Thema uitgave Agrarisch Nieuws Korte ketens Krachtvoer voor agrarisch ondernemers Nummer 02 juni 2017 Inhoudsopgave
2 Hoofdstuk Korte ketens De aandacht voor de wijze waarop voedsel wordt geproduceerd is de afgelopen decennia enorm gegroeid. Dit leidde tot druk op boeren en tuinders om te investeren in duurdere productiesystemen. Lees verder >> Wat is nou die korte keten Het concept korte keten is hot in de agri-, food- en retailsector. Maar wat is nu precies een korte keten? En wanneer is hij te lang? Lees verder >> Interview Drees Peter den Bosch: Extreem belangrijk om verbinding te houden met je eten Herinrichten van de voedselketen is een missie die Drees Peter van den Bosch op het lijf is geschreven. Lees verder >> Ondanks groeiende consumentenbehoefte daalt de directe verkoop door landbouwbedrijven Consumenten zijn steeds meer op zoek naar lokale voeding. Uit onderzoek blijkt dat consumenten lokale voeding associëren met hogere kwaliteit en gezondere, duurzamere voeding. Lees verder >> Agararisch nieuws nummer 02
3 Korte ketens De kracht van korte ketens De aandacht voor de wijze waarop voedsel wordt geproduceerd is de afgelopen decennia enorm gegroeid. Dit leidde tot druk op boeren en tuinders om te investeren in duurdere productiesystemen. Voor hen voelde dit echter niet goed, omdat de prijs voor de consument en verwerkende industrie vaak leidend bleef. Maar dit verandert: consumenten in Noordwest Europa zijn in toenemende mate bereid te betalen voor voedsel met een goed verhaal over herkomst of productiewijze. Op deze wijze krijgt deze consument steeds meer invloed op de voedselketen. bloomon is een nieuwe aanbieder van bloemen voor consumenten. En doet dit op een geheel eigen wijze. Een verse blik van buiten de sierteeltsector heeft gezorgd voor een andere aanpak, met focus op versheid, design en convenience. Consumenten sluiten op bloomon.nl een abonnement af voor een boeket waarbij je de grootte en de frequentie zelf kunt bepalen en aanpassen. bloomon bezorgt de bloemen vervolgens thuis op een door de klant gewent moment. foto s: bloommon Afzetkanalen veranderen Consumenten kopen via steeds meer verschillende kanalen hun voedsel. Denk aan verkoop via tankstations en websites, maar ook aan bezorgservices als Foodora, voedselboxen en horecavormen als La Place. Combinaties etc. van detailhandel, dienstverlening en horeca het zogenaamde blurring komen ook steeds vaker voor. Ruim zestig procent van de voeding in Nederland wordt via andere kanalen dan de supermarkten verkocht. Elk kanaal, ook de supermarkt, zoekt naar onderscheidend vermogen, en speelt in op de trend van voeding met een verhaal. Voor producenten die zich willen onderscheiden, biedt dit kansen Het grootste voordeel is dat de bloemen van bloomon door de ketenverkorting (direct van de kweker) super vers zijn en de consument zo langer van de bloemen kan genieten. Dit zorgt voor tevreden klanten die blijven kopen en ambassadeur worden van bloomon. De verwachting is dat data een belangrijke rol gaan spelen in het succes van bloomon. Klantinformatie maakt het mogelijk om het aanbod aan te passen aan verschillende stijlen of persoonlijke voorkeuren. De aanbieder straks je verjaardag, trouwdag en de stijl van je woning. En daarmee de basis voor een persoonlijk aanbod op het moment dat het past. bloomon: Bloemen die langer staan dan de gemiddelde relatie van een millenial
4 Korte ketens Eén derde van de voeding in Nederland wordt via andere kanalen dan de supermarkt verkocht foto s: novifarm Voedsel met een verhaal Novifarm is een integraal samenwerkingsverband van akkerbouwfamilies. De Agrarisch Ondernemers van 2017 zijn vooruitstrevend in omvang, innovatie, professionaliteit en duurzaamheid. Een verhaal vertel je het eenvoudigst als je producten rechtstreeks verkoopt aan de consument. Maar dat is vaak niet mogelijk. We zien wel dat verkoop steeds vaker verloopt via korte ketens. Een keten Akkerbouwbedrijven zijn actief in diverse afzetketens en markten. De graanmarkt is totaal verschillend van de uienmarkt of de aardappelmarkt. Goede marktinformatie is belangrijk om de juiste beslissingen te nemen. Novifarm is een aantal jaren geleden gestart om een deel van hun frietaardappels te leveren aan de friteskramen van Bram s Gourmet Frites. In deze korte keten wordt je als akkerbouwer uitgedaagd om nauwer met je afnemer samen te werken, flexibel te zijn en je dienstverlening te verbeteren. Daarvoor in de plaats krijg je meer marktkennis en contact met eindgebruikers en consumenten. Bram s Gourmet Frites wil binnen vijf jaar groeien van drieëndertig naar honderd vestigingen. Novifarm kan hierbij meegroeien en het serviceniveau aanpassen aan de wensen van Bram. Verse, smaakvolle friet is hierbij het handelsmerk met een mooie zevende plek in de AD Friettest. wordt korter naarmate er minder schakels zijn tussen producent en consument. Tussenschakels hebben vaak een belangrijke rol, bijvoorbeeld in verwerking, verdeling, verpakking, regievoering of marketing. Maar een extra schakel kan ook een negatieve impact hebben. Bijvoorbeeld op transparantie, versheid, authenticiteit, storytelling of kosten/marge. Een lange keten kan een aansprekend productverhaal dus in de weg staan. Inspireren Een korte keten is niet de heilige graal, het is vooral een middel om de afstand tussen producent en consument te verkleinen. Soms is dat een fysieke kwestie, maar schakel in de keten die waarde toevoegt, heeft een belangrijke rol. Het is wel zaak om kritisch te blijven op de toegevoegde waarde van elke schakel. In deze publicatie decennia verloren is gegaan. Daarbij is de nevenopbrengst van onschatbare waarde: meer gevoel bij je eigen product en meer waardering door consumenten en burgers. foto: shobr vaak ook vooral een kwestie van mentale willen we ondernemers vooral inspireren. De afstand waarbij de consument het gevoel markt verandert en biedt kansen tot herstel Pierre Berntsen, Novifarm: Onze dienstverlening gaat ver: heeft dicht bij de producent te staan. Elke of stabilisering van marge die de afgelopen Directeur Agrarische Bedrijven ABN AMRO Al moeten we de aardappels naar Cannes brengen Een keten wordt korter naarmate er minder schakels zijn
5 Korte ketens Aalt Dijkhuizen: Bij e-commerce is klant echt koning foto s: klaverkaas foto: hollandbuy De familie Klaver uit Winkel, Noord-Holland melkt niet alleen koeien, geiten en schapen. Ze verwerken deze melk ook tot 27 verschillende kaassoorten. De kaas wordt geleverd aan divers afnemers. Klanten zijn supermarkten als Jumbo en Albert Heijn, maar ook kaasspeciaalzaken door het hele land. Ook wordt de kaas verkocht in drie eigen kaaswinkels in Noord-Holland. Zo is de gehele keten in eigen beheer; van het gras van eigen weiden tot de kaas in de eigen winkel. Door zo te werken krijgen we elke dag opnieuw terugkoppeling van de consument over ons product, aldus John Klaver. Vorig jaar hebben we onze nieuwe stal in gebruik genomen. De lampen in de stal geven UV-licht zodat het vitamine D-gehalte in de melk hoger is. Da s gezond voor consumenten, vooral in de wintermaanden. Zo proberen we onderscheidend te zijn. De Familie Klaver werkt samen met andere melkveehouders in de regio om, volgens bepaalde regels, Klaver Kaas te produceren. En ze werkt samen met andere melkveehouders die hun eigen kaas willen produceren. De webwinkel Hollandbuy is een initiatief van het Holland Center en actief op het Chinese Alibabaplatform sinds augustus 2016. De webwinkel promoot en verkoopt het Nederlandse voedselproduct. Voorlopig gaat het om houdbare producten, want Alibaba doet nog niet in vers. Het productassortiment van Hollandbuy breidt zich stap voor stap uit. Het best verkochte product tot nu toe zijn de oerhollandse soepen van Struik. Een mooi voorbeeld ook van ketenverkorting, want de soepen gaan rechtstreeks van producent Struik naar de consument. Aalt Dijkhuizen, mede initiatiefnemer van de webwinkel: Ondernemers uit de Nederlandse primaire- of foodsector die op dit vlak ook stappen willen zetten, moeten wel het volgende voor ogen houden: bij e-commerce is de klant echt koning. Klanten kunnen in principe internationaal sourcen en heel gemakkelijk prijzen vergelijken. De (prijs) concurrentie is dan ook groot. Er is plaats voor een plus in de prijs, mits het product echt aanslaat. Dit is maar voor weinigen weggelegd. Het grootste voordeel voor ondernemers zit hem meestal dan ook in extra afzet.
6 Wat is nou toch die korte keten? Wat is nou toch die korte keten? Het concept korte keten is hot in de agri-, food- en retailsector. Maar wat is nu precies een korte keten? En wanneer is hij te lang? Een korte keten zegt niet alles over de fysieke afstand van boer tot bord of het aantal schakels dat een product passeert. Kort heeft ook te maken met de mentale afstand tot het eten zoals de consument die ervaart én de waarde die de consument daaraan toekent. In deze door de consument ervaren afstand kunnen tussen producten grote verschillen zitten; vergelijk bijvoorbeeld het verschil in betrokkenheid van de gemiddelde consument bij een kipfilet en een kilo suiker. Ketenverkorting door focus op prijs óf consument Een vrij klassieke benadering van een korte keten is gedreven door efficiëntie: minder schakels zorgen in de regel voor meer marge bij andere schakels. Daarbij nemen schakels elkaars functies over van grondstofwinning en bewerking tot handel en verkoop. Een mooie bijkomstigheid is vaak: snellere logistiek, betere versheid en minder foodmiles. Winst zit bij deze ketenintegratie vooral in de productiefase, dus uit het zicht van de consument. Terwijl echte winst te behalen is aan de voor de consument zichtbare kant. Zodat deze dichter bij de oorsprong van zijn eten staat en meer waarde toekent aan het product. Onder andere doordat inzichtelijk en verifieerbaar is hoe iets is gemaakt, door wie en waarom. Dit geeft vertrouwen dat iets oké is en neemt het onbehagelijke gevoel weg dat soms rond eten bestaat. Dat een product dan ook fysiek letterlijk van dichtbij komt (bijvoorbeeld de boerderij verderop) versterkt het verhaal, maar is geen noodzaak. Als boer of tuinder kun je grofweg op twee manieren de steeds veeleisender wordende consument bereiken en een keten mentaal verkorten. 1 Samenwerken met verwerker en/of retailer en foodservice Bij deze vorm hoort minder een handelsrelatie en meer een relatie die is gebaseerd op continue uitwisseling van consumentwensen. Het betekent gezamenlijk vraaggestuurd produceren en de markt bewerken als partners. Hoe maak je als leverancier duidelijk wie het product heeft gemaakt, waar het is gemaakt en met welke waarden als uitgangspunt? Voorbeeld: een supermarkt maakt zichtbaar wie haar telers zijn en waar het vlees vandaan komt. 2 Rechtstreeks in contact komen met de klant Als producent zelf een directe relatie opbouwen met de eindconsument om zo het eigen verhaal op de juiste manier en zonder ruis te vertellen. Doel daarbij is: vertrouwen krijgen en trouwe klanten en ambassadeurs winnen. Bijvoorbeeld via een eigen (web)shop een gezamenlijke webshop of via social media. De beloning is meer beslissingsbevoegdheid, Er zijn een een aantal websites met boerderijwinkels die een overzicht geven van het aanbod aan streekproducten/rechtstreekse verkoop. bewustbiologisch.nl vaneigenerf.nl landwinkel.nl (bijv. Landwinkel Nieuw Slagmaat) Dat een product dan ook fysiek letterlijk van dichtbij komt (bijvoorbeeld de boerderij verderop) versterkt het verhaal, maar is geen noodzaak
7 Wat is nou toch die korte keten? Shobr.nl: een online marktplaats voor merkfabrikanten van levensmiddelen Steeds meer (nieuwe) dienstverleners maken het voor leveranciers mogelijk om efficiënt en met behoud van kwaliteit rechtstreeks producten aan de klant te versturen informatie over je klanten uit eerste hand en vaak andere bedrijven dan retailers en merkfabrikanten foto: shobr betere marges. Daarbij past ook zelf de logistiek richting eindconsument beheren. de komende decennia steeds meer eigenaar worden van de relatie met de consument. Partijen als Amazon omarmen de Foodwereld en Shobr is een van oorsprong Deens initiatief en wordt ook in Nederland uitgerold in samenwerking met mede-initiatiefnemer Frank van der Tol. De online marktplaats biedt merkfabrikanten en -producenten een alternatief verkoop- en distributie kanaal naar de consument. Zonder tussenkomst van de retail (supermarkt). De producent communiceert en doet rechtstreeks zaken met de consument via onze marktplaats, aldus Van der Tol. En concurreert daarmee met traditionele online supermarkten zoals Jumbo.com en AH.nl. Shobr ontzorgt de producenten op het gebied van IT, uitvoering en distributie. Levensmiddelenfabrikanten van A-merken maar ook lokale telers, boeren, brouwers etc. krijgen zo eenvoudig de mogelijkheid nationaal hun producten aan te bieden. Fabrikanten en producenten krijgen binnen het platform een eigen merkomgeving en volledige zeggenschap over het eigen assortiment en prijsbeleid. In Denemarken is Shobr sinds juni 2016 live en er leveren al 160 merken via het foodplatform Shobr.com. Via Shobr kunnen producenten zelfs meereizen naar andere landen en op termijn mogelijk ook China. Logistiek is China geen probleem en de vraag naar authentiek Europese merkproducten is daar sterk stijgend. In het najaar volgt eerst een soft launch. Begin 2018 moet de webshop zich op het grote publiek gaan richten. Van der Tol heeft nog wel een advies aan boeren of tuinders die interesse hebben: Direct aan de consument gaan leveren vereist een langetermijnblik. Je moet ervaring op doen en leren. Begin daarom klein, experimenteer en bouw verder op wat werkt. Leer je klanten kennen en pas je assortiment en aanbod daarop aan. Shobr ontzorgt je wat betreft logistiek en verkoopplatform. Steeds meer (nieuwe) dienstverleners maken het voor leveranciers mogelijk om efficiënt en met behoud van kwaliteit rechtstreeks producten aan de klant te versturen. Dat kan met verse vis, en dus ook met elk ander product: van tomaat tot brood. Waar AH en JUMBO de online logistiek richting consument zelf in handen hebben, ontwikkelt bijvoorbeeld Post NL concepten waar de leverancier zo gebruik van kan maken. Zelfs met koelbox. Eigendom van klantrelatie verschuift, steeds meer partijen claimen korte keten De Amerikaanse hoogleraar Scott Galloway voorspelt dat stemgestuurd online boodschappen doen een bedreiging kan worden voor merken. Nu al bestellen klanten via de virtuele stemassistent Alexa minder merknamen en ook op Google wordt meer gezocht op producten dan op specifieke merken. Ik leid hieruit af dat weten soms nog beter dan de consument zelf wat deze lekker, leuk en goed vindt en tegen welke prijs. Kortom: de mentale afstand tot eten verkleinen, door gebruik van data. Deze ontwikkelingen zijn een belangrijke aanwijzing dat een korte keten door steeds meer partijen wordt nagestreefd. Het draaien van volumes en focus op efficiëntie blijft belangrijk, maar voor versproducten wordt de mentale relatie met de consument essentieel. Een korte keten is niets anders dan alleen of samen met partners door transparantie de binding en het vertrouwen van de consument versterken. Als een bewuste consument met de smartphone in zijn hand niet binnen één minuut alle voor hem relevante informatie over een product te weten kan komen, is de keten feitelijk te lang. Rob Morren, ABN AMRO Sectorbanker Food
8 Interview Drees Peter van den Bosch Herinrichten van de voedselketen is een missie die Drees Peter van den Bosch op het lijf is geschreven. Voedselsystemen die binnen een straal van driehonderd kilometer zelfvoorzienend zijn leveren naast besparing op transport ook nieuwe verbindingen op. Burgers en boeren leren elkaar begrijpen. Korte ketens zijn de toekomst, vindt hij. Drees Peter van den Bosch: Extreem belangrijk om verbinding te houden met je eten Wij willen in totaliteit een alternatieve voedselketen zijn Zoek naar de juiste weg die als ondernemer bij je past. Dat kenschetst de weg die Drees Peter van den Bosch aflegt. Als zoon van een dierenarts met een melkveehouderij en student Agrosysteemkunde aan Wageningen University&Research, is hij geïntrigeerd door duurzame lokale en wereldwijde landbouwproductiviteit die voedselzekerheid waarborgt. Interesse voor de voedselketen hoort gewoon bij me, legt hij uit. Als kleine jongen hield ik de melkprijzen al bij voor mijn vader. Vol enthousiasme begon hij aan een veelbelovende carrière bij Unilever. Maar onderwijl begon het te schuren. Hij zag welke impact de huidige inrichting van de voedselketen heeft op landbouwbedrijven en op transportafstanden. Bovendien groeide het besef dat hij zijn kinderen wilde grootbrengen met verse, gezonde maaltijden. Samen met collega Willem Treep richtte hij daarom in 2009 Willem&Drees op, dat supermarkten en cateringbedrijven voorziet van lokale, verse producten. Van den Bosch: Wij willen het mensen makkelijk maken om voedsel uit hun regio te kopen.
9 Interview Drees Peter van den Bosch Iedere regio kan binnen een straal van driehonderd kilometer zelfvoorzienend zijn Lokale producten Vanaf het begin heeft het bedrijf zich tot doel gesteld om lokale, producten onder de merknaam Willem&Drees zichtbaar te maken in supermarkten, in de bekende houten kratjes. Consumenten kunnen daardoor kiezen voor duurzaamheid, omdat deze verse producten geen grote afstanden afleggen tussen producent en consument. Een tweede, nog veel belangrijker aspect, is dat er weer een emotionele binding ontstaat met de boer of tuinder in de eigen regio. Die binding zorgt er voor dat consumenten ook bereid zijn om een faire prijs te betalen voor hun eten. De missie achter het initiatief van deze ondernemers is dus om een nieuwe voedselbeweging op gang te brengen. Het bleek geen gemakkelijke opgave. Vanaf dag één kwamen we al in een spagaat, vertelt Van den Bosch. Het lukte niet om in het volumesegment van de versafdeling terecht te komen. Retailers wilden wel bijzondere producten zoals onze regenboogpeen, maar voor volumes zoals appels en aardappelen bleven ze gebruikmaken van hun eigen kanalen. Dit bracht niet de omzet die wij nodig hadden. Nieuwe koers In mei 2016 voegden zij hun activiteiten samen met het in 2013 opgerichte Beebox, een coöperatie van ondernemers, boeren, consumenten en partners, die biologische maaltijdboxen levert in Nederland. Door de bundeling van meerdere initiatieven ontstond een nieuwe organisatie met slagkracht, die de transitie naar een duurzame voedselketen moet versnellen. Willem&Drees kreeg een aandeel in de koepelcoöperatie en Van den Bosch werd directeur. Eind 2016 nam het bedrijf afscheid van de retailmarkt, de winkels van Jumbo, Coop en Spar. Het was een moeilijke, maar verstandige keuze, vindt Van den Bosch. De omzet was niet winstgevend. Naast de maaltijdboxen blijven de horeca, bedrijvenmarkt en cateringtak voortbestaan en dat is een groeimarkt. Hij ziet dat er in acht jaar veel is veranderd bij de retail. Er is meer oog voor producenten en lokale producten. Dus er is zeker een beweging op gang gekomen die door verschillende retailketens onder eigen merk is overgenomen. Maaltijdbox en meer Het bedrijf sloeg dus een nieuwe richting in; die van de online maaltijdboxen. Daarin is het niet alleen, want krachtige spelers als Hello Fresh en Albert Heijn zetten al hun middelen in om diezelfde markt te bestormen. Willem&Drees moet daarom anders zijn. Net als andere maaltijdboxen sluiten consumenten een abonnement af voor een wekelijkse zending. Er zijn verschillende boxen waaruit zij kunnen kiezen, van een basisassortiment tot complete maaltijden met recepten. Daarnaast is het mogelijk extra producten te bestellen in de online verswinkel. De producten in de box zijn biologisch, van Nederlandse oorsprong en worden geleverd door het bestaande netwerk van boeren en tuinders. Er is aandacht voor lokale seizoensproducten. Kies je voor Willem&Drees, dan ontvang je dus vers eten direct van de boer of tuinder. In cirkels Binnen de land- en tuinbouw ontwikkelt de productiezijde zich in twee richtingen. Schaalvergroting zet door, waarbij bedrijven zich richten op efficiency en cost leadership. Zij leveren doorgaans, via tussenschakels, aan de retail. Daarnaast is er een trend naar toegevoegde waarde. De huidige voedselketens zijn vooral efficiency gedreven. Daardoor leggen producten vaak grote afstanden af, om de allerlaagste kostprijs te genereren. Dit gaat in tegen de beweging om duurzaamheid door
10 Interview Drees Peter van den Bosch Binding met de boer zorgt ervoor dat consumenten ook bereid zijn om een faire prijs te betalen Binding met eten De wending die Willem&Drees doormaakt voelt goed. Wij willen in totaliteit een alternatieve voedselketen zijn, geeft Van den Bosch aan. Het is namelijk extreem belangrijk dat ieder mens binding houdt met zijn eten en dat proberen wij te stimuleren. Hij wil agrarisch ondernemers een boodschap meegeven. Wil je je onderscheiden met toegevoegde waarde, zorg er dan voor dat een deel van je afzet naar dit soort initiatieven gaat. Daar leer je van en het brengt je een stap verder. De markt voor duurzaam voedsel zal blijven groeien. te voeren. Bij het distribueren van voedingsmiddelen denken wij in cirkels. In die filosofie is het mogelijk ook met lokale producten aan te haken, meent Van den Bosch. Denken in cirkels kan het aantal schakels in de keten verkorten. Met verse groenten en fruit is dat eenvoudiger dan voor producten van dierlijke oorsprong. Door de vierkantsverwaarding zullen er altijd meerdere partijen betrokken zijn bij de verwerking van producten. Maar onmogelijk is het niet. Robuuste ketens Voor ondernemers kan het beleveren van alternatieve kanalen een toegevoegde waarde zijn. De zoektocht die Willem&Drees zijn gestart heeft opgeleverd dat de verbinding tussen boer en burger ook een verandering bij de boer op gang brengt. Zelfs als ondernemers maar tien procent van hun omzet via alternatieve kanalen als Willem&Drees afzetten, verandert hun kijk op de afzet. Ze leren door de keten heen kijken, en dat helpt enorm. Bovendien levert alleen het zichtbaar maken van die korte ketens al eerlijker prijzen op, vindt Van den Bosch. Hij vindt dat agrarisch Nederland de beste uitgangspunten heeft om het voedselsysteem opnieuw in te richten en als voorbeeld kan dienen voor andere regio s. Iedere regio kan binnen een straal van 300 kilometer zelfvoorzienend zijn, met uitzondering van exotische producten. Met deze opzet werk je aan een duurzaam systeem en robuuste ketens. Een initiatief als Willem&Drees Beebox past daarin. Adviezen aan ondernemers van Drees Peter van den Bosch Maak voor jezelf een duidelijke keuze tussen cost leadership of toegevoegde waarde; Kies je voor toegevoegde waarde, zorg er dan voor dat een deel van je afzet naar nieuwe initiatieven gaat; Contact met consumenten levert nieuwe kennis op; Kies voor een bedrijfsvoering die bij je past.
11 Directe verkoop door boeren en tuinders Ondanks groeiende consumentenbehoefte daalt de directe verkoop door landbouwbedrijven Consumenten zijn steeds meer op zoek naar lokale voeding. Uit onderzoek 1 blijkt dat consumenten lokale voeding associëren met hogere kwaliteit en gezondere, duurzamere voeding. Positief dus. Ook uit onderzoek van ABN AMRO blijkt ook dat consumenten steeds meer geïnteresseerd zijn in de herkomst van hun voeding: dit geldt voor zowel groenten en fruit als voor vlees. Download hier het hele rapport. Voor boeren en tuinders kan het direct verkopen aan de consument of retailer gunstig zijn. Immers door de keten te verkorten kan de marge verhoogd worden en door direct aan de consument te verkopen heb je als ondernemer meer prijskracht. Daarnaast levert het direct verkopen van de productie een schat aan marktinformatie op. Zowel de consument als de producent kan dus profiteren van de hogere vraag naar lokale voeding. Je zou verwachten dat het aantal boerenbedrijven dat direct aan winkels of via internet, een boerderijwinkel of op de markt levert aan consumenten, toeneemt. Toch blijkt dit niet het geval te zijn. Het CBS becijferde dat het aantal landbouwbedrijven dat direct aan de consument verkoopt in drie jaar tijd met 16 procent is afgenomen. Vorig jaar verkochten nog 2640 landbouwbedrijven direct aan de consument of aan de retailer. Deze neergaande lijn is terug te zien in nagenoeg alle verbredingsactiviteiten binnen de landbouw. In 2016 genoten circa 18.000 landbouwbedrijven inkomsten uit verbredingsactiviteiten. Dat zijn zo n 6.000 ondernemingen minder dan in 2013, een afname van 2.000 per jaar. De landbouw kent een scala aan verbredingsactiviteiten Bron: CBS Verkoop aan huis Stalling van goederen en dieren Agrotoerisme Verwerking landbouwproducten Zorglandbouw Aquacultuur Loonwerk voor derden Agrarisch natuur- en landschapsbeheer Agrarische kinderopvang Boerderij educatie Energieproductie, levering aan derden In 2011 had 38 procent van de landbouwbedrijven verbredingsactiviteiten. In 2013 nog 36 procent en in 2016 was dit 33 procent. Met name het agrotoerisme namen af, maar ook zorglandbouw en de stalling van goederen nam af. Niet alleen het aantal bedrijven met verbredingsactiviteiten, ook de opbrengsten die uit die activiteiten gehaald worden, is afgenomen. 1 Eurobarometer, 2011
12 Directe verkoop door boeren en tuinders Huisverkoop zorgt voor grotere zichtbaarheid richting burger Inkomen uit verbredingsactiviteiten afgenomen kleinere landbouwbedrijven en juist die nemen af in aantal. Grotere landbouwbedrijven zijn vaak meer gericht op de kernactiviteit van het landbouwbedrijf. Kortom, een gevolg van de verdergaande professionalisering. Zoals hierboven al beschreven is, nemen alle verbredingsactiviteiten in absolute aantallen af. Geen enkele verbreding uitgezonderd. Wel valt op dat de directe verkoop de laatste jaren stabiel blijft op bijna vijf procent. Twee voorbeelden van agrarisch ondernemers die er naast hun reguliere afzetkanaal er ook voor gekozen hebben om bij hun boerderij een verkooppunt voor consumenten in te richten. Naast rechtstreekse verkoop van hun product gebruiken zij dit ook als middel om hun zichtbaarheid richting de consument/burger te vergroten. Eierautomaat familie van der Weele in Lelystad Melktap de Goorsebrug in Mierlo Bron: CBS In 2013 haalde nog 11 procent van boeren en telers meer dan de helft van hun inkomsten uit verbredingsactiviteiten, in 2016 zakte dat percentage naar 8 procent. Voor landbouwbedrijven geldt dat de inkomsten al een aantal jaar onder druk staat. Een afname van de opbrengsten uit verbreding kan dan ook voor sommige bedrijven extra vervelend zijn. Een verklaring kan zijn dat ondernemers bij wie een groot deel van hun inkomsten uit een andere activiteit dan landbouw wordt gehaald, zich volledig op die activiteit focussen en zo uit de tellingen vallen. Bijvoorbeeld een landbouwbedrijf met een B&B dat nu een volledige B&B is geworden. Een andere reden is dat verbredingsactiviteiten vaak werden ondernomen door Percentage landbouwbedrijven met directe verkoop gelijk gebleven Bron: CBS Na een dip tijdens de financiële crisis krabbelde het percentage directe verkopers omhoog, maar bleef nog wel wat laag (5 procent). Wel zijn er grote verschillen tussen branches. Zo ligt het percentage vele malen hoger bij ondernemingen met blijvende teelten (24 procent), met gewascombinaties (16 procent) en gemengde bedrijven (10 procent). Dit zijn vaak ook de kleinere bedrijven. Plantaardige producten lenen zich gemakkelijker voor huisverkoop dan vlees. Huisverkoop is mogelijk via winkel of web. Andere vormen komen ook voor, bijvoorbeeld met een melktap bij een melkveelbedrijf of een eierautomaat bij een pluimveebedrijf. De daling van het aantal bedrijven met directe verkoop strookt niet met de groeiende behoefte aan lokaal geproduceerd voedsel. Er zijn echter diverse initiatieven die inspelen op deze groeiende trend. Bijvoorbeeld via nieuwe korte ketens. In deze publicatie geven we enkele voorbeelden van korte ketens, die niet als directe verkoop bestempeld worden, maar wel degelijk inspelen op de trend naar localisering.
13 Directe verkoop door boeren en tuinders Meeste directe verkoop in Noord Brabant In de EU ligt aandeel directe verkoop hoger In de EU haalt 15 procent van de agrarische bedrijven 50 procent of meer van hun inkomsten door direct aan de consument te verkopen. Dan gaat het met name om de verkoop van groente en fruit, vlees staat op de tweede plek. En bovendien gaat het vaak om duurzaam of biologisch verbouwde producten. Nu lijkt 15 procent van de boerderijen nog best hoog, maar als we naar de volumes kijken is het slechts een klein aandeel. In de EU komt maar 2 procent van de totale markt in verse voeding direct van de boer (zonder tussenkomst van derden). In de meeste EU-landen komt het grootste deel van de verkoop tot stand via het retailkanaal, met name supermarkten, die een behoorlijke prijskracht hebben. Zo hebben in Portugal drie retailers 90 procent van de markt in handen. Ook in andere landen ligt het supermarktaandeel hoog. In Nederland verkoopt de retail circa 55 procent van het voedselpakket en dit wordt ingekocht door vijf inkooporganisaties. Nadia Menkveld Sector Econoom Agrarisch en Food Consumenten zijn op zoek naar informatie Uit onderzoek van de organisatie van food to folk in een aantal Europese landen blijkt dat consumenten wel direct van de boer zouden willen kopen, maar dat het nog schort aan informatie en aan plekken waar ze het kunnen kopen. Noord-Brabant en Gelderland scoren hoog als het gaat om het aantal boeren dat direct aan consumenten of retail verkoopt. Opvallend is dat Limburg op de derde plaats staat. Limburg heeft relatief weinig landbouwbedrijven. Hetzelfde geldt voor Zeeland. Daar verkoopt 7 procent van de boeren en tuinders aan huis. Ook in Utrecht ligt dit percentage hoger dan het gemiddelde. In Utrecht verkoopt 6 procent van de boeren direct hun producten. Het is lastig om informatie te vinden over waar lokale voeding gekocht kan worden Er zijn niet genoeg plaatsen waar lokale voeding gekocht kan worden Bron: CBS Goede vindbaarheid is basis voor succes Om succesvol te zijn in de verkoop van landbouwproducten is goede vindbaarheid de basis. Het vergt een andere houding om een onderneming in de retail te starten. Belangrijk is dat er marketingactiviteiten ondernomen worden die aansluiten bij het aanbod en het profiel van uw bedrijf. Hier kan online aanwezigheid helpen, zij het met enkel informatie of met een webshop. Daarnaast blijkt dat succesvolle korte ketens vooral inzetten op samenwerking, zowel horizontaal als verticaal. Bron: CBS
14 Sectorvisie In Sectorvisie worden ontwikkelingen, trends of opvallende gebeurtenissen van verschillende branches belicht. Met deze keer speciale aandacht voor de korte keten s Wereld grootste internetwinkel Amazon was al geïnteresseerd in foodretail door middel van Amazon Fresh en de test met kassaloze supermarkten in Seatlle. Met de recente aankoop van Whole Foods laat Amazon als online speler zien dat het zich pernament gaat vestigen in de fysieke wereld en hele ketens kan overnemen. Whole Foods verkoopt via bijna 500 winkels vooral natuurlijke en biologische producten zonder toevoegingen. Amazon Fresh verkoopt verse voeding voor abonnees in grote steden in de VS en Londen in samenwerking met lokale leveranciers. Henk Hofstede ABN AMRO Sectorbanker Retail De kosten voor rekenkracht en opslag dalen door de opkomst van cloud computing. In combinatie met nieuwe technologie, zoals internet of things maar ook sociale media, is direct contact tussen boeren en consumenten steeds makkelijker. De nadelen van kleine schaal zijn verkleind doordat bedrijven IT kunnen afnemen op basis van gebruik. Steven Peters ABN AMRO Sectorbanker Technologie, Media en Telecom De zoektocht naar identiteit is niet allen een kans. Toegenomen spanningen op geopolitiek gebied versterken de hang naar eigen. Eigen voedsel is daarvan een invulling. Duitse oorsprong is belangrijk in de Duitse markt, Made in Britain in Engeland en voor de Fransen gaat er niks boven fabrique en France. Nationale producentenorganisaties benadrukken nog eens het belang van lokale herkomst. Voor een exporterend land als Nederland leidt de trend naar eigen dus mogelijk tot erosie van onze exportpositie. Jan de Ruyter ABN AMRO Sectorbanker plantaardige sectoren Korte regionale ketens helpen om de kloof tussen producent en consument te overbruggen. Ondernemers hebben meer ruimte om hun verhaal toe te lichten. En dragen op die wijze bij aan het maatschappelijk draagvlak van boeren en tuinders. Stadslandbouw past ook in deze trend. Stadslandbouw heeft niet alleen betrekking op voedselproductie in de stad maar ook, en misschien wel vooral, rondom de stad. Productie en afzet vinden plaats in een stedelijke regio. Stadslandbouw heeft diezelfde sociale component omdat het burgers, consumenten en producenten verbindt door elkaar bewust te maken en kennis te delen. Ton de Jong ABN AMRO Tuinbouwteam Zuidwest Nederland Ook grote bedrijven als Vion of Plukon kunnen onderdeel zijn van een behoorlijk korte keten. Zo kan vlees in twee of drie stappen bij de consument zijn. Van varkens- of pluimveehouder, via slachterij direct naar Retailer en consument. Dat geldt ook voor sommige frites- of groenteketens. De supermarkt wordt soms slechts via één tussenschakel, de verwerker, voorzien van vers product. Grote bedrijven zijn in staat om invulling te geven aan de organisatie van (meer complexe) logistiek, verpakking en regie. Michel Koster International Cliënts ABN AMRO
15 Renteontwikkeling ECB: eerst woorden, dan daden Gaat de ECB haar beleid aanpassen? Sinds december vorig jaar heeft de ECB geen nieuwe beleidsmaatregelen aangekondigd. Maar het lijkt er nu op dat de bank de markt aan het voorbereiden is op een aanpassing van het beleid. Dat maken wij op uit de woorden van ECB-president Draghi bij de laatste persconferentie. Zo zei hij niet meer dat de rente voor langere tijd op het huidige of een lager niveau zal liggen. Het woord lager is geschrapt! Verder zei Draghi dat de risico s voor de economische groei nu in evenwicht zijn, terwijl hij voorheen zei dat de kans (het risico) op tegenvallers voor de groei groter was dan de kans op meevallers. Dit lijken bescheiden aanpassingen, maar ze hebben wel degelijk betekenis. Daarvoor kiest Draghi zijn woorden te zorgvuldig. Deze wijzigingen in het persbericht zijn een aanwijzing dat de bank haar beleid mogelijk binnen afzienbare tijd gaat aanpassen. Wat betekent dit nu? De ECB gaat volgens plan tot het eind van dit jaar door met haar maandelijkse aankopen van obligaties. Maar we verwachten dat de ECB in september een signaal zal geven dat zij haar aankoopprogramma gaat terugschroeven. We denken dat zij daar begin 2018 mee zal starten. In juni zou het aankoopprogramma dan geheel worden beëindigd. En enkele maanden daarna kan dan een eerste renteverhoging volgen. Voor de driemaands Euriborrente heeft dat voorlopig geen gevolgen. Deze rente ligt al geruime tijd net onder -0,3% en dat zal de komende kwartalen nog zo blijven. Het lijkt erop dat de ECB de markt wil voorbereiden op een aanpassing van haar beleid. Maar een wijziging van het beleid zal pas in 2018 van kracht worden. De Euriborrentes blijven dan ook voorlopig nog negatief. De kapitaalmarktrente zal in de komende maanden vermoedelijk verder oplopen. Kapitaalmarktrente gaat wat verder omhoog De tienjaarsrente in Nederland schommelde in de voorbije drie maanden ongeveer tussen 0,4 en 0,65%. Per saldo bleef de rente vrijwel gelijk. We verwachten dat de rente in de komende kwartalen weer wat gaat stijgen. Dit ondanks de maandelijkse obligatieaankopen van de ECB en de lage kerninflatie, die de rente drukken. De (verwachte) rentestijging in de VS en de economische groei zullen de lange rente in de eurozone echter doen oplopen. Bovendien gaan de markten er later dit jaar op rekenen dat de ECB de obligatieaankopen begin 2018 zal terugschroeven. Nico Klene Economisch Bureau ABN AMRO
16 Kalender kalender Wij zijn aanwezig op de volgende evenementen: Open dag Zaterdag 1 juli, 11:00 uur - 16:00 uur Kaasboerderij De Graaf Buitenkerk 56, Bodegraven kaasboerderijdegraaf.nl Open dag melkveestal Als ABN AMRO zijn wij regelmatig aanwezig op open dagen van onze klanten. Kijk voor open dagen bij u in de buurt op: www.landbouwagenda.nl Plantarium Boskoop Woensdag 23 - zaterdag 26 augustus 2017 Plantariumgebouw - International Trade Centre Website Plantarium Agrarische Schouw Joure Donderdag 28 september 2017 Park Heremastate, Joure Website Agrarische Schouw Joure Workshop Liquiditeitenmanagement Organisatie: ABN AMRO Agriteam Flevoland / IJsselmond en Countus. Datum: 6 juli 2017 Voor meer informatie kunt u terecht bij het Agriteam
17 Colofon Agrarisch Nieuws Aan dit nummer werkten mee: Distributie: Disclaimer is een publicatie van ABN AMRO Drees Peter van den Bosch E-mail: agrarisch.nieuws@nl.abnamro.com De in deze publicatie neergelegde Sector Advisory Agrarisch. Willem&Drees U kunt het Agrarisch Nieuws vinden op opvattingen zijn gebaseerd op door Pieternel van Velden www.abnamro.nl/agrarisch in de rubriek ABN AMRO vergaarde informatie, die op De nieuwsbrief Krabbels Tekst & Beeld Agrarisch Nieuws of via zorgvuldige wijze is verwerkt. Noch wordt elektronisch verspreid. Pierre Berntsen insights.abnamro.nl ABN AMRO, noch functionarissen van de Sector Advisory Agrarisch ABN AMRO bank kunnen aansprakelijk worden gesteld Redactie: Jan de Ruyter Afmelden voor in deze publicatie eventueel aanwezige Martijn Leguijt Sector Advisory Agrarisch ABN AMRO Klik hier om u af te melden voor de onjuistheden. De teksten in deze nieuwsbrief agrarisch.nieuws@nl.abnamro.com Nadia Menkveld verzendlijst van Agrarisch Nieuws. zijn afgesloten op 28 juni 2017. Sector Advisory Agrarisch ABN AMRO Vormgeving en fotografie: Rob Morren Wilt u meer weten over de nieuwsbrieven en Copyright ABN AMRO Bank N.V., 2017 Sandra Broersen Sector Advisory Agrarisch ABN AMRO publicaties van ABN AMRO? Klik hier www.gerryhurkmans.nl Nico Klene Economisch Bureau ABN AMRO Met bijzondere dank aan: Aalt Dijkhuizen, Frank van der Tol, familie Klaver, Novifarm, Bloomon, fam. Van der Weele, fam. Coolen-Priems, Landwinkel Nieuw Slagmaat