RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN POLITIEKE MINISTERIELE VERANTWOORDELIJKHEID. Het Nederlandse begrip in rechtsvergelijkend perspectief PROEFSCHRIFT

Transcriptie

1 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN POLITIEKE MINISTERIELE VERANTWOORDELIJKHEID Het Nederlandse begrip in rechtsvergelijkend perspectief PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in de Rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op donderdag 15 december 2005 om uur door Ilse Alberte Van den Driessche geboren op 6 februari 1975 te Gent

2 Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave V VII Hoofdstuk 1: Algemene inleiding 1 1. Inleiding 1 2. Het Nederlandse uitgangspunt 2 3. Afbakening en methode 7 4. De meerwaarde van rechtsvergelijking Landenkeuze Opzet van het onderzoek 14 Hoofdstuk 2: La Responsabilite Gouvernementale in Frankrijk Inleiding: "L'incapacite des Francais ä comprendre et accepter l'idee meme de la responsabilite" Definities Het Franse constitutionele stelsel: van parlementair naar semi-presidentieel? De samenstelling en bevoegdheidsverdeling van de uitvoerende macht Inleiding De President van de Republiek De gedeelde bevoegdheden en het contraseign van art. 19 Const De betekenis van het contraseign van art. 19 Const De regering is verantwoordelijk voor het beleid Lecasecheant De eigen bevoegdheden of prerogatieven van de president De regering 'en tant qu'entite collective' De Premier ministre De betekenis van het contraseign van art. 22 Const Le cas echeant De ministers Responsabilite gouvernementale en de Assemblee nationale Inleiding: de gerationaliseerde positie van het parlement Verantwoordelijkheid geldt voor de Assemblee nationale Het aanwezigheidsrecht en de verschijningsplicht Informatie- en controlebevoegdheid van het parlement Het vragenrecht: parlementaire controle 'sans mise en jeu de la responsabilite' Les questions orales Les questions au Gouvernement Les questions ecrites 52

3 VIII INHOUDSOPGAVE De moties : parlementaire controle 'avec mise en jeu de la responsabilite politique' La question de confiance (art. 49, lid 1 Const.) La motion de censure (art. 49, lid 2 Const.) Een samenstelling van beide initiatieven bij belangrijke wetsontwerpen (art. 49, lid 3 Const.) Het verplichte ontslag van de regering als collectief Afsluiting "II n'y pas de pouvoir sans responsabilite" Het verband tussen verantwoording en de vertrouwensregel 63 Hoofdstuk 3: Politieke Ministeriele Verantwoordelijkheid in Belgie Inleiding Defmities Het Belgische constitutionele stelsel: de beperking van de koninklijke bevoegdheden en de soevereiniteit van de Natie De samenstelling en bevoegdheidsverdeling van de uitvoerende macht Inleiding De toegewezen bevoegdheden van de koning Grondwetsterminologie Onschendbaarheid De koning is onbekwaam alleen te handelen De benoeming van zijn ministers Het contraseign van art. 106 GW De betekenis van het contraseign Wie ondertekent? De regeringssolidariteit en de ministerraad De leden van de regering De eerste minister De ministers en staatssecretarissen Ministeriele verantwoordelijkheid en de Kamer van volksvertegenwoordigers Inleiding: de gerationaliseerde positie van de juridisch belangrijkste Staatsmacht De vertrouwensstemming: de government making power Het aanwezigheidsrecht en het recht de aanwezigheid van de ministers te vorderen Informatie- en controlebevoegdheid van het parlement Het vragenrecht Schriftelijke vragen Mondelinge vragen: het vragenuurtje, het actualiteitsdebat en de dringende vragen Het interpellatierecht De moties De motie van vertrouwen De motie van wantrouwen 110

4 INHOUDSOPGAVE IX De constructieve moties en het verplicht ontslag van de regering als collectief Individuele of collectieve verantwoordelijkheid? Afsluiting 114 Hoofdstuk 4: Politische Ministerverantwortlichkeit in Duitsland Inleiding Definities Het Duitse constitutionele stelsel: gebaseerd op historische evolutie en grondwettelijk verankerde beginselen De samenstelling en bevoegdheidsverdeling van de uitvoerende macht Inleiding De Bundespräsident De bevoegdheden en beslissingsruimte van de president Het contraseign van art. 58 GG De bevoegdheidsverdeling van art. 65 GG De kanselier en het kanseliersprincipe (Kanzlerprinzip) De individuele minister en het ressortprincipe (Ressortprinzip) De regering en het collegialiteitsprincipe (Kollegialprinzip of Kabinettprinzip) Collectieve verantwoordelijkheid oftoch niet? Ministeriele verantwoordelijkheid en de Bundestag Inleiding: eine ununterbrochene Legitimationskette Het aanwezigheidsrecht en het recht de aanwezigheid van de ministers te vorderen Informatie- en controlebevoegdheid van het parlement Het vragenrecht Große Anfrage Kleine Anfrage Fragen einzelner Mitglieder des Bundestages Befragung der Bundesregierung Aktuelle Stunde De constructieve moties en het verplicht ontslag van de kanselier De constructieve motie van wantrouwen De constructieve motie van vertrouwen Afsluiting Het Zitierrecht als Scharnier voor individuele verantwoording? Het verband tussen bevoegdheid en verantwoordelijkheid 168 Hoofdstuk 5: Politieke Ministeriele Verantwoordelijkheid in Nederland Inleiding Definities Het Nederlandse constitutionele stelsel: het parlementair stelsel dat vorm kreeg naar aanleiding van enkele incidenten De samenstelling en bevoegdheidsverdeling van de uitvoerende macht 178

5 X INHOUDSOPGAVE 4.1 Inleiding De bevoegdheidsverdeling binnen de regering De historische achtergrond als aanloop voor de huidige regeling De huidige verdeling van de bevoegdheden Bevoegdheden van de regering en de betekenis van het contraseign Afzonderlijke bevoegdheden van de koning? Afzonderlijke bevoegdheden van de ministers? Bevoegdheden van de ministerraad? De reikwijdte van de ministeriele verantwoordelijkheid Het handelen van de koning De koning als deel van de regering Koninklijk handelen buiten het regeringskader De afgeleide ministeriele verantwoordelijkheid Het eigen handelen van de minister Het handelen van de ambtenaren Het optreden van de minister als lid van de ministerraad Ministeriele verantwoordelijkheid en de Staten-Generaal Inleiding Geen exclusief politieke kamer in theorie, wel in de praktijk Geen govemment making power, wel dualisme en invloed Het aanwezigheidsrecht en de verschijningsplicht Informatie- en controlebevoegdheid van het parlement De inrichtingenplicht van art. 68 GW Aan wie zijn de vragen gericht? Het vragenrecht Mondelinge vragen Schriftelijke vragen Het interpellatierecht De moties Afsluiting 220 Hoofdstuk 6: Vergelijking en conclusie De rechtsvergelijking Inleiding Omschrijving van het begrip politieke ministeriele verantwoordelijkheid Bevindingen uit de landenstudie Toerekening en toekenning Politieke ministeriele verantwoordelijkheid als toerekening Politieke ministeriele verantwoordelijkheid als toekenning Collectieve verantwoordelijkheid en ministeriele solidariteit Van 'Geen macht zonder verantwoordelijkheid' naar 'Geen verantwoordelijkheid zonder bevoegdheid' Ministeriele verantwoordelijkheid en sanctie: de verklaring Enkele hypothesen Criteria voor het onderscheid in verantwoordelijkheid 240

6 INHOUDSOPGAVE XI Een geleidelijke evolutie van gerechtelijke en strafrechtelijke verantwoordelijkheid naar politieke verantwoordelijkheid? De politieke verantwoordelijkheid als consequentie van een staatsinrichting De positie van het Nederlandse parlement in het staatsbestel Soevereiniteit: de basis van alle macht De verspreiding van de specifieke verantwoordelijkheid Wat is soevereiniteit? Soevereiniteit in Nederland: geen breuk met het verleden? Tendensen merkbaar in Nederland De minister als bestuurder, niet als politicus? Dualisme en de vertrouwensregel Conclusie 266 Samenvatting 270 Summary 274 Lijst van geraadpleegde literatuur 278 Zakenregister 294