RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN EFFECTIVITEIT EN AANSPRAKELIJKHEID IN HET ECONOMISCH ORDENINGSRECHT PROEFSCHRIFT

Transcriptie

1 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN EFFECTIVITEIT EN AANSPRAKELIJKHEID IN HET ECONOMISCH ORDENINGSRECHT PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in de Rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op donderdag 5 juni 2003 om uur door Erik Gritter geboren op 10 januari 1969 te Winschoten

2 Promotor: prof. mr. G. Knigge Beoordelingscommissie: prof. mr. J. de Hullu prof. mr. D.H. de Jong prof. mr. L. Timmerman

3 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING 1.1 Effectiviteit en economisch ordeningsrecht Inleiding Effectiviteit en inrichting van wetgeving Effectiviteit en rechtsvinding Controverses Onderzoeksvragen en wijze van behandeling De centrale thematiek Effectiviteit en afdoening van wetsovertredingen Effectiviteit en aansprakelijkheid De bijzondere rechtsgebieden Tot slot: de betrekkelijkheid van het begrip effectiviteit 14 2 EFFECTIVITEIT EN WIJZE VAN AFDOENING 2.1 Inleiding Afdoening door middel van het strafrecht Inleiding Generale preventie Achtergronden van de straf in de WED Inleiding Generaal-preventieve motieven in de WED Achtergronden van de straf in de bijzondere rechtsgebieden Het jaarrekeningenrecht Het arbeidsomstandighedenrecht Het mededingingsrecht Buitengerechtelijke afdoening in het strafrecht Bestuurlijke beboeting Inleiding Het wezen van bestuurlijke beboeting Bestuurlijke beboeting in het economisch ordeningsrecht Toepassing in de Mededingingswet Het arbeidsomstandighedenrecht Jaarrekeningenrecht en arbeidstijdenrecht Voorontwerp vierde tranche Awb 49

4 2.6.8 Generaal-preventieve aspecten Bestuurlijke beboeting in Duitsland en Engeland Nederlands economisch tuchtrecht Inleiding Het oude tuchtstrafrecht Huidig economisch tuchtrecht Tuchtrecht zonder deugdelijke grondslag Civielrechtelijke handhaving Inleiding Artikel 3:296 BW: het rechterlijk verbod of gebod Civielrechtelijke handhaving van het jaarrekeningenrecht Het mededingingsrecht Het arbeidsomstandighedenrecht Verbetering van wetshandhaving door middel van civiele vorderingen Inleiding Artikel 2:63 BW Slot: effectiviteit en wijze van afdoening Afdoeningskeuzes in het economisch ordeningsrecht Het belang van een effectieve wetshandhaving Effectiviteit en toedeling van onrecht Overheidsinterventie Conclusie GEEN STRAF ZONDER SCHULD 3.1 Inleiding De werking van het schuldbeginsel in het Nederlandse recht (algemeen) Het Melk en water-arrest De werking van het schuldbeginsel Straffeloosheid en de leer van het materiële feit vóór het Melk en Water-arrest Bijzondere disculpatiegronden voor bestuurders en commissarissen Artikel 51 (oud) Sr Bijzondere disculpatiegronden in het oude arbeidsomstandighedenrecht De werking van het schuldbeginsel in de bijzondere rechtsgebieden Het jaarrekeningenrecht Het mededingingsrecht Het arbeidsomstandighedenrecht 139

5 3.4.4 Mogelijk toekomstig recht: Voorontwerp vierde tranche Algemene wet bestuursrecht De doelmatige werking van het schuldbeginsel Doelmatigheid en rechtsbescherming De verhouding tussen aspecten van effectiviteit en rechtsbescherming De werking van het schuldbeginsel in Engeland Het schuldbeginsel De werking van het schuldbeginsel in het Engelse strafrecht Strict liability nader beschouwd Het resultaat van rechtsvinding Disculpatieverweren De invloed van een effectieve wetshandhaving Andere aspecten van doelmatigheid De vervolgingsbeslissing Enige verwijtbaarheid als ondergrens? Strict liability en civil penalties De werking van het schuldbeginsel in de bijzondere rechtsgebieden Inleiding Arbeidsomstandighedenrecht Het mededingingsrecht Het jaarrekeningenrecht Het schuldbeginsel in Duitsland Verplicht bewijs van opzet of onachtzaamheid Vorwerfbarkeit Het Ordnungswidrigkeitenrecht Inleiding Het bewijs van opzet of onachtzaamheid Unzumutbarkeit in het Ordnungswidrigkeitenrecht De bijzondere rechtsgebieden Het jaarrekeningenrecht Mededingingsrecht Het arbeidsomstandighedenrecht Conclusie AANSPRAKELIJKHEID VOOR ONDERGESCHIKTEN 4.1 Inleiding Plegen door middel van anderen Inleiding Plegen door middel van ondergeschikten Functionele interpretatie 207

6 4.3 Het IJzerdraadarrest Inleiding De IJzerdraadcriteria Toerekening van opzet Aansprakelijkheidsgrenzen Nadere plaatsbepaling van de IJzerdraadcriteria Functionele verantwoordelijkheid en effectieve wetshandhaving Bijzondere rechtsgebieden Inleiding Het huidige arbeidsomstandighedenrecht Het jaarrekeningenrecht Het mededingingsrecht Het Voorontwerp Algemene wet bestuursrecht vierde tranche Resumerend: functioneel daderschap in de bijzondere rechtsgebieden Engeland: vicarious liability Inleiding Vormen van vicarious liability Zorgplichtbepalingen en omissiedelicten Geen vicarious liability bij zorgplichtbepalingen Aansprakelijkheid wegens omissie Enige opmerkingen over middellijk daderschap en deelneming Innocent agency Deelneming Bijzondere rechtsgebieden Arbeidsomstandighedenrecht Jaarrekeningenrecht Mededingingsrecht Vicarious liability en effectieve wetshandhaving Duitsland Inleiding Daderschap en deelneming (Strafrecht) (Oneigenlijke) omissiedelicten Inleiding Begehen durch Unterlassen Oneigenlijke omissie bij niet-gevolgsdelicten Nalaten, middellijk daderschap en functionele interpretatie Eigenlijke omissiedelicten Aansprakelijkheid na delegatie Het Duitse bestuursstrafrecht Het einheitlicher Täterbegriff OWiG Bijzondere rechtsgebieden Functionele verantwoordelijkheid en Duits (bestuurs)strafrecht 286

7 4.17 Slotconclusie: functionele verantwoordelijkheid en effectieve wetshandhaving DE STRAFBAARHEID VAN RECHTSPERSONEN EN LEIDINGGEVENDEN 5.1 Inleiding Het uitgangspunt van het klassieke Nederlandse strafrecht De opkomst van de rechtspersoon in het strafrecht De erkenning van zijn daderschap Crisis- en oorlogseconomisch tuchtrecht en het oude economisch strafrecht Het eindpunt: art. 51 Sr Inleiding Rechtspersonen en andere entiteiten De strafbaarheid van de rechtspersoon, de opdrachtgever en de leidinggever: achtergronden De strafbaarstelling van de rechtspersoon in de WED Artikel 51 Sr Achtergronden van het daderschap en de strafbaarheid van de rechtspersoon: literatuur De opdrachtgever en de feitelijk leidinggever De strafbaarheid van rechtspersonen en leidinggevenden in de bijzondere rechtsgebieden Het oude arbeidsomstandighedenrecht Het moderne arbeidsomstandighedenrecht Het oude jaarrekeningenrecht Het moderne jaarrekeningenrecht (algemeen) Normadressaten van het huidige strafrechtelijke jaarrekeningenrecht Het oude mededingingsrecht De Mededingingswet Vierde tranche Awb De rechtspersoon als primaire normadressaat Tussenconclusie Het strafvorderingsbeleid De Commissie-Korthals Altes Aansprakelijkheidsvoorwaarden De rechtspersoon Aansprakelijkheid en effectiviteit De aansprakelijkheid van de feitelijk leidinggever en de opdrachtgever Gewijzigde strafrechtelijke aansprakelijkheidsvoorwaarden 361

8 5.9 De strafbaarheid van rechtspersonen naar Engels recht De strafrechtelijke aansprakelijkheid van rechtspersonen: grondslagen Inleiding Eigen gedrag: toerekening Vicarious liability van rechtspersonen Zorgplichtschendingen Vicarious liability of identification doctrine : de rol van disculpatiegronden en het belang van effectieve wetshandhaving Afgeleide aansprakelijkheid van functionarissen Secundary liability Aansprakelijke personen De bijzondere rechtsgebieden Jaarrekeningenrecht Het arbeidsomstandighedenrecht Mededingingsrecht Tussenconclusie Duitsland Inleiding Kwalitatieve aansprakelijkheid Organ- und Vertreterhaftung De beboetbaarheid van de rechtspersoon ( 30 OWiG) Inleiding De Anknüpfungstat De schending van de toezichtsverplichting ( 130 OWiG) De aard van de aansprakelijkheid van de rechtspersoon Processuele aspecten Het Duitse recht: gevangen tussen praktische behoeftes en dogmatische principes Strafbaarheid in de bijzondere rechtsgebieden Jaarrekeningenrecht Het arbeidsomstandighedenrecht Het Duitse kartelrecht Strafbaarheid in het Duitse recht Slot: strafbaarheid van rechtspersonen en leidinggevenden in het licht van effectieve wetshandhaving SLOTBESCHOUWING 6.1 Inleiding Het belang van effectieve wetshandhaving en de wijze van afdoening van wetsovertredingen Effectiviteit en aansprakelijkheidsvoorwaarden 427

9 6.3.1 Effectieve wetshandhaving: feitelijke betekenis en legitimiteit Effectieve wetshandhaving in de Nederlandse strafrechtsdogmatiek 434 SAMENVATTING 441 SUMMARY 447 LITERATUUR 453 LIJST VAN AFKORTINGEN 473