Zicht op werkplezier en werkstress I II III IV V VI VII VIII IX X XI Hoe zit het met stress Hoe zit het met plezier Heeft stress nut? Wat doet stress in uw lichaam? Wat doet plezier in uw lichaam? Waardoor ontstaat werkplezier - werkstress Welke invloed heb je op werkplezier werkstress? Hoe steekt de mens in elkaar? De vijf G s De impact van stress en plezier De zaak sturen I Hoe zit het met stress? De term stress wordt vaak te snel en onjuist gebezigd. Een beetje jammer is dat wel, want daardoor wordt echte stress vaak niet direct serieus genomen. Het landelijk project Arbeid & Politie neemt zowel werkstress als de tegenhanger werkplezier zeer serieus. Deze keus heeft alles te maken met de vérstrekkende gevolgen die zowel stress als plezier uitoefenen op lichaam en geest. Wij spreken van werkstress als er sprake is van lichamelijke en psychische overbelasting. En dan niet voor een weekje of voor een maand, maar voor een veel langere periode. Die overbelasting kan ontstaan doordat er geen evenwicht is tussen wat een persoon aankan en wat hij op zijn bordje krijgt. 1 II Hoe zit het met plezier? De tegenhanger werkplezier wordt vaak te licht gewogen. Plezier in je werk? Dat heb je of dat heb je nu eenmaal niet. Maar zo eenvoudig ligt het niet. Zowel stress als plezier zijn afhankelijk van een veelvoud van oorzaken. Beide uiten zich op het lichamelijke én het geestelijke vlak. 1 We maken onderscheid tussen negatieve stress, overspannenheid en burnout. Bij negatieve stress is het evenwicht tijdelijk verstoord tussen wat een persoon kan en wat hij op zich neemt. Bij overspannenheid is er sprake van een langer durende emotionele belasting waardoor de balans voor langere tijd is verstoord. Burnout ontstaat wanneer iemand te lang en te vaak over zijn grenzen is gegaan en zodoende structurele roofbouw heeft gepleegd. 1/9
Op de korte én op de lange termijn. De effecten van werkplezier uiten zich in een goed humeur, in geestelijke veerkracht en lichamelijke weerstand (minder snel ziek!), maar ook in goede prestaties en geolied teamwork. De impact van werkplezier en werkstress is groot. Zò groot dat inzicht in deze verschijnselen noodzakelijk is om negatieve stress te lijf te gaan en meer plezier uit het werk te halen. Wat zijn de kenmerken? burnout Werkstress Werkplezier flow Negatief Positieve werkstress Positief III Heeft stress nut? Op zich is stress niet verkeerd. Integendeel, we kunnen niet zonder. Het biedt uitkomst in gevaarlijke situaties, zwiept ons op tot prestaties (flow), of helpt ons door zware tijden. Of redt soms ons leven. Maar volgt er na stress geen ontspanning en wordt stress chronisch dan slaan de positieve aspecten om in hun tegendeel. Op de lange duur kunnen stressreacties schade veroorzaken in ons lichaam. Ze worden destructief, kunnen ons ziek maken. IV Wat doet stress met je lichaam? Bij acute stress heb je energie nodig. En wel meteen. Het lichaam mobiliseert direct energie vanuit de vetcellen, de lever en de spieren. Stress werkt op het hart en de longen, het verhoogt de bloeddruk en de bloedverdeling wijzigt zich. De spierspanning wordt verhoogd. U krijgt te maken met tunnelview. De lichaamstemperatuur stijgt. Acute stress verandert ook uw denkvermogen en waarnemen. Uw zintuigen staan op scherp, uw geheugen draait op volle toeren. Bovendien verdooft stress pijn. In het heetst van de strijd, of dat nu een gevecht is of een voetbalwedstrijd, wordt pijn dankzij stress vergeten. Alles wat we niet direct nodig hebben wordt tijdelijk uitgeschakeld of op een laag pitje gezet: spijsvertering, seksuele drijfveer, de werking van het immuunsysteem. Bovendien wordt de opslag van energie belemmerd. V Wat doet plezier met je lichaam? Endorfine is de stof die verantwoordelijk is voor het geluksgevoel. Iedere keer wanneer genot of geluk wordt ervaren, wordt endorfine aangemaakt. Endorfine roept lichamelijke gevoelens op van welbehagen die zich op hun beurt weer vertalen in emotioneel welbevinden. Dat niet alleen, het stilt pijn, bevordert genezing en versterkt het immuunsysteem. Chemisch gezien komt endorfine overeen met opium en derivaten daarvan, maar het aardige is dat wij het niet in hoeven te nemen en dat het geen schade aanricht in het lichaam. We hebben het gewoon in huis: het is onderdeel van ons hormonale systeem. 2/9
Winnende atleten kunnen erover meepraten, want na topprestaties brengt endorfine hen in een euforische roes. Maar ook gewone stervelingen als u en ik kunnen zich eraan laven, want endorfine komt los door tal van uiteenlopende ervaringen. Bijvoorbeeld door de seksuele climax, het luisteren naar muziek of het gezellige bezoek bij vrienden. Het hoeft notabene niet eens in het echt te gebeuren. Ook plezierige gebeurtenissen die zich puur in de geest voltrekken brengen de endorfinestroom op gang. VI Waardoor ontstaat werkplezier werkstress? Er is geen eenvoudig recept beschikbaar hoe werkplezier te scheppen en werkstress te vermijden. Dat komt omdat er behalve de persoon ook de omgeving en tal van factoren, elementen en processen ìn die persoon en de omgeving een rol spelen. Die omgeving wordt onderverdeeld in invloed van relaties (chef, collega s, het team) en invloed van de organisatie (arbeidsinhoud, verhoudingen, omstandigheden, voorwaarden, organisatiestructuur en de maatschappij). Zie voor een verdere uitwerking van deze verdeling de hand-out Inzetbaarheid (landelijk project Arbeid & Politie). Ieder beroep heeft bovendien zo zijn eigen werkstressoren (eisen die het werk stelt en niet behoren tot de invloedsfeer van de medewerker: emotionele belasting, werktijden) en energiebronnen (aspecten in het werk die behoren tot de (in)directe invloedsfeer van de medewerker: regelmogelijkheden, sociale steun). Niettemin stelt het project Arbeid en Politie de persoon - u dus - centraal. In onze visie is de persoon geen slachtoffer, maar is hij in charge. De persoon is geen willoos slachtoffer van zijn omgeving of van zijn lot, evenmin van zijn situatie. U kunt door inzicht - in uzelf en in uw omgeving - én door de wil om uzelf of die omgeving te veranderen, meer plezier krijgen in het werk. Inzicht maakt de weg vrij voor verandering. VII Welke invloed heb je op werkplezier werkstress? In de visie van het project Arbeid & Politie staat de persoon centraal. Het uitgangspunt is dat de persoon zelf het plezier in zijn of haar werk bepaalt. Het motto is dan ook Plezier in je werk bepaal je zelf De persoon is in charge en geen slachtoffer van de omgeving. Dat neemt niet weg dat de omgeving wel degelijk invloed heeft op het individu. Bij allerlei zaken ben je in meerdere of mindere mate betrokken: cirkel van betrokkenheid. Zaken waar je invloed op kunnen hebben behoren tot je kleinere cirkel van invloed. Als je je bewust bent van de factoren (in de persoon en de omgeving) die een rol spelen bij werkplezier, kan (en zal) het heft in eigen handen nemen (proactief) en je richten op je cirkel van invloed. Je span je in voor zaken waar je echt iets aan kunnen veranderen. Als gevolg hiervan genereer je ook positieve energie die je in staat stel je cirkel van invloed vergroten (figuur 1). 3/9
Cirkel van invloed Cirkel van invloed Figuur 1 Figuur 2 Als je je richt op zaken waarbij je weliswaar betrokken bent, maar geen invloed op hebt (reactief), genereer je veel negatieve energie en verwaarloos je bovendien de dingen waar je echt invloed op kunt uitoefenen. Het gevolg is dat je cirkel van invloed kleiner wordt (figuur 2). VIII Hoe steekt de mens in elkaar? Wat ons bindt Hoe verschillend individuen ook zijn, zij hebben ook vele overeenkomsten. Voor ieder mens geldt dat eerst aan de primaire behoeftes als voedsel, drinken, veiligheid moet zijn voldaan voordat hij aan hogere behoeften als erkenning en plezier zelfs maar kan denken, laat staan dat er actief aan kan worden gewerkt. Leeftijd, geslacht, klasse, opvoeding en cultuur kleuren het beeld dat we van de wereld, het leven en dus ook van het werk hebben. Mannen delen andere zaken met elkaar dan vrouwen. Heeft u dezelfde achtergrond als uw collega? Of komt hij uit een heel ander nest? Dat beïnvloedt ook onze ervaring van plezier of stress. Ondanks of dankzij die kleuring en invloeden beschikt ieder mens over de vrijheid om te kiezen. En, door zijn gedrag te veranderen kan de mens een positieve invloed uitoefenen op zijn omgeving. Wat ons anders maakt Daarnaast tellen de verschillen. Ieder mens is behept met een bepaald IQ (intelligentie quotiënt), EQ (emotionele intelligentie) en beschikt over competenties: kennis (bekendheid en vertrouwdheid met studie, onderzoek en oefening), sociale en cognitieve vaardigheden (ofwel de mate waarin een mens behendig en bekwaam is), motivatie (ofwel beweegredenen of drijfveren) en persoonskenmerken (aangeboren of aangeleerde eigenschappen waardoor een persoon zich onderscheidt van een ander). Zo zal een zorgelijk, zwaarmoedig persoon eerder en meer te lijden hebben van negatieve stress dan zijn luchthartige, laconieke collega. De instelling is belangrijk. Er zijn voetballers die hun verlies altijd wijten aan het weer, de scheidsrechter of de onsportieve tegenstander, nooit aan zichzelf. Of managers die succes van medewerkers aan zichzelf toedichten en mislukkingen op hen afwentelen. Aan de andere kant heb je mensen die alle negatieve gebeurtenissen aan zichzelf wijten en de ander te hoog inschatten. 4/9
Tevens kleurt de levenservaringen en individuele conditionering (de soort opvoeding, het slag vrienden, cultuur, gebeurtenissen) de persoon. En niet te vergeten onze fysieke en mentale gezondheid. Als hekkensluiter noemen we de privé-omstandigheden die het welzijn van de persoon beïnvloeden. Scheidingen, geboorte of verlies van kinderen, maar ook financiële tegen- of meevallers, hebben (soms grote) invloed op het al dan niet ervaren van werkstress of werkplezier. Omgaan met gebeurtenissen En, heel belangrijk, hoe gaat u ermee om? De manier waarop je met ingewikkelde, belastende gebeurtenissen omgaat en hoe je ertegen aankijkt wordt ook wel coping genoemd Grofweg zijn er twee copingstijlen te onderscheiden: probleemgericht of emotiegericht. Gaat u op de problemen af en zoekt u naar oplossingen? Vermijdt u liever conflicten, vlucht u in zelfbeklag of gemopper? Volgens sommige theoretici is coping afhankelijk van ons karakter, dan wordt dit beschouwd als gegeven, als iets dat niet te veranderen valt. Volgens anderen echter is coping onderdeel van ons gedrag en valt er dus wel degelijk iets te veranderen aan de manier waarmee we omgaan met belastende omstandigheden. IX De vijf G s 0 zijn IQ en EQ Competenties Gezondheid Privé situatie Levenservaring Conditionering Met opmaak 1 gebeurtenis 3 gevoel 2 gedachten 4 gedrag 5 gevolgen Onderschrift schema: Tellen we alles bij elkaar op IQ, EQ, competenties, gezondheid, privéomstandigheden, levenservaringen, conditionering ofwel hoe een persoon is (0), wat er gebeurt bij een stressvolle of juist plezierige gebeurtenis (1), hoe hij daarover denkt (2) en wat hij daarbij voelt (3), dan bepaalt deze optelsom ons gedrag (4). Dit gedrag heeft op zijn beurt weer gevolgen (5) op het emotionele vlak, het gedrag, het lichaam, en het sociale vlak. In het kort: de vijf G s: *Gebeurtenis *Gedachten *Gevoel *Gedrag *Gevolgen 5/9
Een voorbeeld: Werkplezier of werkstress kan een onvermoede, zelfs onvoorspelbare uitwerkingen hebben. Vaak zijn we ons er niet eens van bewust omdat gevolgen van plezier of stress niet direct zijn te herleiden. Zondagochtend een stuk fietsen? Iemand die chronische werkstress ervaart, kiest letterlijk voor vertrouwde paden. Hij laat zich niet verleiden tot een nieuwe route, wil alleen langs de bekende wegen fietsen om snel weer thuis te zijn. Stress maakt behoudend. Zijn collega die iedere dag fluitend naar zijn werk gaat, kiest onverwachte, verrassende routes. Werkplezier verruimt de geest. Altijd in voor een praatje met de buurman, die grappige kinderen bij u in de straat of gewoon met de bakker? Bij chronische stress verdwijnt die zin allengs. U wacht nu tot de buurman naar binnen is, voordat u de vuilnisbak buiten zet en op die kinderen reageert u maar flauwtjes. Stress veroorzaakt vermijdingsgedrag. Kinderen naar school brengen? De ouder die veel werkstress ervaart, irriteert zich mateloos aan getreuzel bij het ontbijt, aan onvindbare schoenen en aan onbeleefde of onhandige weggebruikers. Stress maakt prikkelbaar. De ouder die veel plezier in het werk heeft, brengt engelengeduld op voor hetzelfde getreuzel en dezelfde onvindbare schoenen, en blijft vriendelijk tegen dezelfde onhandige weggebruiker. Plezier zorgt voor geduld en een goed humeur. X De impact van stress of plezier De gevolgen van plezier en stress worden weerspiegeld in: 1. de emoties 2. het gedrag 3. het lichaam 4. sociale contacten 5. denkstoornissen Emoties Werkplezier zorgt voor tevredenheid, motivatie, geduld, voldoening, passende gedachtes en gevoelens. Stress zorgt voor angst, ontevredenheid, een opgejaagd gevoel, irritatie, boosheid en verdriet. Gedrag Door stress maak je meer fouten en ongelukken, word je cynisch, je meldt je vaker ziek, gaat meer roken en drinken, wordt prikkelbaar en behoudend. Door werkplezier word je productief, enthousiast, vrolijk, betrokken, toegewijd en zelfverzekerd, alert en levendig. Lichamelijk Van stress krijg je hoofdpijn en nek- en rugklachten. Je zweet overmatig, slaapt slecht en bent voortdurend moe. Van plezier krijg je energie, je voelt je fit en gezond, geconcentreerd, alle zintuigen staan op scherp en je beschikt zowaar over twinkelende ogen. 6/9
Sociaal Stress maakt dat je je isoleert van anderen, dat je eerder ruzie krijgt en conflicten. Je interesseert je minder voor de omgeving, je vermijdt anderen en andere situaties. Je wordt kleinzielig. Plezier maakt dat je collegiaal wordt, dat je aandacht krijgt voor de omgeving. Je geeft makkelijker sociale steun, je ontvangt ook makkelijker steun en je voelt je gewaardeerd. Denkstoornissen Als stress langer aanhoudt, dan krijg je te maken met een aantal denkstoornissen. Je kunt je onvoldoende concentreren en krijgt problemen met het onthouden van eenvoudige dingen. Je krijgt de neiging problemen te overdrijven en maakt jezelf verwijten als er iets niet goed gaat. Je voelt nog weinig waardering voor jezelf. Van hieruit staat de weg naar burnout open en is de weg naar werkplezier opengebroken. XI Sturen die zaak Waar we uiteindelijk naar toe willen is zélf de zaak kunnen sturen. Niet de gebeurtenissen (stressvol of plezierig) zonder meer over ons heen laten komen, maar door inzicht en kennis onze eigen cirkel van invloed te vergroten. Denkraam Werkplezier Persoonlijke bronnen (IQ, EQ, competentie etc.) Omgevings -bronnen (werkstressoren en energiebronnen) 1 gebeurtenis 3 gevoel 4 gedrag 5 gevolgen Situationele (persoonlijke en omgevings-) bronnen 2 gedachten 7/9
Je kunt stress niet uit je leven bannen. Dat moet je ook niet willen gezien de positieve kanten van stress. Maar met behulp van - reële gedachten en gevoelens, - effectief gedrag, - een gezond lichaam, - goede werkrelaties en een passende werk(druk) kan je de negatieve stress beter weerstaan en de kans op werkplezier vergroten. Hoe zit dat met die reële gedachten en gevoelens? Wetenschappers maken onderscheid tussen rationele gedachten en gevoelens en irrationele gedachten en gevoelens. Rationele gedachtes en gevoelens leveren ons iets op, ze zijn productief voor ons denken, voor ons gedrag en welzijn. Irrationele gedachtes resulteren in herhalingen, in cirkelredeneringen. Ze maken ons zelfs angstig of verdrietig. Het overbekende schuldgevoel is een schoolvoorbeeld van irrationeel denken en voelen. Het leidt tot niets en houdt de persoon gevangen, belemmert hem of haar in zijn handelen. Besef van irrationeel denken of gevoel kan helpen om die irrationaliteit te doorbreken. Wat is effectief gedrag? Effectief gedrag wordt vertaald in het nemen van de goede stappen die door de persoon gewenste resultaten opleveren. COPINGSTIJL Probleemgericht Persoongericht GEDACHTEN EN GEVOEL Irrationeel, boosheid, afkeer Rationeel, geluk / blijdschap Irrationeel, angst, verdriet GEDRAG Agressief Assertief Kwetsbaar Ik ben oké, jij bent niet oké Ik ben oké, jij bent oké Ik ben niet oké, jij bent oké Onafhankelijk Wederzijds afhankelijk Afhankelijk Overheersend Actief / capabel Verdedigend Aanvallend Zelfbeheersing Onderdrukkend Star Flexibel Verplicht voelend Streberig Open Lief Eisend Overtuigend Over je heen laten lopen 8/9
Wat goed is voor lijf en leden? Na een (in)spannende gebeurtenis is het van doorslaggevend belang dat je tijd inruimt om te ontspannen of ontladen. De opgebouwde lichamelijke en emotionele spanning moet weer worden afgebouwd. Zo is het raadzaam om na een slopende werkdag toch de fut op te brengen om iets heel anders te gaan doen. Nieuwe energie is je beloning. Of die ontspanning nu bestaat uit hardlopen, fitness, voetbal, beeldhouwen of yoga, maakt niet uit. Het effect op lichaam en geest is belangrijk. Gunt je jezelf voortdurend geen of te weinig ontspanning of wordt dit anderszins onmogelijk gemaakt, dan ontstaat er een vruchtbare voedingsbodem voor werkstress. Voorts levert een gezonde, actieve levensstijl een positieve bijdrage aan de veerkracht en stressbestendigheid van zowel lichaam als geest. Leefgewoonten als gevarieerd en gezond eten, voldoende nachtrust, regelmatig sporten, voorzichtig met alcohol en cafeïnehoudende dranken en een gezond gewicht verhogen de weerbaarheid en de herstelcapaciteit. Ook euforische ervaringen compenseren de effecten van negatieve spanning. Wie een gezond en fit lichaam heeft en dit goed onderhoudt, is beter bestand tegen stress. Wat is er nodig voor goede werkrelaties/werksfeer? Een goede, collegiale sfeer is essentieel. Dit ontstaat niet altijd vanzelf. Het is noodzakelijk dat je je bewust bent van uw eigen gedrag en de invloed daarvan op anderen, en dat je een goede inschatting kunt maken van het gedrag van anderen. (zie Denkraam persoon) Naast de emotionele vaardigheden van de persoon (zelfbewustzijn, motivering en zelfregulering) wordt een beroep gedaan op de vaardigheden die nodig zijn om banden met anderen aan de te gaan: empathie en sociale vaardigheden. Concreet? Gewoon vragen hoe het met je medewerker of collega gaat. Dat doet vaak wonderen. En laat eens blijken dat je de inspanningen van collega s waardeert. Uit niet alleen negatieve kritiek, maar zeg het ook eens wanneer iemand iets goeds doet. Planten hebben water nodig, mensen complimenten. Wat is een passende werkdruk? Het kan voorkomen, zelfs na jaren, dat je tot de conclusie moet komen dat de inhoud van uw werk of de arbeidsomstandigheden niet bij je passen. Of dat je competenties en ervaring niet stroken met uw functie. Er is sprake een mismatch tussen de persoon en zijn werkomgeving. Vraag t jezelf nog eens af: Voldoet de organisatie van het werk wel aan je eisen, zijn de arbeidsomstandigheden of de arbeidsvoorwaarden zodanig dat je tevreden bent? Zo niet, dan zijn de opties: inruilen van de omgeving of via de kanalen van medezeggenschap proberen de omgeving te veranderen. Wanneer je niet in staat bent om die omgeving te veranderen is de enige optie inruilen van de omgeving voor een die wél past. Soms kan het idee alleen al - dat je niet per se de eerder gekozen weg moet blijven volgen vanwege studie, gemaakte afspraken of financiële eisen - aan een andere functie of zelfs werkkring de opluchting en ruimte bieden om eens kritisch naar je huidige situatie te kijken. En, om te bedenken wat je kunt ondernemen om daar verbeteringen in aan te brengen. WANT, PLEZIER IN JE WERK BEPAAL JE ZELF. 9/9