Toezicht en aansprakelijkheid

Transcriptie

1 Toezicht en aansprakelijkheid Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de rechtvaardiging voor de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad van toezichthouders ten opzichte van derden PROF. MR. I. GIESEN Hoogleraar privaatrecht aan de Universiteit Utrecht Kluwer - Deventer

2 Inhoudsopgave HOOFDSTUK I - INLEIDING 1 1 Introductie Belang van onderzoek naar aansprakelijkheid van toezichthouders Probleemstelling Nadere afbakening vooraf: eigen aansprakelijkheid van de toezichthouder Een waarschuwing vooraf 5 2 De te behandelen deelvragen: een plan van behandeling Inleiding Toezicht: uitgangspunten en achtergronden (Hoofdstuk II) Afgeleide verantwoordelijkheid (Hoofdstuk III) Aansprakelijkheid wegens nalaten (Hoofdstuk IV) De invloed van het bestuursrecht en de positie van de overheid (Hoofdstuk V) Samenhang tussen rechtsverhoudingen (Hoofdstuk VI) De grondslag en de zorgvuldigheidsnorm (Hoofdstuk VII) De invulling van de zorgvuldigheidsnorm (hoofdstuk VIII) De argumenten voor en tegen aansprakelijkheid (Hoofdstuk IX) Relativiteit, causaal verband en eigen schuld (Hoofdstuk X) Vrijwaring van aansprakelijkheid (Hoofdstuk XI) De invloed van het proces- en bewijsrecht (Hoofdstuk XII) Slotbeschouwing (Hoofdstuk XHI) 13 3 Methodologie en maatstaf Argumentatieve rechtsvergelijking De gehanteerde maatstaf 14 4 Conclusie 17 HOOFDSTUK n - TOEZICHT: UITGANGSPUNTEN EN ACHTERGRONDEN 19 1 Inleiding 19 2 Algemene aspecten van toezicht en de daarbij betrokken relaties Inleiding Wat is toezicht? Algemene taken en soorten en maten van toezicht Een model voor toezicht? 24

3 VIII Inhoudsopgave 2.4 De bij toezicht te ontwaren relaties tussen betrokkenen Wie is toezichthouder? 28 3 Een schets van de mogelijke doelen van toezicht 31 4 Een schets van de mogelijke ratio van toezicht 33 5 Conclusie 35 HOOFDSTUK III - AFGELEIDE VERANTWOORDELIJKHEID 37 1 Inleiding 37 2 Wat is afgeleide aansprakelijkheid? 37 3 Gevolgen voor de beoordeling van de aansprakelijkheid? Geen uitsluiting van aansprakelijkheid Geen uitsluiting, maar wel beperking van aansprakelijkheid? Inleiding De positie van de overheid bij rampen: subsidiariteit? Andere secundaire daders 44 4 Conclusie 45 HOOFDSTUK IV - AANSPRAKELUKHEID WEGENS NALATEN 47 1 Inleiding: nalaten, aansprakelijkheid en toezicht 47 2 Een globale omschrijving van aansprakelijkheid wegens nalaten 49 3 Aansprakelijkheid wegens nalaten veronderstelt een plicht tot handelen Inleiding De 'duty of care' in Engeland bij 'omissions' De 'affirmative duty' in de Verenigde Staten van Amerika Tussendoor: diverse soorten 'faute' in Frankrijk Tussendoor (2): rechtsplichten in Duitsland De aansprakelijkheid wegens nalaten in Nederland De argumenten voor en tegen aansprakelijkheid Toegift (1): het Europese privaatrecht Toegift (2): het EVRM 71 4 Conclusie: nalaten dient niet anders behandeld te worden 73 5 Afronding en een korte vooruitblik 74 HOOFDSTUK V - DE INVLOED VAN HET BESTUURSRECHT EN DE POSITIE VAN DE OVERHEID 77 1 Inleiding 77 2 Regels van algemeen bestuursrecht over toezicht 78 3 Invloed op de aansprakelijkheid van de toezichthouder: formele rechtskracht 79

4 Inhoudsopgave IX 3.1 Inleiding Formele rechtskracht en toezicht Formele rechtskracht in Enschede Conclusie 84 4 Invloed op de aansprakelijkheid van de toezichthouder: beleidsvrijheid Inleiding Beleidsvrijheid Beleidsvrijheid bij toezicht 89 5 Een apart leerstuk over aansprakelijkheid wegens overheidstoezicht? Algemene conclusies Geen apart leerstuk 'toezicht, aansprakelijkheid en overheid' 91 HOOFDSTUK VI - SAMENHANG TUSSEN RECHTSVERHOUDINGEN 93 1 Inleiding 93 2 Doorwerking van samenhang tussen rechtsverhoudingen The Nicholas H De doorwerking van de samenhang tussen onderliggende contractuele verhoudingen Beoordeling ten aanzien van die doorwerking 96 3 Conclusie 97 HOOFDSTUK VII - DE GRONDSLAG EN DE ZORGVULDIGHEIDSNORM 99 1 Inleiding 99 2 De grondslag In Nederland En elders Frankrijk Duitsland De zorgvuldigheidsnorm: de redelijk handelende toezichthouder De redelijk handelende toezichthouder Kritische geluiden over die norm Conclusie 112 HOOFDSTUK Vin - DE INVULLING VAN DE ZORGVULDIGHEIDSNORM Inleiding De invulling van de zorgvuldigheidsnorm Inleiding Concretere invulling Wettelijke taken en bevoegdheden en het doel van toezicht Kelderluik-factoren Algemeen of concreet toezichtsfalen en handhavingsplichten 116

5 X Inhoudsopgave De invulling van de norm in een aantal (letselschade) gevallen uit de rechtspraak Inleiding Scholen Sportverenigingen Psychiatrische instellingen en therapeuten De omgeving van gebouwen, paden en wegen Recreatie Nutsbedrijven en waterschappen? Politie Gevangenissen en TBS-klinieken i De financiële toezichthouders Conclusies uit en naar aanleiding van deze rechtspraak Bestaat 'de' toezichthouder wel als het om letselschade gaat? Een strenge norm voor concreet toezichtsfalen Voorzienbaarheid is bepalend Rekening houden met 'fouten' van anderen Een heel gewone vorm van aansprakelijkheid dus 3 Het toezichthouderdilemma Conclusie Wat is een toezichthouderdilemma? Invloed op de aansprakelijkheidsvraag? HOOFDSTUK IX - DE ARGUMENTEN VOOR EN TEGEN AANSPRAKELIJKHEID Inleiding De argumenten voor en tegen aansprakelijkheid Noodzaak van een stevig fundament: over openstaande sluizen en andere aansprakelijkheidsangsten Preventie Vertrouwen Ratio van toezicht Redenen voor terughoudendheid Inbreuk op 'de vrije wil' 'Floodgates': wie zal het zeggen 'Defensive conduct': ook onduidelijk Compensatie Spreiding van schade en kosten van aansprakelijkheid En hoe zit het dan met beleidsvrijheid? Meta-toezicht en 'accountability' Verschil in waardering van de argumenten De voorlopige balans De argumenten bij elkaar genomen 164

6 Inhoudsopgave 3.2 Geldt dit ten aanzien van elke voorwaarde voor aansprakelijkheid? 165 HOOFDSTUK X - RELATIVITEIT, CAUSAAL VERBAND EN EIGEN SCHULD Inleiding Relativiteit Causaal verband Inleiding Causaliteit van het nalaten en condicio sine qua non Proportionele aansprakelijkheid Toerekening op basis van art. 6:98 BW Eigen schuld Een 'klapgijp' tijdens een zeilcursus Een bewust gekozen val in een trapgat Eigen schuld en toezicht: een moeilijk te omzeilen contradictie Eigen schuld en toezicht: een keuze ten principale Conclusie 180 HOOFDSTUK XI - VRIJWARINGEN, IMMUNITEITEN EN ANDERE UITSLUITINGEN Inleiding Vrijwaring van aansprakelijkheid Vrijwaringen in Nederland Ratio voor de vrijwaring: 'floodgates' en spreiding Geen immuniteit gekozen Ruimere toepassing van de vrijwaring? Invloed op de aansprakelijkheid van toezichthouders? Immuniteiten ten aanzien van financieel toezicht elders Immuniteit in Engeland Argumenten voor en tegen de Engelse regeling Frankrijk Duitsland De Verenigde Staten van Amerika Europese garanties voor 'depositors' Conclusie 195 HOOFDSTUK x n - DE INVLOED VAN HET PROCES- EN BEWIJSRECHT Inleiding Processuele en buitenprocessuele informatie- en mededelingsplichten Omgaan met een informatietekort: bewijslastverdeling en aanvullende stelplicht Inleiding 201

7 XII Inhoudsopgave 3.2 Zorgvuldigheid 3.3 Causaal verband Omkering van de bewijslast (art. 150 Rv) Ratio van de 'omkeringsregel' De 'omkeringsregel' en toezichthouders 4 Afwikkeling van massaschade 4.1 Inleiding 4.2 Collectieve afwikkeling 5 Conclusie HOOFDSTUK xm - SLOTBESCHOUWING Inleiding Recapitulatie van de belangrijkste onderzoeksresultaten Aansprakelijkheid van toezichthouders: welke vorm van aansprakelijkheid? De vraag is of het systeem van het aansprakelijkheidsrecht voldoet Vooraf nog: moet het aansprakelijkheidsrecht wel benut worden? Het systeem van foutaansprakelijkheid (de redelijk handelend toezichthouder) voldoet Tot slot: de aansprakelijkheid van toezichthouders in de nabije toekomst 224 LITERATUURLIJST 227 TREFWOORDENREGISTER 247