendeerd raken, waardoor ook deze algen als voedsel beschikbaar komen voor de dieren die vrij in het water leven (zooplankton en vislarven). De mate van suspendering wordt bepaald door de windsterkte die op haar beurt weer de omvang van de golven bepaalt en de eroderende kracht van dat schurende water op het bovenste dunne (hooguit millimeters) laagje van het bodemsediment. In algemene zin kan worden gesteld dat tenminste de helft van de totale voedselaanmaak in dit systeem voor rekening komt van het echte fytoplankton (figuur 3). Daarmee is tevens gezegd dat de andere helft van de voedselaanmaak wordt geleverd door de benthische microalgen die leven op de bodem en gesuspendeeerd in het water. Deze korte beschrijving maakt al duidelijk dat er naar plaats en tijd grote variaties kunnen optreden in de hoeveelheid 1) echt fytoplankton, 2) gesuspendeerde benthische micro-algen en 3) de micro-algen die daadwerkelijk aangetroffen worden op de droogvallende platen. Fig. 2. Visualisering van de situatie in het Eems estuarium vanuit het perspectief van de algen die de basis vormen van het voedselweb. Gegeven worden de waterdiepte (in buitengebied/ lower estuary relatief diep en in de Dollard en Eems/ upper estuary gemiddeld ondiep). De troebelheid wordt gegeven door een lichter (buitengebied) of donkerder (Eems) achtergrondkleur van de waterkolom. De vorm en diepte van de geulen in de verschillende deelgebieden is ook gevisualiseerd. Het echte fytoplankton wordt weergegeven door lichtgroene bolletjes en de benthische (geresuspendeerd of op de droogvallende platen) micro-algen door gele bolletjes en kleur. De dichtheid van het fytoplankton neemt zeewaarts toe. Het aandeel aan geresuspendeerde benthische micro-algen varieeert lang niet zo sterk over het estuarium als dat van het fytoplankton. In het Eems estuarium is de verdeling en de hoeveelheid van de drie genoemde categorieën algen afhankelijk van
3 a. het samenspel tussen de morfologie (plaatoppervlak), b. de lichtgradiënt (troebelheid, waarvan het effect ondermeer afhangt van hoeveelheid zwevend materiaal en de waterdiepte), c. de gradiënt in de concentratie van de nutriënten (noodzakelijke voedingsstoffen voor de verschillende groepen algen) en d. de wind condities (die in het buitengebied anders zijn dan in bijvoorbeeld de Dollard). Gemiddeld leidt dat gevisualiseerd tot het beeld in de cartoon van figuur 2. Onder normale meer gemiddelde omstandigheden is de verdeling van de algenproductie (opbrengst aan algen) als gegeven in de onderstaande tabel voor de zeventiger jaren. De verschillen tussen de deelgebieden en de drie onderscheiden categorieën algen staan gegeven in procenten van de totale productie in het estuarium ( ton C per jaar), waardoor het extreme belang van de waterkolom in het buitengebied (lower estuary) kan worden gedemonstreerd. Aangezien de geresuspendeerde benthische micro-algen in dat deel van het systeem ook behoorlijk belangrijk zijn wordt tevens het belang van de aanwezigheid van droogvallende platen hiermee geïllustreerd. Wat verder opvalt, is dat in de Dollard de algenproductie in de waterkolom verwaarloosbaar is en dat het voedsel (groenvoer) daar wordt geleverd door de algen van de droogvallende platen en slikken. Aangezien de algenproductie van het rviergedeelte (upper estuary) nog lager is, is er voor dat deel van het systeem niet eens een schatting gemaakt. Fig. 3. Tabel met de relatieve bijdrage aan de totale primaire productie (algenopbrengst per jaar) van de drie ecologisch belangrijkste delen van het estuarium. De rivier de Eems (upper estuary) draagt verhoudingsgewijs zo weinig bij aan de algengroei dat de waarden niet in de tabel zijn opgenomen.
4 De hierboven geschetste situatie kan sterk veranderen als de normale balans tussen alle plantengroepen en diergroepen wordt verstoord. Dat kan voor zover we weten door twee factoren. 1. Verslechtering van het lichtklimaat (figuur 5). Hierdoor wordt de algenopbrengst wordt verlaagd. Deze achteruitgang wordt voornamelijk veroorzaakt door een verslechtering van de situatie in het buitengebied en NIET in andere delen van het estuarium. Fig. 4. Schets van de achteruitgang in de algenopbrengst van het Eems estuarium door een verslechtering van het lichtklimaat in het buitengebied (lower estuary).
5 Wanneer dit effect wordt gevisualiseerd dan leidt dit tot het beeld in figuur 5. Fig. 5. Voedselweb als in Fig. 1 maar nu tijdens ongunstige lichtomstandigheden (relatief hoge troebelheid). Die omstandigheden kunnen ontstaan onder invloed van baggeren, zandwinning en schelpenwinning. Hierdoor neemt de algenopbrengst in vooral het buitengebied van het Eems estuarium sterk af. Onder de hier gesimuleerde omstandigheden krijgen de dieren in de waterfase het heel moeilijk. Dit geldt bovendien ook voor sommige diergroepen die leven op en in de sedimenten van de droogvallende platen. Het negatieve effect van dergelijke veranderingen wordt gegeven door de rode pijlen. Die veranderingen leiden dan tot behoorlijke negatieve verschuivingen in het functioneren van het systeem waarbij de nadruk dan sterk komt te liggen op het belang van de dieren die vooral gebonden zijn aan het sediment (droogvallende platen en slikken).
6 2. Gemiddeld lage temperaturen en/ of een zeer strenge winter (figuur 6). Hierdoor kunnen er veel minder dieren (grazers) zijn die of de lage watertemperaturen mijden (jonge garnalen) of zijn dood gegaan in de winter (veel schelpdiersoorten). De effecten staan gevisualiseerd in de onderstaande figuur. Fig. 6. Voedselweb als in Fig. 1 maar nu tijdens ongunstige temperatuuromstandigheden. Die omstandigheden kunnen ontstaan bij gemiddeld lage luchttemperaturen waarbij veel soorten niet naar de ondiepe estuaria komen maar in het diepere kustwater blijven (garnalen) en/ of na een strenge winter waardoor veel schelpdieren dood gaan. Onder de gesimuleerde omstandigheden ontstaat voor het detritus een korte cyclus (groene cirkel) en komt er voor de waterfase heel veel microfytobenthos beschikbaar (groene pijl) voor de dieren die in de waterfase leven. Die veranderingen leiden dan tot behoorlijke verschuivingen in het functioneren van het systeem waarbij de nadruk dan heel sterk komt te liggen op de waterfase. De beschrijvingen hierboven illustreren dat het systeem vanuit een gemiddelde balanssituatie onder invloed van zowel menselijke activiteiten als natuurlijke veranderingen gemakkelijk kan flippen naar twee uitersten 1) een benthisch georiënteerd systeem of 2) een pelagisch georiënteerd systeem.
7 De gemaakte cartoons kunnen worden geassembleerd tot beelden (figuur 7) die de uitersten weergeven ten opzichte van een gemiddelde situatie. Dat is gedaan in de onderstaande en laatste figuur. Wat hiermee duidelijk kan worden gemaakt is dat onder een combinatie van ongunstige omstandigheden (hoge troebelheid in het estuarium plus ongunstige meteorologische condities) het relatief en absoluut gezien vooral de bodemgebonden systeemdelen zijn die daaronder te lijden hebben. Het minst ongunstig lijkt de situatie uit te pakken voor het pelagiaal. Er moet met grote nadruk worden gesteld dat het hier relatieve beelden betreft waarbij het pelagiaal wordt vergelijken met het benthische systeem. In absolute zin gaat het functioneren in de waterfase en op de bodem sterk achteruit. LAGE TEMPERATUREN NORMALE SITUATIE HOGE TROEBELHEID COMBINATIE VAN HOGE TROEBELHEID EN ONGUNSTIGE TEMPERATUUR CONDITIES Fig. 7. Assemblage van de figuren 5, 1 en 6. Er is verder een combinatie toegevoegd van de figuren 5 en 6 om de verwachte eindtoestand te visualiseren.
Slib, algen en primaire productie monitoren met satellietbeelden
Slib, algen en primaire productie monitoren met satellietbeelden Pilot Eems-Dollard Charlotte Schmidt Dienst Water, Verkeer en Leefomgeving Afd. Kennis- en Innovatiemanagement Aanleiding NSO-SBIR-call
Nadere informatieBewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien:
Gemiddelde: diepte 94 meter Oppervlak: 572.000 km2 Bodem: hoofdzakelijk zand Bewoners van de Noordzee Introductie Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: De Noordzee is natuurlijk
Nadere informatieMemo. Inleiding. Opzet berekeningen
Memo Aan Bart Grasmeijer Van Thijs van Kessel Aantal pagina's 7 Doorkiesnummer +31 (0)88 33 58 239 E-mail thijs.vankessel @deltares.nl Onderwerp notitie specieverspreiding Eemshaven Inleiding Deze beknopte
Nadere informatieBijlage 1.3 Bodemdaling in het Eems-Dollardgebied in relatie tot de morfologische ontwikkeling
Bijlage 1.3 Bodemdaling in het Eems-Dollardgebied in relatie tot de morfologische ontwikkeling........................................................................................ H. Mulder, RIKZ, juni
Nadere informatieDe Dynamiek van Mosselbanken Invloed van stroming en golven
De Dynamiek van Mosselbanken Invloed van stroming en golven Jasper Donker 1 3 Waterbeweging in de Waddenzee Waterstand / waterdiepte Stromingen door getij en wind Golfwerking Feedback: terugkoppeling
Nadere informatieWIE EET WAT OP HET WAD
Waddenzee De prachtige kleuren, de zilte geuren en de geluiden van de vele vogels, maken de Waddenzee voor veel mensen tot een geliefd gebied. Maar niet alleen mensen vinden het fijn om daar te zijn, voor
Nadere informatieToestandsevaluatie Natuur 2015 (T2015)
Toestandsevaluatie Natuur 2015 (T2015) Belangrijkste toestand en trend resultaten thema s waterkwaliteit, leefomgeving, fauna en flora Opzet Evaluatie natuurlijkheid hoofdlijnen Thema waterkwaliteit Thema
Nadere informatieHoe een watersysteemanalyse leidt tot slibmaatregelen
Hoe een watersysteemanalyse leidt tot slibmaatregelen Welke vragen krijgen we als kwaliteitsbeheerders/ecologen? Onderliggende problemen met waterkwaliteit en ecologie Hoe beantwoorden we deze vragen?
Nadere informatieLees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken.
De Waddenzee Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken. 2p 40 In de informatie worden biotische en
Nadere informatieestuarium, met zicht op verbetering
Problemen in het Eems-estuarium estuarium, met zicht op verbetering Uit deze presentatie mag niets worden gebruikt of gereproduceerd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de eerste auteur v.n.de.jonge@planet.nl
Nadere informatieSedimentatie in Harderwijker Bocht ten gevolge van de strekdam bij Strand Horst Noord
Sedimentatie in Harderwijker Bocht ten gevolge van de strekdam bij Strand Horst Noord In het gebied tussen de strekdammen bij Strand Horst Noord en de bebouwing van Harderwijk ligt een klein natuurgebied
Nadere informatiePrimaire Productie in de Waddenzee
Workshop Onderzoek Mosselkweek Natuurbeheer 19 februari 2009 Primaire Productie in de Waddenzee ZKO-Draagkracht IN PLACE onderzoeksproject Katja Philippart Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek
Nadere informatiea) Getijdenwerking en overstromingen op de Schelde
EXCURSIEPUNT DE SCHELDEVALLEI Hoogte = Ter hoogte van het voormalige jachtpaviljoen, De Notelaar, gelegen aan de Schelde te Hingene (fig. 1 en 2), treffen we een vrij groot slikke- en schorregebied aan,
Nadere informatieBijlage VMBO-GL en TL
Bijlage VMBO-GL en TL 2009 tijdvak 1 biologie CSE GL en TL Bijlage met informatie. 913-0191-a-GT-1-b De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met
Nadere informatieLesbrief. biologie NATUUR EN MILIEU OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VWO NATUUR EN MILIEU De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam binnen.
Nadere informatieBewoners van de Noordzee
Bewoners van de Noordzee Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze De leerlingen kunnen: verschillende groepen dieren noemen die in de Noordzee leven (vissen, anemonen, kwallen,kreeftachtigen); uitleggen
Nadere informatieLesbrief. biologie NATUUR EN MILIEU OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO NATUUR EN MILIEU De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam binnen.
Nadere informatieC OMES HET LICHTKLIMAAT EN DE SCHELDEBODEM IN BEWEGING
HET LICHTKLIMAAT EN DE SCHELDEBODEM IN BEWEGING Oorsprong van Estuarien Zwevend Materiaal Schelde Estuarium Westerschelde Beneden Zeeschelde Boven-Zeeschelde Noordzee Schelde Rivier terug naar de rivier
Nadere informatieSediment en morfologisch beheer van estuaria
Sediment en morfologisch beheer van estuaria Jean Jacques Peters Raadgevend ingenieur - rivierenspecialist V.U. Brussel - Vakgroep Waterbouwkunde en Hydrologie Sediment en morfologisch beheer van estuaria
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 1. Bijlage met informatie.
Bijlage VMBO-KB 2009 tijdvak 1 biologie CSE KB Bijlage met informatie. 913-0191-a-KB-1-b De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 5 en beantwoord dan vraag 37 tot en met 46. Bij het
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - BIOLOGIE OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE OPDRACHTEN
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatieVerzuring van de Noordzee: oorzaken, gevolgen, en perspectief
Faculteit Geowetenschappen Departement Aardwetenschappen Nationaal Programma Zee- en Kustonderzoek (ZKO) Verzuring van de Noordzee: oorzaken, gevolgen, en perspectief Mathilde Hagens (Universiteit Utrecht)
Nadere informatieSlib van Afbraakprodukt tot Grondstof en van Voedingsstof tot Brandstof. Piet Hoekstra Geowetenschappen Waddenacademie
MUDWELL Slib van Afbraakprodukt tot Grondstof en van Voedingsstof tot Brandstof Piet Hoekstra Geowetenschappen Waddenacademie Oerol College 19 juni 2019 - Aanvang 13.30 u. MUDWELL - Teresa van Dongen Leeuwarden,
Nadere informatieDe Waddenzee - Informatie
De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken. Informatie 1 De Waddenzee R
Nadere informatieWerkblad - Les 2 - Waterbouw en ecologie
BOUWEN MET DE NATUUR In Nederland proberen we de natuur te herstellen, maar de natuur kan zelf ook een handje helpen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij de aanleg van de Marker Wadden, een eilandengroep in het
Nadere informatieSlib en primaire productie in het Eems-estuarium. Een samenvatting van vier jaar meten, modelleren, kennis bundelen en verwerven
Slib en primaire productie in het Eems-estuarium Een samenvatting van vier jaar meten, modelleren, kennis bundelen en verwerven COLOFON Dit rapport is een gezamenlijk product van Deltares, Imares en Rijkswaterstaat
Nadere informatieDe Noordzee HET ONTSTAAN
De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met
Nadere informatieSummary and samenvatting
Samenvatting Dit proefschrift, met als titel Dik Water en Vloeibaar Zand Optische eigenschappen en methoden van remote sensing voor de extreem troebele Waddenzee onderzoekt in hoeverre data van het satelliet
Nadere informatieHET BEZINKEN VAN SLIBVLOKKEN IN HET DOLLARD ESTUARIUM
HET BEZINKEN VAN SLIBVLOKKEN IN HET DOLLARD ESTUARIUM SAMENVATTING Hoofdstuk 1 Inleiding en literatuuronderzoek. Morfologische veranderingen van getijgeulen en getijplaten hangen af van erosie, transport
Nadere informatieParticles Matter: Transformation of Suspended Particles in Constructed Wetlands B.T.M. Mulling
Particles Matter: Transformation of Suspended Particles in Constructed Wetlands B.T.M. Mulling Zwevende stof vormt een complex mengsel van allerlei verschillende deeltjes, en speelt een belangrijke rol
Nadere informatieHelder water door quaggamossel
Helder water door quaggamossel Kansen en risico s Een nieuwe mosselsoort, de quaggamossel, heeft zich in een deel van de Rijnlandse wateren kunnen vestigen. De mossel filtert algen en zwevend stof uit
Nadere informatieKokkels in Waddenzee en Zeeuwse Delta,
Indicator 2 juli 2015 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De natuurlijke dynamiek van het
Nadere informatieDeel 3: het belang van koraal(riffen)
Lesstof Deel 1: het koraalrif Deel 2: het koraal Deel 3: het belang van koraal(riffen) Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Deel 5: het beschermen van het koraal Deel 3: Het belang van het koraal Deze
Nadere informatieMens, natuur & milieu
Mens, natuur & milieu Lesbrief Biologie. In dit thema ga je aan de gang met opdrachten die gaan over de ontwikkelingen in het havengebied en de gevolgen voor natuur en milieu. Deze opdracht is een lesbrief
Nadere informatieEcosysteem havo/vwo 3-4
Ecosysteem havo/vwo 3-4 De natuurlijke balans van ecosystemen wordt bewaakt door microben. Zij staan aan het begin en einde van de voedselketen. Het ecosysteem bestaat niet alleen uit levende factoren
Nadere informatieTroebel water verhelderd
Troebel water verhelderd Ellis Penning met dank aan o.a. Maarten Ouboter, Rob Uittenbogaard, Menno Gensebergen Over meren en plassen Troebelheid vaak centrale problematiek Waar komt troebelheid vandaan?
Nadere informatiePACCO-PARAMETERS DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR. PaccoParameters
PACCO-PARAMETERS PH DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR PH De ph geeft de zuurtegraad van het water weer. Ze varieert doorgaans op een schaal
Nadere informatieRSG DE BORGEN. Anders varen. Informatie voor de leerlingen. Inhoud. 1 De opdracht 2 Uitwerking opdracht 3 Het beroep 4 Organisatie 5 Beoordeling
RSG DE BORGEN Anders varen Informatie voor de leerlingen Inhoud 1 De opdracht 2 Uitwerking opdracht 3 Het beroep 4 Organisatie 5 Beoordeling [1] RSG de BORGEN Anders varen [Technasium] mei 2017 1 DE OPDRACHT
Nadere informatieInvestigations on the Nitrogen Cycle in the Coastal North Sea H. Fan
Investigations on the Nitrogen Cycle in the Coastal North Sea H. Fan Samenvatting Dit proefschrift gaat over de stikstofcyclus in het Nederlandse kustgebied, waarbij zowel de waterkolom als het sediment
Nadere informatieE C O L O G I E Ecologie Factoren die invloed hebben op het milieu: Niveaus van de ecologie:
E C O L O G I E Ecologie = wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaald milieu voorkomen en wat de relaties zijn tussen organismen en dat milieu Factoren die invloed
Nadere informatieOpen Water Diver DUIKOMGEVING
Open Water Diver DUIKOMGEVING DUIKOMGEVING Omstandigheden (Temperatuur, Zicht, Stroming, Bodemsamenstelling, Onderwaterleven, Zonlicht) Zoet water en zout water Duiken in zee (getijden) OMSTANDIGHEDEN
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatieWadden. Wat eet ik vanavond? Spelcircuit - quiz. VO onderbouw
Wadden VO onderbouw Wat eet ik vanavond? Spelcircuit - quiz Doel: Materialen: De leerlingen maken kennis met het wad, de dieren en planten die er leven en ondervinden wie wie eet. - Foto wadpierenhoopje
Nadere informatieGrowth and Functioning of the Microbial Plankton Community: Effects of Temperature, Nutrients and Light V.S. Brauer
Growth and Functioning of the Microbial Plankton Community: Effects of Temperature, Nutrients and Light V.S. Brauer Samenvatting 140 Plankton vormt de basis van de voedselketens in meren, zeeën en oceanen.
Nadere informatieKwantitatieve analyse effecten zonnepark Model en analysetool
Kwantitatieve analyse effecten zonnepark Model en analysetool Rick Wortelboer, Sibren Loos Workshop STOWA 23 mei 2019 Directe effecten Conceptueel schema Ook indirecte effecten zijn van belang Hoe? - welke
Nadere informatievwo energie en materie 2010
vwo energie en materie 2010 De Noordzee Allerlei activiteiten en ingrepen van de mens hebben effect op het ecosysteem van de Noordzee. Zo is de aanvoer van zouten toegenomen door de landbouw en als gevolg
Nadere informatieNaar een gezonde Eems
Naar een gezonde Eems Michiel Firet, 11 sept 2012 Naar een gezonde Eems Doel vandaag; informeren Rol Programma naar een Rijke Waddenzee De opgave Het kennisdocument Wat is een ecologisch gezond estuarium
Nadere informatieVermesting in meren en plassen,
Indicator 18 mei 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De vermesting in de meren en plassen
Nadere informatieverwerking : wat is een bos?
verwerking : wat is een bos? Leven vestigt zich op plaatsen waar het goed is om te leven. Er zijn verschillende factoren die de leefomgeving vorm geven : levende factoren, niet-levende factoren en menselijke
Nadere informatieAantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *
Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?
Nadere informatieNorbert Dankers, Kees Kersting, Michel Binsbergen en Koos Zegers
42 bi f A y K ^ s e c iu M /) ZUURSTOFGEHALTEN BOVEN EEN MOSSELBANK BIJ DOORSTROMEND EN STILSTAAND WATER Norbert Dankers, Kees Kersting, Michel Binsbergen en Koos Zegers RIN-rapport 84/9 Rijksinstituut
Nadere informatieBetere bescherming en herstel van het voedselweb in de Waddenzee
Betere bescherming en herstel van het voedselweb in de Waddenzee Wadden Engine Waddensleutels Mosselwad Ellen Weerman Postdoc Wadden Engine Community Ecology and Conservation group Rijksuniversiteit Groningen
Nadere informatieMemo. ing. L. Dielen. ldielen@breijn.nl. Datum 1 juli 2011 Onderwerp Aanleg forellenvijver te Boerdonk Ons kenmerk 2411034. Van
Memo Datum 1 juli 2011 Onderwerp Aanleg forellenvijver te Boerdonk Van ing. L. Dielen Telefoon +31 (0)73 658 22 51 Fax +31 (0)73 658 22 99 E-mail ldielen@breijn.nl Aan de heer C. Stelling, Planomar de
Nadere informatieDe functie van het Balgzand als hoogwatervluchtplaats voor wadvogels II. aantallen vogels en hun verspreiding tijdens hoogwater
De functie van het Balgzand als hoogwatervluchtplaats voor wadvogels II. aantallen vogels en hun verspreiding tijdens hoogwater Rapportage van onderzoek In opdracht van Rijkswaterstaat Directie Noord-Holland
Nadere informatieDe ontwikkeling van zeesla en zeegras in het Veerse Meer
De ontwikkeling van zeesla en zeegras in het Veerse Meer Kirsten Wolfstein (RIKZ-OSD) Werkdocument RIKZ/OS/2004.824x 1 De ontwikkeling van zeesla en zeegras in het Veerse Meer Inhoudsopgave...............................................................................
Nadere informatieToepassingen primaire productie model Schelde
Toepassingen primaire productie model Schelde Doelstelling van deze notitie De Vlaams-Nederlandse Schelde Commissie (VNSC) ontwikkelt binnen Onderzoek en Monitoring (O&M) kennis t.b.v. beleid op en beheer
Nadere informatieVermesting in meren en plassen,
Indicator 14 september 2012 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De vermesting in de meren
Nadere informatieAlgenbloeien in ondiepe kustsystemen: trends en risico s
VLIZ studiedag 24 mei 2011 Algenbloeien in ondiepe kustsystemen: trends en risico s Koen Sabbe Vakgroep Biologie Universiteit Gent Intro Wat zijn micro-algen, algenbloeien en plaagalgen? Wat is de huidige
Nadere informatieZandhonger. Kerend Tij Innovatie Competitie Hydrodynamische innovatie van de stormvloedkering Oosterschelde. 19 september 2002
Zandhonger Kerend Tij Innovatie Competitie Hydrodynamische innovatie van de stormvloedkering Oosterschelde 19 september 2002 Zandhonger, Gaat de Oosterschelde kopje onder? De Deltawerken veranderden de
Nadere informatieOrganisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar
17-1- Organisch (rest)materiaal als Bodemverbeteraar BODEM De Bodem Van Groot naar Klein tot zeer klein 2 1 17-1- Bodemprofiel Opbouw van de bodem Onaangeroerd = C Kleinste delen = 0 en A Poriënvolume
Nadere informatieVis in de Waddenzee wat vertelt de monitoring ons (en wat niet)? 6 april, Ingrid Tulp & Loes Bolle
Vis in de Waddenzee wat vertelt de monitoring ons (en wat niet)? 6 april, Ingrid Tulp & Loes Bolle Waddenzee als opgroeigebied Residente (standvis)soorten: hele levenscyclus in Waddenzee Trekvis: op doortrek
Nadere informatieSleutelprocessen in een natuurlijke Waddenzee Han Olff & Theunis Piersma Rijksuniversiteit Groningen
Sleutelprocessen in een natuurlijke Waddenzee Han Olff & Theunis Piersma Rijksuniversiteit Groningen Growth of the world human population over last 10,000 yrs Campbell & Reese 2008 Hoofdthema s Sleutelprocessen
Nadere informatieRijkswaterstaat Waterdienst Handreiking blauwwiermatten. De herkenning, risico s en maatregelen.
Rijkswaterstaat Waterdienst Handreiking blauwwiermatten. De herkenning, risico s en maatregelen. In de periode 24 april 21 mei 2011 zijn 4 honden doodgegaan en 10 ziek geworden na zwemmen in het IJmeer,
Nadere informatieEcosysteem voedselrelaties
Ecosysteem ecologie Ecosysteem voedselrelaties Oceanen: voedselweb + energiestromen Ga naar Mypip.nl en open de oefening 3 voedselketen - voedselweb Doe de oefening en maak vervolgens de aangeleverde vragen.
Nadere informatie... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit?
... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? Samen voor een gezonde zee!... Stichting De Noordzee is de onafhankelijke natuur- en milieuorganisatie die zich inzet voor een duurzaam gebruik van de Noordzee en
Nadere informatieIs de draagkracht van de Oosterschelde voor schelpdieren bereikt?
Is de draagkracht van de Oosterschelde voor schelpdieren bereikt? Pauline Kamermans, Wouter van Broekhoven, Luca van Duren, Sven Ihnken, Henrice Jansen, Jacco Kromkamp, Sairah Malkin, Tim Schellekens,
Nadere informatieEcosysteemeffecten bij grootschalige uitrol windparken op zee
Ecosysteemeffecten bij grootschalige uitrol windparken op zee Arjen Boon, Sofia Nunes de Caires, Jan-Joost Schouten, Ine Wijnant, Remco Verzijlbergh, Firmijn Zijl, Sanne Muis, Thijs van Kessel, Tobias
Nadere informatieLEVENSGEMEEN SCHAPPEN
LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel
Nadere informatieKreeftachtigen hebben meestal kleine ogen, waar ze maar weinig mee zien. Ze kunnen wel bijzonder goed ruiken.
Kreeftachtigen Er zijn veel verschillende soorten kreeftachtigen. Van ieder soort leven er vaak zeer grote aantallen in zee. Kreeftachtigen zijn bijvoorbeeld de roeipootkreeftjes, de zeepissebedden en
Nadere informatie1. Ecologische voetafdruk
2 VW0 THEMA 7 MENS EN MILIEU EXTRA OPDRACHTEN 1. Ecologische voetafdruk In de basisstoffen heb je geleerd dat we voedsel, zuurstof, water, energie en grondstoffen uit ons milieu halen. Ook gebruiken we
Nadere informatieHenrice Jansen, 27 Januari, schelpdierconferentie
Mosselkweek & Natuur KOMPRO Henrice Jansen, 27 Januari, schelpdierconferentie Aad Smaal, Pauline Kamermans, Karin Troost, Margriet v Asch, Marnix v Stralen, Jacob Capelle, Sander Glorius,..,.. Overzicht
Nadere informatieWageningen IMARES Harder en zeebaars
Harder en zeebaars Biologie en visserij in Nederland en Europa Tammo Bult, Floor Quirijns, Harriët van Overzee, Stijn Bierman is een samenwerkingsverband tussen Wageningen UR en TNO Harder en Zeebaars
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - BIOLOGIE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatieSBIR 1 Oproep Satellietdatagebruik voor monitoring van waterkwaliteitsvariabelen t.b.v. het berekenen van de primaire productie in het Eems-estuarium
SBIR 1 Oproep Satellietdatagebruik voor monitoring van waterkwaliteitsvariabelen t.b.v. het berekenen van de primaire productie in het Eems-estuarium Openingsdatum: 26 april 2017 Sluitingsdatum: 24 mei
Nadere informatieErnst de Bokx Brachion-Idee
De waarde van verwerking en rapportage van biologische gegevens, bij het begrijpen van het ecosysteem, en de meerwaarde die plankton hierbij kan hebben. Ernst de Bokx Brachion-Idee Algemeen Verwerking
Nadere informatieDe ecologische behoeften van het IJsselmeer en de Waddenzee. Peter M.J. Herman Waddenacademie, NIOZ
De ecologische behoeften van het IJsselmeer en de Waddenzee Peter M.J. Herman Waddenacademie, NIOZ Een blik over de dijk Wat zijn grote trends in ecologie IJsselmeergebied? Wat drijft deze trends? Hoe
Nadere informatieWadden Sea Fish Haven: Development agenda for fish in the Wadden Sea and overview of species
Vis in de Waddenzee Ontwikkelagenda voor vis in de Waddenzee en overzicht van soorten Wadden Sea Fish Haven: Development agenda for fish in the Wadden Sea and overview of species Inleiding De Waddenzee
Nadere informatieLange Termijnvisie Westerschelde Cluster Morfologie Samenvatting. J.C. Winterwerp M.C.J.L. Jeuken M.J.F. Stive H.J. de Vriend.
Cluster Morfologie Samenvatting J.C. Winterwerp M.C.J.L. Jeuken M.J.F. Stive H.J. de Vriend L delft hydraulics 1. Inleiding Het Cluster Morfologie van het project Lange Termijnvisie Westerschelde behandelt
Nadere informatieTOPICS DE TOEKOMST VAN DE HEDWIGE-PROSPERPOLDER RESULTATEN VAN EEN MODELSTUDIE
ONDERZOEK OVER DE SCHELDE VANDAAG EN MORGEN DE TOEKOMST VAN DE HEDWIGE-PROSPERPOLDER RESULTATEN VAN EEN MODELSTUDIE > In de Hedwige-Prosperpolder ontstaat in de komende jaren maar liefst 465 hectare nieuwe
Nadere informatieMinisterie van Verkeer en Waterstaat. Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat. Rijksinstituut voor Kust en Zee/RIKZ RIKZ/OS/ X
Werkdocument Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Kust en Zee/RIKZ Aan - Contactpersoon Doorkiesnummer Hanneke Baretta-Bekker 439 Datum Bijlage(n)
Nadere informatie(1) Een fluviatiele zone (zoetwatergetijde zone) gekenmerkt door afwezigheid van zout water maar onderhevig aan getijdenwerking
Estuaria Definities : Pritchard (1952, 1967): Een estuarium is een half ingesloten watermassa langs de kust die in open verbinding staat met de open zee en waar het zeewater meetbaar vermengd is met zoet
Nadere informatieMicroscale Spatial Distributions of Microbes in Marine Intertidal Sediments and Photosynthetic Microbial Mats C. de Carvalho Domingos Carreira
Microscale Spatial Distributions of Microbes in Marine Intertidal Sediments and Photosynthetic Microbial Mats C. de Carvalho Domingos Carreira Samenvatting 142 Samenvatting Marine sedimenten hebben de
Nadere informatieOntstaan en ontwikkeling van platen en geulen in de Westerschelde
Ontstaan en ontwikkeling van platen en geulen in de Westerschelde Prof. Ir. Jean J. Peters Raadgevend ingenieur Expert-team Haven Antwerpen De vragen: Hoe ontstonden de platen en geulen in de Westerschelde?
Nadere informatie1 Voedingselementen Voedingselementen Zuurgraad Elektrische geleidbaarheid (EC) Afsluiting 14
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Voedingselementen 9 1.1 Voedingselementen 9 1.2 Zuurgraad 12 1.3 Elektrische geleidbaarheid (EC) 13 1.4 Afsluiting 14 2 Kunstmeststoffen 15 2.1 Indeling kunstmeststoffen
Nadere informatieEcologische doelstelling
Nevengeulen langs de grote rivieren Leren van de praktijk Margriet Schoor Oost Nederland Platform beek- en rivierherstel Vreugderijkerwaard, oktober 2009 14 december 2011 Waarom nevengeulen? Hoofdgeul
Nadere informatieVeelgestelde vragen schouw buitengewoon onderhoud
Veelgestelde vragen schouw buitengewoon onderhoud Wat is buitengewoon onderhoud? Het buitengewoon onderhoud omvat het op de juiste afmetingen (breedte, diepte en helling van taluds) houden van een watergang.
Nadere informatieMilieu-effectenbeoordeling van het project ingediend door de AG Haven Oostende.
KONINKLIJK BELGISCH INSTITUUT VOOR NATUURWETENSCHAPPEN BEHEERSEENHEID MATHEMATISCH MODEL VAN DE NOORDZEE AFDELING BEHEER VAN HET MARIENE ECOSYSTEEM Milieu-effectenbeoordeling van het project ingediend
Nadere informatieHoofdstukken 2 Hoofdstukken 5 Hoofdstuk 2
Archaea vormen één van de drie domeinen van het leven op Aarde en vormen tezamen met de bacteriën de prokaryoten. De toepassing van moleculaire technieken zoals de analyse van ribosomaal DNA en lipiden
Nadere informatiewadkanovaren.nl waterdiepten a.h.v. de kaartdiepten
pagina 1 van 8 wadkanovaren.nl waterdiepten a.h.v. de kaartdiepten Waterhoogtes tussen doodtij en springtij en tussen laagwater en hoogwater, berekend aan de hand van de op de waterkaart opgegeven waterdieptes
Nadere informatiewadkanovaren.nl pdf versie
wadkanovaren.nl pdf versie waterdiepten bepalen a.h.v. de kaartdiepten laatst bijgewerkt: 24 april 2011 Waterhoogtes tussen doodtij en springtij en tussen laagwater en hoogwater, berekend aan de hand van
Nadere informatieVerterende bodembacteriën? Aanwezigheid van amylase producerende bacteriën in de bodem
Inleiding In de bodem leven bacteriën die het enzym amylase produceren. Amylase breekt zetmeelmoleculen (lange ketens van aan elkaar gekoppelde glucosemoleculen) af tot losse glucosemoleculen. In dit experiment
Nadere informatieBIJLAGE. bij. Richtlijn van de Commissie
EUROPESE COMMISSIE Brussel, 17.5.2017 C(2017) 2842 final ANNEX 1 BIJLAGE bij Richtlijn van de Commissie tot wijziging van Richtlijn 2008/56/EG van het Europees Parlement en de Raad wat betreft de indicatieve
Nadere informatieEindexamen biologie pilot vwo I
Nonnetjes Op het strand langs de Noordzee en de Waddenzee kun je veel schelpen vinden van nonnetjes. Voor schelpenverzamelaars zijn ze interessant omdat ze in zoveel kleuren voorkomen: van rood, oranje
Nadere informatieE E. .! ~ m. Correctievoorschrift VWO ::::, =
-as E E e 2 a. ::::, = z.! ~ 0 m Correctievoorschrift VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Inhoud 1 Algemene regels 2 Scoringsvoorschrift 2.1 Scoringsregels algemeen 2.2 Scoringsregels
Nadere informatieSamenvatting. Inleiding. De cyanobacterie Microcystis
Inleiding De cyanobacterie Microcystis Cyanobacteriën zijn bacteriën die net als planten kunnen fotosynthetiseren en daardoor water (H 2 O) en koolstofdioxide (CO 2 ) kunnen omzetten in organisch materiaal
Nadere informatieSamenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen
Samenvatting Er bestaan al jaren de zogeheten Richtlijnen voor goede voeding, die beschrijven wat een gezonde voeding inhoudt. Maar in hoeverre is een gezonde voeding ook duurzaam? Daarover gaat dit advies.
Nadere informatieNaar een gezonde Eems
Naar een gezonde Eems Michiel Firet, 16 januari 2012 Naar een gezonde Eems Kennisdocument Wat is een ecologisch gezond estuarium Hoe staat het Eems-estuarium er voor Wat valt er te verbeteren Koersdocument
Nadere informatieVeranderingen in plassen na invasies: voedselwebrelaties aan de hand van stabiele isotopen en vistrends
Veranderingen in plassen na invasies: voedselwebrelaties aan de hand van stabiele isotopen en vistrends Yvon Verstijnen Esther Lucassen Fons Smolders Arco Wagenvoort Gerard van der Velde Rien van der Gaag
Nadere informatieGrondwater beïnvloedt kwaliteit Limburgse beken
Grondwater beïnvloedt kwaliteit Limburgse beken Resultaten WAHYD Hoe zit het in elkaar: afkijken bij Noord-Brabant In het onderzoeksproject WAHYD (Waterkwaliteit op basis van Afkomst en HYDrologische systeemanalyse)
Nadere informatie