Beginselen van de democratische rechtsstaat

Transcriptie

1 Beginselen van de democratische rechtsstaat Prof. mr. M.C. Burkens Prof. mr. H.R.B.M. Kummeling Prof. mr. drs. B.P. Vermeulen Prof. mr. R.J.G.M. Widdershoven Inleiding tot de grondslagen van het Nederlandse staats- en bestuursrecht zevende druk Kluwer a Wolters Kluwer business

2 Inhoudsopgave Voorwoord Afkortingen v xvii DEEL I INLEIDING 1 1 Het onderwerp van het staats- en bestuursrecht 3 Inleiding De plaats van het staats- en bestuursrecht 4 Het basismateriaal van het staats- en bestuursrecht: overheidsbesluiten 6 De noodzaak van bindende overheidsbesluiten 6 Het problematische karakter van bindende overheidsbesluiten 7 De aanvaardbaarheid van bindende overheidsbesluiten: rechtsstaat en democratie 8 2 Historische ontwikkeling De opkomst van de soevereine staat 2.2 Het maatschappelijk contract De klassiek-liberale rechtsstaat Legaliteitsbeginsel Machtsverdeling Grondrechten Rechterlijke controle De democratische rechtsstaat De sociale rechtsstaat Problemen van de democratische rechtsstaat Problemen van de sociale rechtsstaat 32 DEEL RECHTSSTAAT 39 3 Eisen van de Overzicht en samenhang Het legaliteitsbeginsel Van binding aan het gewoonterecht naar binding aan de wet Democratie en de soevereiniteit van de wetgever 42

3 3.1.3 Binding van de wetgever aan het recht. De betekenis van de constitutie Binding van het bestuur aan de wet. De betekenis van de Algemene wet bestuursrecht Machtsverdeling Grondrechten Rechterlijke controle Overzicht en samenhang van rechtsstatelijke vereisten 49 4 Het legaliteitsbeginsel 4.1 Inleiding Bevoegde overheidsinstanties (wie?) Inleiding: de begrippen ambt (orgaan) en openbaar lichaam, ambtsdrager en ambtenaar Bestuursorgaan in de zin van de Awb Samenvatting Bevoegdheden en instrumenten van de overheid (wat?) Inleiding: soorten bevoegdheden en instrumenten Bevoegdheden: algemene regels en concrete toepassing Besluiten in de zin van de Awb Algemeen verbindende voorschriften (wetten in materiële zin) Plannen Beleidsregels Beschikkingen Samenvatting Het verkrijgen van overheidsbevoegdheden (hoe?) Inleiding Attributie, delegatie en mandaat Verkrijging van regelgevende bevoegdheden Vraagstelling Attributie en delegatie van regelgevende bevoegdheden Wordt door gedelegeerde regelgeving het legaliteitsbeginsel aangetast? De reikwijdte van het legaliteitsbeginsel Inleiding Zelfstandige regelgevende bevoegdheid van de regering Uitbreiding van de reikwijdte van het legaliteitsbeginsel Samenvatting 87

4 4.5 Begrenzing en normering van overheidsbevoegdheden (tot hoever?) Inleiding: de verschillende eisen Eisen in verband met het wettelijk kader van de bevoegdheid Formele normen voor de bevoegdheidsuitoefening Materiële nonnen voor de bevoegdheidsuitoefening Algemeen De eis van consistent bestuur; beleidsregels Samenvatting Handhaving van het recht 5 Machtsverdeling Machtsverdeling en het model van Montesquieu Machtsverdeling in de oorspronkelijke Nederlandse opzet Machtsverdeling en legaliteitsbeginsel 5.4 Machtsverdeling naar hedendaagse betekenis Inleiding Machtsverdeling en rechterlijke macht Machtsverdeling en de verhouding tussen regering en Staten-Generaal Zelfstandige besluitvormende bevoegdheden van de Staten-Generaal Bevoegdheid tot wetgeving; wetgevingsprocedure; rechten van amendement en initiatief Vertrouwensrelatie tussen regering en Staten-Generaal Omvang en effectuering van de ministeriële verantwoordelijkheid De rijksbegroting Grondrechten 6.1 De ontwikkeling van de grondrechten 6.2 Het rechtsstatelijk waarborgkarakter van de grondrechten 6.3 Grondrechten en het principieel beperkte karakter van overheidsbevoegdheden 6.4 De subjecten van grondrechten; bijzondere rechtsverhoudingen Categorieën van grondrechten De reikwijdte van klassieke grondrechten; redelijke uitleg van grondrechten

5 6.7 Beperking van klassieke grondrechten Het grondwettelijke beperkingssysteem Delegatie van de bevoegdheid tot grondrechtsbeperking Beperkingen van internationale en EU-mensenrechten; vergelijking met het grondwettelijke beperkingssysteem Het onderscheid tussen klassieke en sociale grondrechten; de sociale dimensie van grondrechten Horizontale werking van grondrechten Grondrechten en uitzonderingstoestanden: openbare orde, noodrecht, criminaliteits- en terrorismebestrijding Rechterlijke controle Ontwikkeling van de rechtsbescherming tegen bestuursoptreden Inleiding Ontwikkeling van het stelsel van rechtsbescherming Ontwikkeling inhoud rechterlijke toetsing De Raad voor de Rechtspraak 7.2 De huidige bescherming tegen het bestuursoptreden Inleiding Het stelsel van rechtsbescherming volgens de Algemene wet bestuursrecht Beroep op de bestuursrechter Bestuurlijke heroverweging: bezwaarprocedure Voorlopige voorziening Hoger beroep Toegang tot de bestuursrechtelijke rechtsbescherming Inleiding Appellabele besluiten Belanghebbende Termijnen De procedure bij en de beoordeling door de bestuursrechter De procedure bij de bestuursrechter Inhoud van de rechterlijke toetsing Uitspraakbevoegdheden Aanvullende taak burgerlijke rechter De ombudsman Overzicht systeem van rechtsbescherming 7.3 De veranderende positie van de rechter De contra 191

6 7.3.2 De rechter als wetgever-plaatsvervanger; algemene tendensen De rechter als wetgever-plaatsvervanger; de betekenis van het internationale recht 7.4 Het toetsingsverbod Toetsing van de wet aan fundamentele rechtsbeginselen? 200 DEEL III DEMOCRATIE Eisen aan de democratie 207 Gerichtheid en eisen van de democratie Actief kiesrecht Passief kiesrecht Streven naar legitiem (Politieke) grondrechten Democratische zeggenschap in en controle op besluitvorming Openbaarheid van besluiten en besluitvorming Meerderheidsregel Rechten van minderheden Verdergaande democratisering Regeringsvormen Inleiding Presidentieel stelsel Parlementair stelsel Conventioneel stelsel Ideaaltypen, mengvormen en feitelijke verhoudingen Het Nederlandse parlementaire stelsel Inleiding Regering Parlement Vestiging parlementair stelsel Vertrouwensregel Ministeriële verantwoordelijkheid Monisme en dualisme 258

7 Kritiek op het Nederlandse stelsel Rol politieke partijen 261 Monistische verhoudingen 264 Functioneren ministeriële verantwoordelijkheid 267 Legitimiteit van besluiten en besluitvorming 12 Participatie Algemeen Inspraak Adviescommissies Overleg (Functionele) decentralisatie Referendum, volksinitiatief en burgerfora Tot slot 295 DEEL IV RECHTSSTAAT EN DEMOCRATIE OP DECENTRAAL EN INTERNATIONAAL NIVEAU Decentralisatie Inleiding Verschijningsvormen van decentralisatie Algemeen Staatsvormen 300 Verschil decentralisatie en deconcentratie Territoriale en functionele decentralisatie Autonomie en medebewind 306 Inrichting, samenstelling en bevoegdheden van decentrale ambten Inleiding Provincies en gemeenten Historische ontwikkeling Provinciale Gedeputeerde en wethouders Commissaris van de Koning/burgemeester Commissies Verantwoordingsplicht en vertrouwensregel 323

8 Waterschappen Overige openbare lichamen Legaliteit Machtsverdeling, waaronder toezicht Grondrechten Rechterlijke controle en administratief beroep Ontwikkelingen in de bestuurlijke organisatie De internationale dimensie 14.1 Inleiding 14.2 Internationale nonnen in het algemeen Monisme en dualisme De (democratische controle op de) totstandkoming van internationaal recht Rechterlijke controle op de naleving van het internationale recht De Europese Unie De bijzondere positie van het recht van de Europese Unie De institutionele structuur van de EU Legaliteit Machtsverdeling en democratie Grondrechten controle Voortschrijden van de Europese integratie? De eurocrisis 394 Personenregister 399 Jurisprudentieregister 405 Trefwoordenregister xv