Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dartel, Hans van Title: Naar een handelingsgericht ethiekbeleid voor zorgorganisaties : een normatieve verkenning Date:

2 NAAR EEN HANDELINGSGERICHT ETHIEKBELEID VOOR ZORGORGANISATIES

3 2012 Van Gorcum Assen/ Hans van Dartel Engelen Omslag en illustraties: Frans de Visser s-hertogenbosch Grafische verzorging: Van Gorcum Assen

4 naar een handelingsgericht ethiekbeleid voor zorgorganisaties Een normatieve verkenning Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden op gezag van de Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 20 juni klokke uur door Johannes Nicolaas Gomarius Maria van Dartel geboren te Oss in 1951

5 Promotiecommissie Promotor: Overige leden: Prof. mr. dr. D.P. Engberts Prof. dr. H.M. Dupuis Prof. dr. R.J.M. Jeurissen, Universiteit Nyenrode te Breukelen Prof. dr. J.H.M. Schonk Prof. dr. G.A.M. Widdershoven, Vrije Universiteit te Amsterdam Prof. dr. D.L. Willems, Universiteit van Amsterdam

6 V Inhoud 1 Inleiding 1 Deel 1 Ethiek 17 2 De ontoereikendheid van de toegepaste ethiek? 19 Inleiding Kritiek op de toegepaste ethiek 22 Introductie Het geval gezondheidsethiek Het geval bedrijfsethiek De twee casus vergeleken Conclusie: basale leerpunten voor een praktijkgerichte ethiek Medische macht en professionele onmacht: wat interesseert de ethiek? 33 Introductie Medische macht en medische ethiek Professionele onmacht: een nieuw aandachtspunt voor de ethiek? Evaluatie: beroepszeer en het actuele tekort van de ethiek in de zorg Conclusie: deprofessionalisering als uitdaging voor een praktische ethiek 49 3 Aanknopingspunten voor een praktische ethiek in zorgorganisaties 53 Inleiding Gevarieerde reacties van ethici op deprofessionalisering 55 Introductie Deprofessionalisering vraagt geen bijzondere aandacht van de ethiek Deprofessionalisering vraagt gerichte aandacht van de ethiek Evaluatie 59

7 VI Naar een handelingsgericht ethiekbeleid voor zorgorganisaties 3.2 De waardering voor een praktijkgerichte ethiek in de ethische theorievorming 60 Introductie Kennisproductie in gemengde praktijken Ethiek en praktijk Evaluatie Ontwikkelingen in de praktijk van zorgorganisaties 65 Introductie Doelen en methoden van ethiekbeleid Ruimte voor gesprek Evaluatie Conclusie: mogelijkheden van een handelingsgerichte ethiek 69 4 De kernelementen van een handelingsgerichte ethiek 73 Inleiding Reflectie in professionele praktijken: wat is dat voor denkproces? 76 Introductie Een Kantiaans grondmodel van reflectie Oordelen en verantwoordelijkheid Waarover buigt de reflectie zich idealiter: 1. onderzoek van kritische incidenten 81 Introductie Kennis over de moraal Conclusie: aandacht voor klemsituaties Waarover buigt de reflectie zich idealiter: 2. onderzoek van routines. 86 Introductie Een praktische dialogische ethiek Conclusie: positief denken over routines als praktijken Hoe richten we de reflectie zo goed mogelijk in: vormelementen 90 Introductie De zorgpraktijk lezen als een praktijk van verantwoordelijkheid Handelingsonderzoek: reflectieve opbouw van betere praktijken Casuistry : leren van ervaringen Evaluatie: handelingsgerichte ethiek als morele pragmatiek Conclusie: ethiek als zaak van de professionals? 102

8 VII Deel 2 Zorgen Verschillende voorstellingen van zorgen als activiteit 107 Inleiding Een typologie van menselijke activiteiten 111 Introductie Globale typering Context en transformatie Tussenbalans: wat we doen verschilt Zorgen voor iemands gezondheid als menselijke activiteit 122 Introductie Zorgen als verschijnsel onder de politiek Zorgen als politiek verschijnsel (handelen) Zorgen als bovenpolitiek verschijnsel Evaluatie: meerdere vormen van zorgen Conclusie: zorgen verschilt, ook moreel gesproken Zorgen als politiek verschijnsel: handelen 141 Inleiding Zorgen als zorg overeind houden: kiezen voor sfeer of kiezen voor handelen? 144 Introductie Achterhuis: zorgen kent een aparte sfeer Van Heijst: zorgen doet zich voor als handelen Evaluatie Wat maakt geneeskunde nu precies tot handelen? 150 Introductie Geneeskunde als exemplarische vorm van handelen Doorslaggevende kenmerken: de transformatie van arbeid naar handelen Evaluatie Doorwerking: karakteristieken van professionele zorg 161 Introductie Over de handelingsdimensies van professionele zorg De bijzondere sfeer van de zorg? Evaluatie Conclusie: professionele gezondheidszorg als sociale, inter-actieve praktijk 173

9 VIII Naar een handelingsgericht ethiekbeleid voor zorgorganisaties Deel 3 Organisatie Uiteenlopende beelden van zorgorganisaties 179 Inleiding De zorgorganisatie als managementding of als sociaal proces 180 Introductie De zorgorganisatie als managementding (Becker) Analyse: bepalende elementen van de organisatie als bestuurd systeem Wie handelt in de zorg? Sturen op cultuur Legitimatie De zorgorganisatie als betekenisvolle context (Pols) Analyse: bepalende elementen van de organisatie als betekenisvolle context Evaluatie Totaliteit versus participatie: arbeids- of handelingsgoriënteerde zorgorganisaties 195 Introductie Plato en de organisatie als totaliteit Aristoteles en de participatieve organisatie Evaluatie Conclusie: de betekenis van organisatorische voorstellingen voor de zorg De praktijk van het management: management als maken 211 Inleiding De ambivalentie van technocratische managementconcepten 215 Introductie Veranderen en het amorele karakter van de manager De organisatie als machine en de werking van de utopie Evaluatie Kritiek: weg van het maken 222 Introductie Critical Management Studies Uitwegen: breken met het maken? Evaluatie Conclusie De praktijk van het management: managen als vorm van handelen 235 Inleiding Managen als functie in een actornetwerk van de gezondheidszorg 237 Introductie 237

10 Inhoud IX Netwerkorganisaties, improvisatiemaatschappij, sturing Grenzen aan zelfsturing? Evaluatie Leiding geven aan professionals 245 Introductie Leidinggeven tussen professionals De werking van regels Evaluatie Moraliteit en rationaliteit van managen 252 Introductie Botsende handelingsoriëntaties in hun context Twee mogelijke managementoriëntaties Doorwerking Evaluatie: onderscheiden sferen, onderscheiden ethieken Conclusie: management als morele praktijk in de zorg 262 Deel 4 Conclusies Conclusies: een voorstelling van een praktijkgerichte ethiek in de zorgorganisatie 267 Inleiding Elementen van een handelingsgerichte ethiek in de zorg 268 Introductie Betekenisvolle beelden Betekenisvolle termen Evaluatie Implicaties van een handelingsgerichte ethiek 282 Introductie Implicaties voor ethici en practici Consequenties voor patiënten, burgers en buitenlui? Ten slotte 291 Literatuur 294 Lijst van figuren 312 Summary 313 Samenvatting 321 Nawoord 331 Curriculum Vitae 333

11 X