Over algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheidnaar Nederlands recht

Transcriptie

1 Materieel strafrecht Over algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheidnaar Nederlands recht J. de Hullu Raadsheer in de Hoge Raaden oud-hoogleraar straf(proces) recht aan de Universiteit van Tilburg Vierde druk a Wolters Kluwer business Deventer 2009

2 ENIGEGEBRUIKTEAFKORTINGEN VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR xvii xix I EEN KADER VOOR MATERIEEL STRAFRECHT 1 1 Onderwerp, opbouw, doehtellingen en beperkingen van dit boek 1 2 Dynamische uitgangspunten voormaterieelstrafrecht Inleiding Strafdoeleinden Veranderende tijden Huidig klimaat Hedendaagse discussies Criteria voor strafbaarstelling Eigen positie Strafrecht als gegeven Keuzes bij de inrichting van het materiele straf recht op basis van een casuistische argumentenafweging Strafrecht is problematisch recht Stelselmatigheid tot op zekere hoogte gewenst Strafrechtelijke aansprakelijkheid en redelijke, casuistische toerekening 27 3 Materieel strafrech t en andere rech tsgebieden Over materieel strafrecht en strafprocesrecht Belang van de strafprocessuele context Primaat van de materieelrechtelijke invalshoek Materieel strafrecht in rechterlijke beslissingen Verhouding met civiel en bestuursrecht Betrekkelijke eigen aard van het strafrecht Vervagende grenzen tussen strafrecht en bestuursrecht Disharmonieen tussen strafrecht en andere rechtsgebieden 37 4 Internationale imloeden op het materiele strafrecht Materieel strafrecht en mensenrechten Internationale afspraken over materieel strafrecht Materieel strafrecht en de Europese Unie Beoordeling van internationale invloed 51

3 4.4 Supranationaal strafrecht Slotopmerking over de internationale invloed 58 II STRAFWETGEVING 61 1 Over de Nederlandse strafwetgeving 61 2 Het strafbare feit De verbindendheid van wettelijke strafbepalingen Definitie van het strafbare feit Bijzondere delicten en rechtsgoederen Misdrijven en overtredingen Krenkings-en gevaarzettingsdelicten Formele en materiele delicten Kwaliteits- en algemene delicten Commissie- en omissiedelicten Doleuze en culpoze delicten en strafbepalingen zonder subjectief bestanddeel Gekwaüficeerde en geprivilegieerde delicten Aflopende en voortdurende delicten Klachtdelicten Terroristische misdrijven Commune delicten en delicten uit bijzondere strafwetgeving 82 3 Het legaliteitsbeginsel Verbod van terugwerkende kracht Gebod van toegankelijke en scherpe normen Grenzen aan de interpretatievrijheid van de strafrechter Inleiding Interpretatiemethoden Toelaatbaarheid van goed gemotiveerde extensieve interpretatie Slotopmerkingen over het legaliteitsbeginsel Rechtssubjecten in strafrechtelijke zin Inleiding Enkele bijzondere aspecten van de natuurlijke persoon als rechtssubject De (te)jeugdigeleeftijd van de natuurlijke persoon De dood van een natuurlijk persoon De rechtspersoon als rechtssubject Inleiding Wetsgeschiedenis Om welke rechtspersonen gaat het in het strafrecht? De dood van een rechtspersoon Een bijzondere positie voor publiekrechtelijke rechtspersonen? Het bereik van de strafwet in de tijd Overgangsrecht bij gewijzigde wetgeving

4 5.1.2 De nadere invulling in de rechtspraak Moet het algemene overgangsrecht worden gehandhaafd? Verjaring van strafrechtelijke aansprakelijkheid Verjaringstermijnen Het bereik van de strafwet naarplaats (rechtsmacht) Inleiding Uitgangspunt van territorialiteit Extraterritoriale werking van de Nederlandse strafwetgeving Aanknopingspunten voor extraterritoriale rechtsmacht Dubbele strafbaarheid in art. 5 lid 1 sub 2 Sr Slotopmerking over rechtsmacht 146 III DEOBJECTIEVEZIJDEVANEENSTRAFBAARFEIT Daderschap De delictsgedraging Op welke manier en door wie kan de delictsgedraging worden gepleegd? Geen puur fysiek gedragingsbegrip Functioneel daderschap Criteria voor functioneel daderschap Welke delicten kunnen functioneel worden gepleegd? Conclusie over functioneel daderschap Het daderschap van een rechtspersoon De wetgever over het daderschap van een rechtspersoon De rechtspraak over het daderschap van een rechtspersoon Enkele slotopmerkingen over strafrechtelijk daderschap Strafrechtelijke causaliteit Klassieke causaliteitscriteria Causaliteit aan de hand van de redelijke toerekening Leiden de verschillende criteria tot verschillende uitkomsten? Nadere concretisering van de redelijke toerekening mogelijk? Weder rechtelijkheid Wederrechtelijkheid als aansprakelijkheidsvoorwaarde Wederrechtelijkheid als delictsbestanddeel De rechtspraak over het bestanddeel wederrechtelijk Conclusie over de wederrechtelijkheid als bestanddeel Plaats entijd van het delict De plaats van het delict De rechtspraak over de locus delicti De plaats van het delict bij complex daderschap en bij deelneming of poging 195

5 Conclusie over de plaats van het delict De tijd van het delict Volledige inhoudsopgave IV DE SUBJECTIEVE ZIJDE VAN EEN STRAFBAAR FEIT van opzet en schuld Enkele hoofdlijnen en plan van behandeling De wil in de gedraging Opzet en schuld bij misdrijven Overtredingen en de leer van het materiele feit Geen aansprakelijkheid zonder schuld Het schuldbeginsel en het EVRM Het schuldbeginsel en delictsomschrijvingen Straftoemeting naar de mate van schuld? Over opzet in het algemeen Inleiding De wetgever over opzet Waarop heeft het opzet betrekking? Eigen inkleuring van opzet per delict Het algemene karakter van opzet (dolus generalis) Normatieve en objectiverende aspecten van opzet Opzet en gestoord willen en/of weten De kern van opzet: weten en willen Voorwaardelijk opzet als ondergrens van opzet Algemene aanvaarding en nadere precisering van de criteria voor voorwaardelijk opzet De toepassing van voorwaardelijk opzet in moeilijke gevallen Conclusie over voorwaardelijk opzet Bijzondere vormen van opzet Inleiding Oogmerk als bijzondere vorm van opzet 'Wetende dat' als bijzondere opzetvorm? Voorbedachte raad Schuld als bestanddeel van het culpoze delict door de wetgever Inhoud van de culpa Soorten culpoze delicten Culpa in de rechtspraak Nadere uitwerking in de tenlastelegging Het normatieve karakter van culpa Culpa en strafuitsluitingsgronden Verkeersschuld Rechtspraak over andere culpoze delicten Afsluitende opmerking over culpa

6 6 Opzet en schuld bij de rechtspersoon Inleiding Toerekenen van opzet of schuld van natuurlijke personen aan de rechtspersoon Opzet of schuld van de rechtspersoon zelf Conclusie over opzet en schuld van een rechtspersoon Afsluitende opmerkingen over opzet en schuld Enkele hoofdlijnen van opzet en schuld Verschillen opzet en schuld wezenlijk van elkaar? Voldoet de opbouw van het wettelijk systeem? Kent Nederland inderdaad een schuldstrafrecht? 277 V STRAFUITSLUITINGSGRONDEN 281 / Inleidende opmerkingen over strafuitsluitingsgronden Relativering van het onderscheid tussen rechtvaardigings- en schulduitsluitingsgronden Algemene en bijzondere excepties Overmacht (art. 40 Sr) Wetsgeschiedenis en karakteristiek Absolute overmacht Psychische overmacht Noodtoestand Hoofdlijnen Noodtoestand en euthanasie Overmacht en culpa in causa Slotopmerking over overmacht Noodweer en noodweerexces (art. 41 Sr) Wetsgeschiedenis en karakteristiek De voor noodweer relevante rechtsgoederen Ogenblikkelijke wederrechte] ijke aanranding Geboden door de noodzakelijke verdediging: subsidiariteit en proportionaliteit Noodweerexces Noodweer(exces) en culpa in causa Gezichtspunt voor de beoordeling van (putatief) noodweer(exces) Spraakmakende noodweerproblemen Slotopmerking over noodweer(exces) Handelen opgezag van de overheid (art. 42 en 43 Sr) Inleiding Handelen ter uitvoering van een wettelijk voorschrift (art. 42 Sr) Ambtelijk bevel (art. 43 Sr) Ontoerekenbaarheidvanwege een psychische stoornis (art. 39 Sr) Inleiding 335

7 VI 1 Wetsgeschiedenis Hoofdlijnen van de ontoerekenbaarheid Drie vragen bij de beoordeling van ontoerekenbaarheid Ontoerekenbaarheid en culpa in causa Geestelijke stoornis en strafrechtspleging Het ontbreken van materiele wederrechtelijkheid Een algemene exceptie? Concretisering in delictsinterpretatie en bijzondere excepties Heeft de algemene exceptie een zelfstandige, toegevoegde waarde? Afwezigheid van alle schuld Hoofdlijnen van afwezigheid van alle schuld Vormen van afwezigheid van alle schuld Verontschuldigbare feitelijke dwaling en putatieve strafuitsluitingsgronden Verontschuldigbare rechtsdwaling Verontschuldigbare onmacht en maximaal te vergen zorg Slotopmerking over afwezigheid van alle schuld Enkele algemene aspecten van strafuitsluitingsgronden Strafuitsluitingsgronden voor de rechtspersoon Uitgangspunt van gewone toepasbaarheid Verhouding tussen betrokken natuurlijke persoon en rechtspersoon Rechtspraak over excepties bij een rechtspersoon Processuele aspecten van de strafuitsluitingsgronden Deelneming en strafuitsluitingsgronden (art. 50 Sr) Beginselen bij de beoordeling van strafuitsluitingsgronden Voldoet het samenstel van strafuitsluitingsgronden? STRAFBARE POGING EN VOORBEREIDING Straßare poging Opzetvereiste voor een poging Het vereiste van uitvoeringshandelingen Inleiding Rechtspraak Reikwijdte en waardering van het criterium van de uiterlijke verschijningsvorm Ondeugdelijke pogingen Is poging tot elk delict strafbaar? Poging tot deelneming aan een misdrijf Strafbare voorbereiding Wetsgeschiedenis en plaatsbepaling Beperkingen in de strafbaarheid van voorbereiding

8 xiii 3.3 Voorbereidingsmiddelen en voorbereidingshandelingen Het opzetvereiste bij strafbare voorbereiding Voorbereidingshandelingen bestrijkende bijzondere delicten Vrijwillige terugtred bij poging en voorbereiding Een persoonlijke strafuitsluitingsgrond? Voorwaarden voor vrijwillige terugtred Voldoende fundament voor vrijwillige terugtred? Slotopmerkingen over poging en voorbereiding 416 VII DEELNEMING AAN STRAFBARE FEITEN Algemene aspecten van deelneming Inleiding Deelnemers als 'daders' en medeplichtigen Deelneming na afloop van het strafbare feit Deelneming en de ontwikkelingen in het daderschap Deelneming en bijzondere delicten Accessoriteit Deelnemen in bijzondere delicten Noodzakelijke deelneming Deelneming en opzet De betekenis van art. 50 Sr voor de deelneming Noodzaak van begrenzing van strafbare deelneming Medeplegen Wetsgeschiedenis en plaatsbepaling Bewuste en nauwe samenwerking als centraal criterium Klassieke rechtspraak Medeplegen en gezamenlijke uitvoering Medeplegen bij lijfelijke afwezigheid De bewijsvoering van medeplegen in enkele hedendaagse arresten Aandachtspunten voor het bewijs van nauwe samenwerking Medeplegen en opzet Verdeling van bestanddelen en het medeplegen van kwaliteitsdelicten Medeplegen in bijzondere delicten Slotopmerking over medeplegen Doen plegen Doen plegen in de rechtspraak Doen plegen en opzet Heeft doen plegen tegenwoordig nog een zelfstandige betekenis? Uitlokken Het karakter van uitlokken Uitlokking en opzet Uitlokkinesmiddelen

9 xj v Causaliteit bij uitlokken Slotopmerking over uitlokken Medeplichtigheid Inleiding Voorafgaande en gelijktijdige medeplichtigheid Medeplichtigheid en opzet Effectiviteit van de medeplichtigheid vereist? Verhouding tot andere deelnemingsvormen Slotopmerkingen over medeplichtigheid Volledige inhoudsopgave Leidinggeven aan strafbare feiten van een rechtspersoon Cumulatie van mogelijkheden Opdrachtgeven Feitelijk leidinggeven Hoofdlijnen De ondergrens van feitelijk leidinggeven: de Slavenburg-criteria Slotopmerking over leidinggeven Samengesteide en meervoudige deelneming Deelneming aan deelneming aan een strafbaar feit Waardering van de samengestelde deelneming Samengesteide en indirecte deelneming Meervoudige deelneming Slotopmerkingen over strafbare deelneming Algemene indruk Collectieve aansprakelijkheid? Vraagpunten van de geldende deelnemingsregeling Heriiking van de deelneminesreeelina? VIII WAARBORGENTEGEN MEERVOUDIGE AANSPRAKELIJKSTELLING VOOR 'HETZELFDE FEIT' 497 / Inleiding Samenloop Inleiding Belang van bijzondere delicten voor samenloop Eendaadse samenloop Wetsgeschiedenis en oudere rechtspraak Hedendaagse rechtspraak Consequenties van eendaadse samenloop Lex specialis (art. 55 lid 2 Sr) Inleiding Logische specialiteit Systematische specialiteit Derogatieregelingen 509

10 xv 2.5 Voortgezette handeling en meerdaadse samenloop Strafprocessuele aspecten van samenloop Neb is in idem Inleiding Het soort beslissingen waarop art. 68 Sr betrekking heeft Uitspraken van de Nederlandse strafrechter (lid 1) Buitenlandse strafrechtelijke beslissingen (lid 2 en 3) Correctie bij misbruik van de regeling door verdachte of OM? 'Hetzelfde feit' Oudere rechtspraak Heersende rechtspraak Conclusies over de rechtspraak over hetzelfde feit Externe samenloop Slotopmerkingen over de waarborgen legen meervoudige aansprakelijkstelling voor hetzelfde feit 533 IX ENKELE SLOTOPMERKINGEN A Igemene indruk uit het voorafgaande Een geintegreerde herziening van het wettelijk stelsel? Een aantal vragen 548 RECHTSPRAAKREGISTER 551 TREFWOORDENREGISTER 575