Onderzoeksconferentie Cultuureducatie en Cultuurparticipatie 2016

Transcriptie

1 Onderzoeksconferentie Cultuureducatie en Cultuurparticipatie 2016 Presentatie Dirk Monsma ( en Op 28 november 2016 in Utrecht Foto s uit de presentatie zijn van Rinie Bleeker. Sessie: Expressievormen voor speciale kinderen Cultuuronderwijs op speciale scholen voor leerlingen met extra onderwijsbehoeften Dia 1. Verkenningstocht Mijn presentatie gaat over een verkenningstocht van vier jaar langs speciale scholen. Ik sprak met leerlingen, kunstdocenten, directeuren, wetenschappers en de onderwijsinspectie. Daarnaast bestudeerde ik de Monitor over Cultuuronderwijs in het primair onderwijs en programma Cultuureducatie met kwaliteit (Peiling 2014/2015 en 2015/2016). Ik deed eigen onderzoek samen met LKCA en de stichting Tamino. Wat is mijn conclusie? Leerlingen op speciale scholen met cultuuronderwijs zijn beter af dan de leerlingen op scholen die het leergebied verwaarlozen. Waarom? Cultuuronderwijs wijkt af van alle andere leergebieden. Het is minder verbaal, het biedt andere vormen van communicatie, het verschaft leerlingen met extra onderwijsbehoeften vaak een omweg om de beperking heen, zodat zij zichzelf kunnen overtreffen. Kunst is gereedschap om hoorbaar en zichtbaar mee te doen in onze samenleving. Op een derde de speciale scholen is het leergebied kunstzinnige oriëntatie goed ingevuld en op twee derde van de speciale scholen wordt het leergebied verwaarloosd. Begin maart 2017 verschijnt mijn boek over dit onderwerp Fuisterzacht en haarzuiver bij Lemniscaat over kunstonderwijs voor leerlingen met extra onderwijsbehoeften. Mijn verkenningstocht begon een aantal jaren geleden met een ontmoeting met Timo.!1

2 ! Dia 2: Ik doe alles op mijn oren Ik doe bijna alles op mijn oren, vertelde Timo mij. Van af zijn zesde jaar speelt hij piano. Hij zat toen op de methylschool. In groep 7 ging hij naar een gewone basisschool en in groep 8 met een mooi Cito-advies naar het lyceum Ypenburg in Den Haag. Timo heeft een visuele en motorische beperking. Zijn vader is musicus en steunt hem in zijn muzikale ontwikkeling. Wekelijks krijgt hij muziekles bij een muziekdocent. Bijna dagelijks speelt hij piano, hij traint daarmee zijn muzikale vaardigheden, zijn luistervaardigheden, zijn concentratie, zijn geheugen. Dat komt allemaal weer te pas op het lyceum, waar hij alles doet met gesproken schoolboeken. Op het lyceum speelde hij piano in een talenten bandje. Ieder weekend speelt hij in de kerk in een ensemble, mede daardoor is hij een waardevol lid voor die gemeenschap. Door de ontmoeting met Timo en zijn leeftijd genoten, kreeg ik antwoord op de vraag naar het effect van cultuuronderwijs op kinderen en jongeren met extra onderwijs behoeften. Dia 3 met cirkels: Plezier en leren Plezier: Het gaat om plezier, om het beleven van kunst, want zonder plezier ga je niet dagelijks oefenen. Kunstbeleving is plezier is motivatie. Net als bij sport. Schaatsen vind je eerst leuk, voordat je de techniek gaat oefenen. Maar de leerlingen zitten op school en daar is kunstzinnige oriëntatie een leergebied. Kennis en vaardigheden: Het gaat om waarnemen, kijken en luisteren en voelen, het gaat om motorische vaardigheden. Kennis, mengen van kleuren, perspectief, hoe maak ik een vlog, wat is een choreografie, wat is de geschiedenis van de hiphop. Persoonlijk ontwikkeling: Het gaat om het ontwikkelen van een zelfbeeld, Het gaat om smaakvoorkeuren. Om innerlijke vrijheid. En ook.!2

3 Meedoen: Het gaat om samen iets doen, begrip voor een ander, verplaatsen in een ander, ontwikkelen van empathie. Het aangaan van verbindingen. Meedoen. In het midden zet ik identiteit, al die stappen dragen bij tot het vormen van je identiteit. Voor kinderen met speciale onderwijsbehoeften kunnen in ieder van die drie domeinen obstakels op treden, maar het biedt hen ook alternatieve mogelijkheden. Terug naar Timo die zijn visuele beperking compenseert door luistervaardigheden. Die door muziek zichzelf ontdekt als muzikaal, hij ontwikkeld zijn smaakvoorkeur, Ik houd van jazz. Door zijn muzikaliteit en het spelen op de piano kan hij meedoen. Muziek is zijn gereedschap om mee te doen in de kerk. Dia 4: Jeroen Pomp Verhaaltje Jeroen Pomp. Timo heeft zijn muzikale route te danken aan zijn vader en zijn muziekdocent. De bijdrage van zijn scholen was zeer beperkt. Maar ja Al die andere kinderen zonder vader of moeder die hun kunstzinnige gevoelens stimuleren. Die zijn voor hun ontwikkeling aangewezen op hun school en een goede docent. Dia 5: Supervet en veel geleerd Wat is de kwaliteit van kunstdocenten op speciale school om deze leereffecten ook echt te bereiken? Hier bedankt Vicky juf Saskia, ze zegt: Ik vond het supervet en we hebben ook veel geleerd. Heel erg bedankt! Precies waar het om gaat: plezier en leren. Hier zien we docent beeldend Saskia Pekelharing. Zij gaf een serie beeldende lessen in groep acht op een speciale school in Den Haag voor leerlingen met een indicatie voor cluster vier. Zij en andere kunstdocenten vertelden mij wat dit anders maakt dan op een reguliere basisschool. Dia 6: Vertrouwen geven en risico nemen Oprechte interesse voor leerlingen met speciale onderwijsbehoeften. Kijken naar ieder kind. Luisteren naar wat een kind motiveert. Kennis hebben over de doelgroep, eenvoudige kennis over leren en leerprocessen in de kunstdiscipline.!3

4 Schakelen naar een ander niveau als kinderen het niet begrijpen, je voorbereiden op verschillende niveaus, maar niet vasthouden aan je eigen voorbereiding als dat niet kan. Kijk met humor naar je zelf, dan kan je makkelijker schakelen, vertelde Saskia mij over haar lessen. Vertrouwen en veiligheid bieden. Een kind wat eerst afzijdig wil blijven de ruimte geven. Meerdere muziekdocent vertelden dat zij soms een aantal lessen wacht, tot een kind zelf initiatief gaat tonen om echt mee te doen. Risico nemen, de leerling uit hun comfort zone tillen. De kunstdocent doorbreekt de opgelegde structuur van de school om de leerlingen tot verrassende nieuwe activiteiten te laten komen. De leerlingen uit de comfort zone halen, dat lijkt zo tegenstrijdig in die scholen die de structuur bewaken. De kunstdocent trekt de leerlingen een andere wereld binnen. Naar ritme van muziek en dans, naar de emulsie van klei, naar de fascinatie van een prentenboek, naar de verbeelding van een leesboek. Deze punten zag ik bij Saskia Pekelharing en tal van kunstdocenten. Het is de bekwaamheid van de kunstdocent de leerling vertrouwen en veiligheid te geven en risico te nemen om de leerlingen mee te voeren naar de structuur van de kunst. Dat onderscheidt een kunstdocent precies van een groepsleerkracht. Dia 7: Terug naar de drie cirkels: ruim aan dacht voor persoonsvorming, weinig voor meedoen In gesprekken met de kunstdocenten merk ik dat zij veel aandacht geven aan vaardigheden en persoonsvorming. In veel mindere mate aan het stimuleren van meedoen. Voor mij is dat een stap meer dan samenwerken. Het gaat er om de leerlingen te stimuleren mee te doen aan kunstzinnige activiteiten in de vrije tijd. Of hun uitingen te presenteren in tentoonstellingen en op een podium. Het gaat om van gereedschap te voorzien om naar buiten treden. Mee te doen. Dia 8: Speciale scholen: sbo en (v)so En de scholen? Wat is de stand van het kunstonderwijs op de speciale scholen? Regelmatig wordt er in opdracht van het Ministerie van OCW een monitor cultuuronderwijs uitgevoerd op alle Nederlandse basisscholen. De monitor uit 2014/15 geeft de stand van het cultuuronderwijs op reguliere basisscholen en vergelijkt dat met het speciaal basisonderwijs.!4

5 De monitor van dit jaar (over school jaar peiling 2015/2016 maakt een uitgebreide vergelijking tussen deze scholen en het regulier onderwijs. Laten we eens kijken naar (voortgezet) speciaal onderwijs. Dia 9. kunstdocenten Volgens de monitor zijn er in het (voortgezet) speciaal onderwijs op iets meer van de helft van de scholen kunstdocenten aanwezig. Binnen het team, of langdurig van buitenaf ingehuurd. Ook nog vaak voor twee kunstvakken, dan is dat meestal muziek en beeldend. Theater en dans komt minder voor. Ook op sbo scholen zijn meer kunstdocenten werkzaam dan in het regulier onderwijs, namelijk 32 % tegen 27 % op het regulieronderwijs Maar we zien zowel op (v)so als sbo dat ondanks de kunstdocenten, dat het cultuuronderwijs beperkt draagvlak heeft bij directies van de scholen en groepsleerkrachten, de groepsleerkrachten voelen zich niet bekwaam om het vak te geven. Het lijkt alsof de kunstdocent op een eiland zit. Een op de tien scholen zegt dat zij er juist voor kiezen om het eigen leerkrachten team te trainen. Dia 10. Verankeringsmaat 1 De monitor wijst uit dat de mate van verankering, de inbedding van het cultuuronderwijs op het sbo en (v)so achterblijft bij het regulier onderwijs. Het is stevig verankerd op een deel van de scholen, maar op bijna driekwart van de scholen niet. Begrippen Monitor, indicatoren en verankering uitleggen. Dank aan Sardes en Oberon voor gegevens sbo. Dia 11. Verankering zes indicatoren. 1 Zie: Hoogeveen e.a. (2016) Rapport Monitor; Cultuuronderwijs in het primair onderwijs en programma Cultuureducatie met kwaliteit (Peiling 2015/16), Utrecht: Sardes & Oberon. En Monitor (2015) met dank aan Sardes/Oberon voor gegevens sbo.!5

6 De verankering is minder dan in het regulier onderwijs. Totale verankering (zie Monitor 2016 en 2015) Bao 2013/2014 Bao2015/2016 Sbo 2013/2014 (v)so2015/2016 achterblijvers 5% 8% 13% 18% volgers 58% 55% 61% 53% koplopers 37% 37% 26% 29% Dia 12. Verankering koplopers en achterblijvers Verankering per indicator (zie Monitor 2016) bao 2015/2016 (incl.sbo) (v)so 2015/2016 cultuurcoördinator 85% 67% evaluatie 75% 64% structurele financiën 72% 69% vastgelegde visie 57% 44% draagvlak 45% 40% Struct.samenwerking 42% 44% Visie, draagvlak en structurele samenwerking met culturele instellingen zijn het minst verankerd op het (v)so. Wat opvalt is dat op een deel van de scholen wel wordt geëvalueerd, maar dat een visie ontbreekt. (volgens de respondenten) Dia 13: Samen met culturele instellingen. De samenwerking met culturele instellingen worden door scholen als positief beoordeeld. Natuurlijk worden er wel eisen gesteld. Oog voor de beperking van de leerlingen en het afstemmen van het aanbod. Het effect van samenwerking wordt positief beoordeeld in de monitor. Positief is het effect voor de individuele leerlingen als voor de school als geheel. In gesprekken zijn cultuurcoördinatoren en kunstdocenten veel kritischer, dan zijn er klachten over de goede afstemming van het aanbod van culturele instellingen en het niveau van de leerlingen. Mijn conclusie is dat beide waar is: het heeft positieve effecten en de aansluiting kan veel beter. Dia 14. Ouders en vrije tijd!6

7 Ouders worden beperkt betrokken bij het cultuuronderwijs. Veertien procent van de scholen. Een leerkracht vertelde: Als je kind een beperking heeft is een activiteit met kunst niet het eerste waar je aan denkt als ouder. Juist dit zijn redenen om de ouders er wel te betrekken. Vergelijk het met een school waar de ouders van de leerlingen analfabeet zijn, dan geeft de school leesles aan de ouders. Als kinderen thuis niet worden voorgelezen, dan komt de voorleesexpres en leest prentenboeken voor. Betrekken van de ouders bij cultuuronderwijs is noodzakelijk ook de stap naar de vrije tijd te maken. (Monsma&Smith, 2016) Zie Chanize hier op de foto. Het is echt een schande dat de CJP Cultuurkaart voor deze leerlingen sinds 2012 niet meer bestaat. Zoals een van de leerkrachten vertelde: Het geeft meerwaarde aan de leerlingen. Sommigen ontleenden er ook een vorm van status aan. Dia 15 Voldoende op een derde van de speciale scholen en op tweederde niet. Het geheel overziend is dit de conclusie! Dat zit in aan(af)wezigheid van de kunstdocenten, de inspanning van de kunstdocenten (positief is de aandacht voor persoonsvorming en onvoldoende is aandacht voor meedoen). Het draagvlak voor cultuureducatie is beperkt bij directies en team evenals de competentie van de leerkrachten. Evenals de aandacht voor ouders en de vrije tijd. Dit zijn mijn vier pijlers, die ieder nader uitwerking behoeven voor een nieuw everankeringsmaat. Niet uitgelegd: Aanzet voor kunstprofiel speciale school Multidisciplinair team Vorm een multidisciplinair team van kunstenaars, kunstdocenten, educatieve medewerkers van culturele instellingen, groepsleerkrachten en ouders met artistieke vaardigheden die alle kunstdisciplines onderwijzen. Groepsleerkracht School groepsleerkrachten, zodat zij culturele vaardigheden beheersen en verbindingen leggen tussen de leergebieden, met kennis over de leerprocessen bij deze leerlingen in de kunstdisciplines. Faciliteer het gesprek tussen de kunstdocent en de groepsleerkracht. Samenwerking met culturele instellingen Sluit duurzame samenwerking met meerdere culturele instellingen. Deze instellingen leveren professionals voor het multidisciplinaire team. Vier stappen om het kunstonderwijs te borgen: Leergebieden Kunstbeleving is het begin van alle onderwijs in alle leergebieden.!7

8 Ouderparticipatie Ouders nemen deel aan de kunstzinnige activiteiten en culturele uitstapjes van de leerlingen; zij beleven de kunstonderwijs mee met de leerlingen. Vrije tijd De leerlingen krijgen een duwtje in de rug om deel te nemen aan actieve kunstbeoefening. Ontwikkelingsperspectief Benoem het kunstzinnige talent van de leerlingen in het ontwikkelingsperspectief. Willen wij recht doen aan de leerlingen met speciale onderwijsbehoeften dan zal iedere speciale school minimaal een kunstdocent binnen het team moeten hebben. Het beleid van de overheid en de fondsen dienen de inbedding van het wettelijk verplichte leergebied kunstzinnige oriëntatie te stimulering. De culturele omgeving zal meer moeten richten op dit type leerlingen. Tot slot een oproep aan de Minister. Dia 16: Minister: Geef alle leerlingen in het voortgezet onderwijs een Cultuurkaart Literatuur: Hoogeveen, K., Beekhoven, S., Kieft, M., Donker A., & Grinten, M. van der (2015). Monitor cultuuronderwijs in het primair onderwijs en programma Cultuureducatie met kwaliteit ( ). Utrecht: Sardes/Oberon. Hoogeveen, K., Beekhoven S., Bomhof M., Kieft M., & Kruiter J. (2016). Monitor cultuuronderwijs in het primair onderwijs en programma Cultuureducatie met kwaliteit (Peiling ). Utrecht: Sardes/Oberon. Monsma, D., Smith, S., (2016) Speciaal Onderwijs: vergeten groep in het beleid. Cultuur+Educatie, 16 (45 )(8-38). Verschijnt per 1 maart 2017: Dirk Monsma (2017), Fluisterzacht en haarzuiver; kunstonderwijs voor leerlingen met speciale onderwijsbehoeften. Rotterdam: Lemniscaat Dank aan Sardes/ Oberon voor beschikstellen van gegevens uit monitor (2015) over het sbo en dank aan Marian van Miert (LKCA) en Tanja van Dijk (stichting Tamino)!8