Locus delicti en rechtsmacht H.D. Wolswijk Gouda Quint - Deventer (S. Gouda Quint - D. Brouwer en Zoon) in samenwerking met het Willem Pompe Instituut voor Strafrechtswetenschappen te Utrecht 1998
Lijst van afkortingen xm Inleiding Aanleiding 1 Probleemstelling 7 Opzet van het onderzoek 9 Hoofdstuk 1 Het begrip 'plaats van het strafbare feit' 1 Inleiding 11 2 Plaats van het handelen 11 Lógica van de plaats van het handelen 11 Taalgebruik en 'common sense' 12 Oplossing: fixatie van het handelen op een plaats 12 3 Plaats van het strafbare feit (in verband met rechtsmacht) 13 Criterium voor de handeling 13 Criterium voor de plaats 13 Bepaling van de plaats van het strafbare feit 16 Hoofdstuk 2 Territorialiteitsbeginsel en rechtsmacbt 1 Inleiding 17 2 Rechtsmacht 17 2.1 Algemeen 17 2.2 Rechtsmachtsbeginselen 18 3 Rechtvaardiging van het territorialiteitsbeginsel 19 3.1 Verschillende betekenissen 19 3.2 Zelfbescherming en solidariteit 20 3.3 Rechtvaardiging van het territorialiteitsbeginsel 24 3.4 Vanzelfsprekendheid van het territorialiteitsbeginsel ais criterium 25 4 Verschillend gebruik van het territoriale aanknopingspunt 26 5 Relatie tussen het territorialiteitsbeginsel en andere beginselen 28
5.1 Afleiding van het locus-begrip uit het bereik van andere beginselen 28 Territorialiteitsbeginsel en beschermingsbeginsel 29 Territorialiteitsbeginsel en actief personaliteitsbeginsel 29 5.2 Nieuwe rechtsmachtsbeginselen 30 Effectbeginsel 3 ' Beladingsbeginsel 31 5.3 Locus delicti binnenslands en territorialiteitsbeginsel ais 'restposten' 32 Hoofdstuk 3 Volkenrechtelijke aspecten 1 Inleiding 35 2 Begrenzing van de strafmacht 35 3 Volkenrechtelijke betekenis van de rechtsmachtsbeginselen 38 4 Omschrijvingen van het territorialiteitsbeginsel 41 4.1 Voorbeelden 42 4.2 Verschillen 45 4.3 Verschillen in gebruik van het territoriale aanknopingspunt 46 5 Territorialiteitsbeginsel: 'substantive theory of jurisdiction' of 'aspect of the rule of reasonableness' 50 Blakesley 50 Bespreking 52 Hoofdstuk 4 Strafrechtelijke aspecten 1 Inleiding 57 2 Karakter van het bestaan van rechtsmacht en de rechtsmachtsvoorwaarden 58 2.1 Opvattingen in de literatuur 59 Nederlandse literatuur 59 Discussie in de Duitse literatuur: universele versus beperkte waarderingsaanspraak 64 2.2 Bespreking 66 3 Verhouding tussen schuldvormen en locus delicti binnenslands 70 3.1 Systematische kwestie 71 3.2 Wederrechtelijkheid en locus delicti binnenslands 72 Rechtsmachtsvoorwaarden ais 'nicht-tatbestandgebundene objektive Bedingungen der Strafbarkeit' 72 Verband tussen rechtsmacht en wederrechtelijkheid van delicten 73 'Deliktstypenneutrale' en 'nicht-deliktstypenneutrale' rechtsmachtsvoorwaarden 76 Conclusie 78 3.3 Schuldbeginsel 80
vn 4 Nulla poena-beginsel 82 Toepasselijkheid van nulla poena-beginsel 82 Kenbaarheid ais voortvloeisel uit nulla poena-beginsel 83 5 Consequenties voor de locus delicti 84 Hoofdstuk 5 Locus delicti-leren 1 Inleiding 89 2 Omschrijving van de leren 90 3 De leren in het Nederlandse strafrecht 91 4 Rechtvaardiging van de leren (I): dogmatische argumenten 95 4.1 Inleiding op de paragrafen 4 en 5 95 4.2 Leer van de lichamelijke gedraging 97 4.2.1 'Plaats van de schuld' 97 4.2.2 Relatie met het lichamelijke gedragingsbegrip 98 4.2.3 Lichamelijke gedraging ais onmisbare voorwaarde voor strafbaarheid 100 4.3 Leer van het instrument 101 4.4 Leer van het gevolg 101 4.4.1 Gevolg ais delictsbepalend element 101 4.4.2 'Plaats van de wederrechtelijkheid' 102 4.5 Ubiquiteitsleer 108 4.6 Bespreking 109 Dogmatische benadering 109 Teleologische benadering 110 Dogmatische of teleologische benadering? 111 De dogmatiek van het leerstuk van de locus delicti in verband met rechtsmacht 113 Teleologische benadering: locus delicti ais restpost? 113 5 Rechtvaardiging van de leren (II): rechtspolitieke argumenten 114 5.1 Inleiding 114 Afleiding uit het territorialiteitsbeginsel? 114 Rechtspolitieke argumenten 115 5.2 De leer van het gevolg 116 5.2.1 Bescherming van 'binnenslands gelegen rechtsgoederen' 116 5.2.2 Bespreking 116 'Binnenslands gelegen' of 'zich binnenslands bevindende rechtsgoederen'? 117 Plaats van rechtsgoed is plaats van gevolg? 121 Toevallige plaats 122 5.3 Leer van de lichamelijke gedraging 123 5.3.1 Gelijkheidsbeginsel 124 5.3.2 Ordeningsfunctie van het strafrecht 125 5.3.3 Verenigbaarheid met rechtsgoedbeschermingsfunctie? 125 Schróder 125
vm Inhoud Krapp I 28 Jung 129 Forkel 130 Bespreking 131 5.4 Leer van het instrument 134 5.5 Slotopmerkingen 135 6 Toepassing van de leren 136 6.1 Leer van de lichamelijke gedraging 137 Welke lichamelijke gedraging? 137 Meer lichamelijke gedragingen 138 6.2 Leer van het gevolg 139 Welk gevolg? 139 Veel plaatsen van het gevolg 142 Niet-lokaliseerbare gevolgen 143 6.3 'Oprekking' van delicten 144 7 Het omissiedelict 146 7.1 Rechtspraak 146 7.2 Literatuur 148 7.3 Bespreking 149 7.4 Commissies en omissies 152 8 Voldoende band tussen het feit en de binnenlandse rechtssfeer 153 9 Nieuwe aanknopingspunten? 154 9.1 Voorbeelden 155 Voltooiing versus beeindiging van het delict 155 (Afgewezen) ontwerp Belgische regeling 156 'Ein dem Tatbild entsprechender Erfolg' 157 De 'narratieve' benadering 158 Van 'terminatory theory' naar 'comity' 159 9.2 Bespreking 160 Hoofdstuk 6 Het gevolg ais aanknopingspunt 1 Inleiding 161 2 Delictssoorten en toepassing van de leer van het gevolg 164 2.1 Fórmele en materiéle delicten 164 Excursie: deelneming aan een criminele organisatie 168 2.2 Krenkings-, concrete gevaarzettings- en abstráete gevaarzettingsdelicten 169 3 Abstráete gevaarzettingsdelicten 172 3.1 Heersende opvatting 173 3.2 Afwijkende opvattingen 175 3.2.1 Strijards en Martin 175 Het gevolg bij abstráete gevaarzettingsdelicten 175 De plaats van het gevolg ais locus delicti? 177 3.2.2 Andere opvattingen 180
ix De discussie in de kartelrechtelijke literatuur 182 3.3 Bespreking 184 De vraag naar het strafbare feit 184 Wat is een gevolg? 188 Volkenrechtelijk 191 Kenbaarheid 192 Verhouding tot andere rechtsmachtsbeginselen 193 Hoofdstuk 7 Locus delicti bij meer delictsbetrokkenen 1 Inleiding 2 Deelneming 2.1 Wetgeving 2.2 Jurisprudentie Medeplichtigheid Uitlokking Doen plegen Medeplegen Conclusie 2.3 Literatuur 2.3.1 De 'eigen plaats'-leer bij de deelneming 2.3.1.1 Geen onderscheid naar deelnemingsvorm 2.3.1.2 Wel onderscheid naar deelnemingsvorm Uitlokking en medeplichtigheid Ruime leer van het instrument bij uitlokking? Doen plegen Medeplegen 2.3.1.3 Conclusie met betrekking tot de 'eigen plaats'-leer 2.3.2 Opvatting van Strijards 2.4 Bespreking De vraag naar het strafbare feit Factoren die van invloed zijn op de 'eigen plaats'-leer Rechtspolitieke beoordeling Beoordeling vanuit andere invalshoeken Praktische betekenis van de 'eigen plaats'-leer 2.5 Deelneming in het binnenland aan een buitenslands gepleegd grondfeit 2.5.1 Doen plegen en medeplegen 2.5.2 Uitlokking en medeplichtigheid 2.5.2.1 Verschillende standpunten Rechtspraak Literatuur Discussie in de Duitse literatuur 2.5.2.2 Bespreking 195 196 196 198 198 199 202 202 204 205 206 206 208 208 209 211 213 214 215 217 218 220 222 223 224 225 225 226 227 227 230 232 236
x Inhoud De betekenis van het aannemen van een locus delicti binnenslands/rechtsmacht 236 Het accessoriteitsprobleem 239 Beoordeling van het aanknopingspunt 242 Gelijkheidsargument 244 2.5.3 Een locus delicti binnenslands voor het buitenslands gepleegde feit? 244 3 Andere vormen van betrokkenheid 245 3.1 Zelfstandige doen plegen-delicten 246 3.2 Bijzondere daderschaps- en aansprakelijkheidsregelingen 247 3.3 Feitelijke leiding geven 250 3.4 Functioneel daderschap 254 3.4.1 De natuurlijke persoon ais functionele dader 254 3.4.2 De rechtspersoon ais functionele dader 255 De opvatting van Van Strien 258 3.5 Bespreking 260 De vraag naar het strafbare feit 261 Invloed van de verlating van het lichamelijke gedragingsbegrip 264 Rechtspolitieke beoordeling 266 Beoordeling vanuit andere invalshoeken 266 3.6 De betrokkenheid bij een verboden gedraging ais aanknopingspunt 267 3.6.1 Betrokkenheid ais omissie 268 3.6.2 Lokalisering van de betrokkenheid 269 3.6.3 Vestigingsplaats ais aanknopingspunt? 270 Hoofdstuk 8 Locus delicti bij poging en voorbereidingshandelingen 1 Inleiding 273 2 Poging 274 2.1 Nederlands recht 274 2.2 Buitenlands recht 276 2.3 Bespreking van de aanknopingspunten 277 2.3.1 De pogingsgedraging 277 2.3.2 Voltooiing van het strafbare feit 278 Subjectieve variant 279 Objectieve variant 280 2.3.3 Bespreking vanuit andere invalshoeken 281 3 Voorbereidingshandelingen 282 3.1 Nederlands recht 282 Voorbereidingshandelingen ex art. 46 Sr 282 Andere voorbereidingshandelingen 283 3.2 Buitenlands recht 286 3.3 Bespreking van de aanknopingspunten 287 3.3.1 Voorbereidingsgedraging 287
xi 3.3.2 Voltooiing van het strafbare feit 288 Subjectieve variant 288 Objectieve variant 290 3.3.3 Beoordeling vanuit andere invalshoeken 290 4 Verhouding tot het voltooide strafbare feit 291 Hoofdstuk 9 Slotbeschouwing 1 Begripsmatige kwesties 295 'Plaats van het strafbare feit' 295 'Territorialiteitsbeginsel' 298 2 Dogmatiek van het leerstuk van de locus delicti in verband met de rechtsmacht 298 2.1 Rechtsmacht en territorialiteitsbeginsel 298 2.2 Rechtvaardiging van een aanknopingspunt 301 Verschillende benaderingen 301 Rechtspolitieke rechtvaardiging 302 2.3 Restpostfunctie? 305 3 Het leerstuk in het kader van materieelrechtelijke ontwikkelingen 307 Aansluiting bij de klassieke fenomenen? 307 Nieuwe problemen? 310 4 Kenmerken van het geldend recht 312 Onduidelijkheid 312 Terughoudendheid? 314 5 Het probleemoplossend vermogen van het leerstuk 315 Ruime rechtsmacht via de locus delicti binnenslands 315 Een andere benadering van het leerstuk? 316 Belang van een oplossing 318 Samenvatting 321 Summary 327 Literatuur 333 Rechtspraakregister 343 Zakenregister 347 Personenregister 351