Persoon en lichaam in het recht

Transcriptie

1 VRIJE UNIVERSITEIT Persoon en lichaam in het recht Menselijkc waardigheid en zelfbeschikking in het tijdperk van de medische biotechnologie ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. L.M. Bouter, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de faculteit der Rechtsgeleerdheid op vrijdag 25 September 2009 om uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105 door Britta Chongkol van Beers geboren te Breda

2 Inhoudsopgave Dankwoord Lijst van afkortingen V XV Inleiding 1 DEEL I HET MENSELIJK LICHAAM EN HETRECHT 11 1 Medische biotechnologie en het mensbeeld van het recht De mens van de mensenrechten Menselijke natuur en posthumaniteit Lichamelijke zelfbeschikking in het biomedische tijdperk De juridische heropleving van de menselijke waardigheid Conclusie 45 2 Het juridische onderscheid tussen persoon en zaak Het juridische kwalificatiesysteem De artificialistische wortels van het juridisch persoonsbegrip De naturalistische en ontologische wortels van het persoonsbegrip De juridische kwalificatie van het lichaam De biotechnologische verwatering tussen persoon en zaak Juridische tussenoplossingen ter kwalificatie van het lichaam Kwalificatie als juridische hybride van persoon en zaak Kwalificatie als bijzondere zaak Kwalificatie als bijzonder deel van de persoon Conclusie 90 IX

3 Persoon en lichaam in het recht 3 Lichamelijke integriteit, zelfbeschikking en menselijke waardigheid 95 Inleiding Nederland: lichamelijke integriteit en zelfbeschikking Het lichamelijk zelfbeschikkingsrecht Zelfbeschikking en informed consent Zelfbeschikking en het recht op lichamelijke integriteit Het recht op onaantastbaarheid van het lichaam (artikel 11 Gw) Afweer- of beschikkingsrecht? Jurisprudentie over artikel 11 Gw Zelfbeschikking als recht op privacy en als persoonlijkheidsrecht Grenzen aan lichamelijke zelfbeschikking Het vergeten lichaam van het gezondheidsrecht Frankrijk: menselijke waardigheid en onbeschikbaarheid van het lichaam Relativering van lichamelijke zelfbeschikking De waardigheid van de menselijke persoon De twee aspecten van de menselijke waardigheid De 'indisponibilite' van de menselijke waardigheid en het menselijk lichaam Europa: combinatie van tradities De Europese benadering van bio-ethische kwesties Plaatsbepaling van de belangrijkste bio-ethische principes Hulp bij zelfdoding Transseksualiteit Seksuele vrijheid Lijkschennis Conclusie De juridische gestaltes van het menselijk embryo 221 Inleiding De status van het embryo in het Nederlandse recht De biomedische en juridische opsplitsing van de status van het embryo Het embryo is geen persoon Het embryo is geen rechtssubject Het embryo is geen menselijke persoon, maar menselijk leven 233

4 Inhoudsopgave Het embryo is geen zaak Kritiek op de leer van de progressieve rechtsbescherming De status van het embryo in het Franse recht Het embryo als 'etre humain' De subjectivering van het respect voor menselijk leven De juridische status van het embryo vanuit relationeel perspectief De status van het embryo in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens Het begin van het recht op leven Vrijwillige en onvrijwillige zwangerschapsafbreking Kunstmatige voortplanting Conclusie 285 Wrongful birth en wrongful life 289 Inleiding Wrongful birth Algemeen Wrongful birth in Duitsland Wrongful birth in Nederland Een vergelijking met de Franse benadering van wrongful birth Wrongful birth en de moralisering van het recht Wrongful life Wrongful life in Nederland Van wrongful birth naar wrongful life Wrongful life als vergoeding voor een 'deerniswekkend bestaan' De betekenis van menselijke waardigheid in het Baby Kelly-arrest Wrongful life als vergoeding voor aangeboren handicaps Wrongful life in Frankrijk Voorgeschiedenis van een controverse Het Perruche-arrest De juridische controverse rond de Perruchejurisprudentie Een menswaardig bestaan? Conclusie 359 XI

5 Persoon en lichaam in het recht DEEL II HET JURIDISCHE PERSOONSBECRIP EN DE MEDISCHE BIOTECHNOLOCIE 365 Inleiding De technische functie van het juridische persoonsbegrip Het technisch-juridisch persoonsbegrip als abstractie De technisch-juridische fictie De verhouding van het technisch-juridisch persoonsbegrip tot het lichaam Het Franse debat tussen artifirialisten en realisten Het juridisch artificialisme en het zelfbeschikkingsrecht Conclusie De biologisering van het juridische persoonsbegrip 423 Inleiding De inbedding en inkleuring van het technisch-juridisch persoonsbegrip De verschijning van het menselijk lichaam in het recht Biologische en medische criteria in het recht De biologische kenmerken van de persoon in het recht Betwisting en vervloeiing van de biologische grenzen in het recht Drie vervagende biologisch-juridische grenzen nader beschouwd De nieuwe taakstelling van het recht Neonaturalisme en bioconservatisme Van biomacht naar biorecht Rechtswetenschap en biomedische wetenschap Het recht in de ban van 'de wetenschappelijke ontwikkelingen' De rechtswetenschap in de ban van de empirische wetenschappen De juridische dimensie van wetenschap in actie De autonome functie van het recht bij de normering van de biomedische praktijk Ontrechting en dehumanisering Arendts kritiek op de mensenrechten Het recht en het naakte leven Conclusie 521 VII

6 Inhoudsopgave 8 De symbolische dimensie van het juridische persoonsbegrip Het 'irrationeel restanf van het recht De symbolische dimensie van het biorecht Het tekort van het lichamelijk zelfbeschikkingsrecht De onttrekking van het lichamelijk domein aan het handelsverkeer De symbolische status van het lijk in het recht Het verbod op bepaalde vormen van kunsrmatige voortplanting De menselijke persoon als antropologische montage Desymbolisering en resymbolisering van de juridische persoon Taboes rondom het menselijk lichaam Subjectivering en privatisering van taboes De naruurwetenschappelijke betwisting van taboes Resymbolisering van de juridische persoon De principiele ambivalentie van de menselijke waardigheid De menselijke persoon als eenheid van geest en lichaam Filosofisch-antropologische benaderingen van de menselijke persoon De ambivalentie van het symbolisch-juridische persoonsbegrip Naar een constructivistische fundering van de mensenrechten De menselijke persoon als ruimte in het recht De antropologische functie van het recht De humaniserende fictie van de menselijke waardigheid De inbedding van pasgeboren leven in de rechtsorde De symbolisch-juridische bemiddeling van nieuwe biomedische hybriden Kritiek op de antropologische functie van het recht De inherente dialectiek van het symbolisch-juridisch persoonsbegrip Tussen artificialisme en realisme Tussen recht en politieke moraal Tussen bepaalbaarheid en onbepaalbaarheid Tussen vrijheid en gebondenheid Conclusie 705 XIII

7 Persoon en lichaam in het recht Concluderende samenvatting 709 Summary 725 Ceraadpleegde literatuur 733 Jurisprudence 759 Personen-, zaken- en hybridenregister 765 XIV