Auteur VO-content Laatst gewijzigd 24 August 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/73632 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.
Inhoudsopgave Thema: Toveren in de biologie Intro Leerdoelen Werkplan Herhaling Herhaling Hygiëne en conserveren Kennisbank Hygiëneregels Conserveren E-nummers Salmonella Examenopgave Antwoorden - Toepassing Biotechnologie Kennisbank Kaas maken Zuurkool maken Brood maken Gemodificeerd voedsel Examenopgave Afsluiting Introductie Toveren in de biologie Voortgang Voortgang Over dit lesmateriaal Pagina 1
Thema: Toveren in de biologie Intro Toveren in de natuur Bacteriën en schimmels zijn reducenten. Ze zorgen ervoor dat (resten van) dode dieren en planteen worden afgebroken tot mineralen. Alleen als dat gebeurt met je voedsel ben je minder blij. Van bedorven eten kun je ziek worden. De smaak, geur en kleuren veranderen. Door hygiënisch met voedsel om te gaan kun je besmetting door bacteriën en schimmels al een beetje tegengaan. Was je handen voordat je eten gaat klaarmaken en bak, kook of was je eten goed. Bewaar voedsel op de juiste plaats, droog, in de koelkast of bevroren. Veel voedingsmiddelen worden op een bepaalde manier geconserveerd. Hierover leer je meer in dit thema. In de biotechnologie houden mensen zich bezig met technieken waarbij bacteriën en schimmels juist worden gebruikt. Het gaat om producten waar je wat aan hebt. Bijvoorbeeld kaas, brood of medicijnen. Mensen maken al eeuwen gebruik van organismen voor het maken van voedingsmiddelen. Ook het fokken van dieren en het selecteren, kruisen en veredelen van planten behoort tot de biotechnologie. Dit zijn vormen van klassieke biotechnologie. In de moderne biotechnologie sleutelen wetenschappers aan het erfelijk materiaal van Pagina 2
organismen. Door genetische modificatie krijgt een organisme dus een eigenschap die hij eerst niet had. Een voorbeeld: Een stukje menselijk DNA kan in een bacterie worden geplakt. Zo kunnen de bacteriën menselijke insuline maken voor mensen die diabetes (suikerziekte) hebben. Je noemt dit ook welgenetische modificatie. Door genetische modificatie krijgt een organisme dus een eigenschap die hij eerst niet had. Genetische modificatie kan ook gebruikt worden bij het maken van voedingsmiddelen. Als er genetisch gemodificeerde stoffen in het voedsel zitten, staat dit op het etiket. Je rondt het thema af met enkele examenvragen op vmbo-gt niveau. Biotechnologie hoort namelijk niet bij de examenstof van vmbo-bb. Leerdoelen Kennis Aan het eind van dit thema kun je: K5 Hygiëne en conserveren Uitleggen hoe voedselbederf door schimmels en bacteriën kan worden tegengegaan. K5 Biotechnologie Aangeven welke rol schimmels en bacteriën kunnen spelen bij biotechnologie. Pagina 3
Enkele voorbeelden van biotechnologie beschrijven waarmee voedingsmiddelen en medicijnen worden gemaakt. K8 Dissimilatie Aangeven dat glucose kan verbranden met zuurstof. Aangeven dat bij assimilatie energie vrijkomt. Aangeven dat bij assimilatie met zuurstof meer energie vrijkomt dan bij assimilatie zonder zuurstof. Melkzuurgisting en alcoholische gisting vormen zijn van dissimilatie zonder zuurstof. Melkzuurgisting en alcoholische gisting kunnen worden gebruikt in de klassieke biotechnologie. Werkplan Het thema Toveren in de biologie bestudeer je door twee modules en de afsluiting te maken. In het schema hieronder een tijdsinschatting. Module Aantal lessen Inleiding 0,5 Hygiëne en conserveren 1,5 Biotechnologie 1,5 Afsluiting - Examenopgave 1 Totaal 4,5 Het is belangrijk dat je goed bijhoudt wat je gedaan hebt. Om je hierbij te helpen is er een werkplan gemaakt. Op dat werkplan kun je bijhouden welke onderdelen je al gedaan hebt. Download hier het Werkplan Toveren in de biologie Pagina 4
Herhaling Herhaling Weet je het nog Het thema Toveren in de biologie is het laatste thema van leerjaar 4. De theorie uit enkele modules die je in de voorgaande thema's bent tegengekomen, heb je ook nodig bij de afsluiting van dit thema. Als je twijfelt of je het nog weet, klik de modules hieronder dan nog eens door. Klik op de link om de module te openen. > Cellen van bacteriën > Cellen van schimmels Pagina 5
Hygiëne en conserveren Kennisbank Bestudeer uit de Kennisbank biologie het onderdeel 'Hygiëne en conserveren'. KB: Hygiëne en conserveren Test je kennis Beantwoord de volgende vragen over de theorie in de Kennisbank. Hygiëne en conserveren kn.nu/fu0ak 1 van 5 Waardoor bevatten voedingsmiddelen altijd wel bacterie- of schimmelsporen? a. Omdat sporen gifstoffen maken en altijd in beweging zijn. b. Omdat veel mensen hun handen niet wassen als ze niezen of verkouden zijn. c. Doordat sporen zo licht zijn en er zijn er heel veel van. d. Doordat de voedingsmiddelen slecht geconserveerd zijn. 2 van 5 Waar of niet waar? I Als je een pak met gesteriliseerde melk open laat staan, kunnen er geen bacteriën in groeien. II Zuur of conserveringsmiddelen kunnen voedsel langer houdbaar maken. Pagina 6
a. I en II zijn beide waar b. I is waar, II is niet waar c. I is niet waar, II is waar d. I en II zijn beide waar 3 van 5 Waar of niet waar? I Eerst steriliseren en later vacuüm verpakken is een goede manier om te conserveren. II Pasteuriseren is maar tijdelijk, daarna kunnen bacteriën weer groeien. a. I en II zijn beide waar b. I is waar, II is niet waar c. I is niet waar, II is waar d. I en II zijn beide waar 4 van 5 Waar of niet waar? I Drogen, invriezen en pekelen werken doordat er geen water in het voedsel meer zit. II Salmonella kan gedood worden door goed bakken. a. I en II zijn beide waar b. I is waar, II is niet waar c. I is niet waar, II is waar d. I en II zijn beide waar 5 van 5 Waar of niet waar? Vriesdrogen is geen conserveringsmethode. a. waar b. niet waar Hygiëneregels Pagina 7
Bekijk het filmpje over de hygiëneregels bij McDonalds: Welke hygiëneregels heb jij thuis om niet ziek te worden van voedsel? En op school? Wat zou je thuis of op school nog kunnen verbeteren om voedselinfecties tegen te gaan? Maak in tweetallen een lijst met verbeterpunten. Deel in de klas de verbeterpunten. Maak met elkaar een top 3 van verbeterpunten. Conserveren Bekijk het filmpje Conserveren. Video: Conserveren Schrijf tijdens het filmpje verschillende methoden op waardoor je voedsel langer kunt bewaren. Bespreek je antwoorden met een klasgenoot. E-nummers Pagina 8
Op de website van het Voedingscentrum lees je het volgende: E-nummers, of toevoegingen, zijn stoffen die voedingsmiddelen verbeteren. Veilige toevoegingen krijgen van de overheid een E-nummer. Het is een garantie dat de Europese autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) de stoffen gecontroleerd heeft en veilig vindt. Een toevoeging krijgt pas een E-nummer als zeker is dat je er niet te veel van binnenkrijgt. In de wet staat in welke producten een toevoeging gebruikt mag worden en hoeveel er maximaal aan producten mag worden toegevoegd. Ga naar de website van het Voedingscentrum en beantwoord de volgende vragen: 1. Om welke redenen kunnen E-nummers worden toegevoegd? 2. Zijn natuurlijke toevoegingen veiliger voor je gezondheid dan synthetische (in de fabriek gemaakt) toevoegingen? 3. Op de website van het Voedingscentrum kun je meer informatie vinden over de herkomst van E-nummers. Ook kun je zien waar de E-nummers in zijn verwerkt. Neem de tabel over en zoek de ontbrekende informatie: E-nummer Naam Functie Oorsprong Waar zit het in? één voorbeeld E120 chochenille Roze kleurstof E220 Bakverbeteraar, voorkomen verkleuring gedroogd fruit en gisting beheersen n.v.t. E300 ascorbinezuur antioxidant E406 Verdikkingsmiddel (werkt als gelatine) E500 zuurteregelaar Natuurlijk mineraal E621 Mononatriumglutoamaat Pagina 9
4. Je ziet dat E- nummers in een soort groepen zijn ingedeeld. E100 tot en met E180 zijn kleurstoffen. Welke E-nummers krijgen conserveermiddelen? Veelgebruikte conserveermiddelen zijn nitriet, sulfiet en benzoëzuur. 5. In tweetallen. Neem verschillende voedingsmiddelen mee naar school. Je kunt deze opdracht ook doen met de voedingsmiddelen die je gebruikt bij de toepassing Eet je gemodificeerd voedsel? van de module Biotechnologie. Bekijk het etiket. Welke E-nummers zijn daar op te lezen? Ga met behulp van de website van het Voedingscentrum op zoek naar de naam, functie en herkomst van de toevoegingen. Vergelijk je antwoorden met een ander tweetal. Wat ben je te weten gekomen? Salmonella In oktober/november 2008 kampte Nederland met een grote uitbraak van een agressieve vorm van salmonella. Bekijk de nieuwsvideo op de website van de RTL over deze uitbraak van salmonella. Video: RTL Nieuws: Derde dode door besmette zalm Pagina 10
Beantwoord daarna de vragen over de video. 1. Hoe hoog is het normale aantal meldingen per week van de agressieve vorm van salmonella? 2. Wie zijn vooral ziek? 3. Hoe noem je het als een bacterie niet meer kan worden bestreden met antibiotica? De bacterie is.. 4. RIVM staat voor 5. Het RIVM raadt mensen aan de besmetting te voorkomen door Examenopgave Beantwoord ter afsluiting van deze module de volgende examenvraag. VMBO BB 2004-1 Vraag 1 Antwoorden - Toepassing Toepassing: E-nummers Bijvoorbeeld als kleurstof, smaakversterker, conserveermiddel, glansmiddel of emulgator. Nee, je lichaam gaat met natuurlijke en synthetische stoffen op dezelfde manier om. Ze zijn daarom even veilig. Enummer Naam Functie Oorsprong Waar zit het in? één voorbeeld E120 chochenille Roze kleurstof Schildjes van luizen Toetje E220 Zwaveldioxide Bakverbeteraar, voorkomen verkleuring gedroogd fruit en gisting beheersen n.v.t. Wijn E300 ascorbinezuur antioxidant Fruit en groente Frisdrank E406 Agar Verdikkingsmiddel (werkt als gelatine) Zeewier IJs E500 Natriumcarbonaat zuurteregelaar Natuurlijk mineraal Ketchup Pagina 11
E621 Mononatriumglutoamaat Smaakversterkers Synthetisch Chinees eten (vetsin) Conserveermiddelen hebben de E-nummers E200 tot E290. Toepassing: Salmonella 1. 2. 3. 4. 5. 1 à 2 keer per week. Jongeren en bejaarden. De bacterie is resistent. RIVM staat voor Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Het RIVM raadt mensen aan de besmetting te voorkomen door vlees goed door te bakken. Pagina 12
Biotechnologie Kennisbank Bestudeer uit de Kennisbank biologie de onderdelen: KB: Biotechnologie KB: Dissimilatie Test je kennis Beantwoord de volgende vragen over de theorie in de Kennisbank. Biotechnologie kn.nu/b47vq 1 van 9 Welke voedingsmiddelen zijn gemaakt met behulp van biotechnologie? Geef twee antwoorden. a. kaas b. suiker c. brood d. melk 2 van 9 Juist of onjuist? Door genetische modificatie kunnen bacteriën insuline maken. a. Juist b. Onjuist Pagina 13
3 van 9 Juist of onjuist? Bij alle vormen van biotechnologie is sprake van genetische modificatie. a. Juist b. Onjuist 4 van 9 Welke begrippen horen bij klassieke biotechnologie? Kies drie antwoorden. a. kruisen b. DNA c. veredelen d. selecteren e. genetische modificatie 5 van 9 Welke begrippen horen bij 'chymosine in gist'? a. insuline b. genetische modificatie c. veredelen d. kaasbereiding 6 van 9 Juist of onjuist? Bacteriën kunnen een rol spelen bij het fermenteren van koffiebonen. a. juist b. onjuist 7 van 9 Juist of onjuist? Het DNA van gist kan worden veranderd. a. juist b. onjuist 8 van 9 Juist of onjuist? Zonder de maag van een kalf kun je tegenwoordig geen kaas maken. a. juist b. onjuist Pagina 14
9 van 9 Juist of onjuist? Een bacterie kan na genetische modificatie menselijk DNA bevatten. a. juist b. onjuist Dissimilatie kn.nu/ijozy 1 van 6 Wat is de juiste reactievergelijking van melkzuurgisting? a. glucose + zuurstof > koolstofdioxide + water + energie b. glucose > melkzuur + energie c. glucose > alcohol + koolstofdioxide + energie d. glucose + zuurstof > melkzuur + energie 2 van 6 Welke voedingsmiddelen zijn gemaakt met behulp van melkzuurbacteriën? a. Yoghurt b. Kaas c. Bier d. Brood e. Zuurkool 3 van 6 Wat is de juiste reactievergelijking van alcoholische gisting a. glucose + zuurstof > koolstofdioxide + water + energie b. glucose > melkzuur + energie c. glucose > alcohol + koolstofdioxide + energie d. glucose + zuurstof > melkzuur + energie 4 van 6 Wat is gist? Pagina 15
a. een eencellige bacterie b. een eencellige schimmel c. een meercellige schimmel d. een eencellig diertje 5 van 6 Welke voedingsmiddelen zijn gemaakt met behulp van gist? a. Yoghurt b. Kaas c. Bier d. Brood e. Zuurkool 6 van 6 Wat levert meer energie op? Dissimilatie met zuurstof of zonder zuurstof? a. Met zuurstof b. Zonder zuurstof c. Even veel Kaas maken Bekijk het onderstaande Schooltv fragment. Video: Kaas maken De grondstof voor kaas is melk. In het volgende practicum ga je kaas maken. Download het practicum kaas maken. Lees het practicum een keer helemaal door. Zoek de benodigheden bij elkaar. Pagina 16
Voer het practicum uit zoals beschreven onder de werkwijze. Beantwoord de twee vragen. Het stremsel uit de magen van pas geslachte kalveren is moeilijk te krijgen. Dankzij de biotechnologie is het gelukt om een stukje DNA uit de maagklieren van een kalf in een gistsoort te brengen. De gistsoort wordt gebruikt voor het maken van stremsel. Zo is er nooit een tekort aan het enzym en wordt de productie van kaas niet al te duur. Leg uit wat dit met moderne biotechnologie te maken heeft. Zuurkool maken Bekijk het onderstaande klokhuis fragment. Video: Zuurkool Zuurkool maak je van witte kool. In het volgende practicum ga je kaas maken. Download het practicum zuurkool maken. Lees het practicum een keer helemaal door. Zoek de benodigheden bij elkaar. Voer het practicum uit zoals beschreven onder de werkwijze. Beantwoord de twee vragen. Opdracht Zuurkool Zodra de zuurkool is ingezet ga je het maken van zuurkool in maximaal zes tekeningen uitbeelden. Je kunt ook een filmpje maken over het maken van zuurkool. Je filmpje dient dan als handleiding voor het maken van zuurkool voor andere docenten en leerlingen. Neem na drie weken een beetje van het zuurkoolnat en bekijk dat door de microscoop. Wat zie je? Noteer je waarnemingen of teken wat je ziet. Beantwoord de volgende vragen: a. Leven deze bacteriën in een omgeving met of zonder zuurstof? b. Vindt in de bacteriën verbranding plaats? c. Is zuurkool maken een voorbeeld van klassieke biotechnologie of van moderne biotechnologie? Leg je antwoord uit. Bespreek de antwoorden met je docent. Pagina 17
Brood maken Bekijk het onderstaande Schooltv fragment. Video: Gist Zelf aan de slag? Bekijk het filmpje hoe je een vlechtbrood met maanzaad maakt: Video: Vlechtbrood met maanzaad Het volledige recept vind je hier: Recept: vlechtbrood met maanzaad Wil je een ander brood maken? Overleg dan met je docent welk recept je gaat gebruiken. Succes en eet smakelijk! Gemodificeerd voedsel Bekijk het onderstaande filmpje. Pagina 18
In veel voedsel dat je eet zitten genetische gemodificeerde ingrediënten. Dit kun je teruglezen op de etiketten van de voedingsmiddelen. Wanneer meer dan 1% van een genetisch gemodificeerd ingrediënt in een product zit, moet het op het etiket staan. Op verse producten, zoals brood en groente, staan de ingrediënten niet vermeld. Dat is ook niet verplicht. Genetisch gemodificeerde maïs of soja zal je veel op etiketten terugvinden. Neem vijf verschillende voedingsmiddelen mee naar school, waarvan de ingrediënten op de verpakking zijn vermeld. Denk bijvoorbeeld aan een pot pindakaas, een pak havermout, een reep chocolade of een pizzadoos. Bekijk samen met een klasgenoot eens nauwkeurig naar de ingrediëntenlijst. Staan er ingrediënten op die zijn gemaakt met behulp van genetische modificatie? Maak een lijst van deze ingrediënten en vergelijk jouw lijst met andere klasgenoten. Beantwoord de volgende vragen: a. b. c. d. e. Is deze lijst langer of korter dan je had verwacht? Welke type producten hebben de meeste genetisch gemodificeerde ingrediënten? En welke de minste? Wat vind je er van dat dit in je eten zit? Ga je voortaan de ingrediëntenlijst beter lezen voor je iets eet? Examenopgave Beantwoord ter afsluiting van dit onderdeel de volgende examenvraag. VMBO BB 2004-1 Vraag 1 Pagina 19
Afsluiting Introductie Je hebt in twee modules veel theorie bestudeerd en veel vragen beantwoord en opdrachten gedaan. Als het goed is ben je nu klaar voor de afsluiting van dit thema. De afsluiting bestaat uit het maken van vragen van de examenopgave toveren in de biologie. Tips 1. Lees steeds de opgave en de eventuele bronnen/informatie goed door. Beantwoord daarna de vraag. 2. Geef antwoord op wat gevraagd wordt (in je eigen woorden). Schrijf geen dingen op die niet gevraagd zijn. 3. Meerkeuzevragen vormen een belangrijk onderdeel van de examenopgave. Weet je het antwoord op een meerkeuzevraag niet, ga dan niet meteen gokken. Kijk eerst of je antwoorden kunt wegstrepen die sowieso fout zijn. Kijk dan tussen de overgebleven antwoorden nogmaals of je het antwoord nu misschien wel weet. Zo niet, gok dan pas één van de overgebleven antwoorden. Van de examenvragen kan de voortgang worden bijgehouden. Daarvoor moet je wel ingelogd zijn. Om te kunnen inloggen heb je een Entreeaccount nodig. Vraag verdere instructies aan je docent. Toveren in de biologie Pagina 20
Beantwoord de volgende examenvragen. Gist VMBO GL en TL 2009-1 Vraag 10 VMBO GL en TL 2009-1 Vraag 11 VMBO GL en TL 2009-1 Vraag 12 Biotechnologie VMBO GL en TL 2004-1 Vraag 41 VMBO GL en TL 2004-1 Vraag 49 VMBO GL en TL 2004-1 Vraag 52 VMBO GL en TL 2004-1 Vraag 53 Pagina 21
Voortgang Voortgang Pagina 22
Over dit lesmateriaal Colofon Het thema 'Toveren in de biologie' is ontwikkeld door auteurs en medewerkers van StudioVO. Fair Use In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use. Meer informatie: Fair use Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk VO-content. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 24 August 2016 om 16:41 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 4; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 3; Leerinhoud en Biologie; doelen Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Trefwoorden leerlijn, reangeerbare Gebruikte Wikiwijs Arrangementen content, VO. (2016). Biotechnologie vmbo-b34. http://maken.wikiwijs.nl/73574/biotechnologie vmbo_b34 content, VO. (2016). Hygiëne en conserveren vmbo-b34. http://maken.wikiwijs.nl/73573/hygi_ne_en_conserveren vmbo_b34 Pagina 23