Overzicht studiestof Staatsrecht 1. A. Inleiding

Transcriptie

1 A. Inleiding 1.1 Benadering van het begrip staat De staat is een organisatie die met voorrang boven andere organisaties effectief gezag uitoefent met dwangmiddelen over een gemeenschap van mensen op een bepaald grondgebied. Erkenning door andere staten is geen formeel vereiste, maar moet worden gezien als een belangrijke aanwijzing dat de staat effectief gezag uitoefent. Wanneer een land wordt toegelaten tot de Verenigde Naties versterkt dit de rechtpositie van het land in het internationale verkeer. Dwangmiddelen Het is kenmerkend voor de staat dat het mogelijk is dwang toe te passen om de gemeenschapsnormen te handhaven. De staat is niet denkbaar zonder dwanghandhaving van zijn rechtsorde. De staat is als enige bevoegd om door middel van dwang, macht uit te oefenen. Dit noemen wij geweldsmonopolie. Er zijn echter uitzonderingen, zoals bijvoorbeeld bij noodweer. Macht Binnen een staat zijn een of meer organen bevoegd dwang uit te oefenen. Deze organen zijn met gezag bekleed. Het gezag kan zowel bij een persoon liggen als bij een bepaalde groep. Afhangend van de aard van de inrichting van de staatsgemeenschap, kan in sommige gevallen zelfs het volk de gezagdragers kiezen. De regels die betrekking hebben op de organisatie van de met gezag beklede organen en de grenzen van hun gezag, vormen het staatsrecht. Door de invloed van historische processen verschilt het staatsrecht per staat In de Middeleeuwen was het gezag in de West-Europese landen een persoonlijk recht van de vorst. Zijn gezag was overdraagbaar, dus hij kon zijn gezag splitsen. Deze staatsorganisatie kon zich handhaven doordat aan de organen die gezagsrechten uitoefenden, ook gezagsplichten werden opgelegd. De organen moesten de bevolking beschermen tegen armoede, oorlog etc. Toen er een sociale klasse kwam die de sociale bescherming van de gezagsdragers minder nodig had, werd er getwijfeld aan de rechtvaardigheid van het gezag als persoonlijk recht. Machiavelli Machiavelli heeft in de vorst (1513) adviezen gegeven over hoe een gezagsdrager op moet treden zodat hij niet zijn persoonlijke grootheid vermeerdert, maar zorgt voor meer eenheid. De vorst wordt dan het orgaan en symbool van een staat en het wordt niet meer als vanzelfsprekend gezien dat het gezag van de vorst persoonlijk en verhandelbaar is. In de middeleeuwse tijd waren het gezag en de dwang van de overheid tegenstaanders van de sociale zekerheid. John Locke Gezag is het tegenovergestelde van vrijheid, het beperkt de vrijheid van het individu. Volgens John Locke is iedereen als individu, by nature all free, equal and independent. Rousseau Er ontstond toen een maatschappij van vrije individuen. Gezag beperkt de vrijheid van het individu. Hoe is het mogelijk in een maatschappij van vrije individuen het gezag te kunnen aanvaarden? Het gezag bestaat alleen omdat de individuen gezocht hebben naar een vorm van samenwerking die de persoon en het goed van iedereen verdedigt en beschermt en waardoor iedereen zich weliswaar met alle anderen verenigt, maar toch alleen maar zichzelf gehoorzaamt en even vrij blijft als tevoren. Dit is terug te vinden in 1

2 de theorie van het contrat social van Rousseau. Gezag en vrijheid worden verenigd, omdat het gezag uit de vrijheid is afgeleid. De staat is nodig om de vrijheid van het individu te waarborgen, maar aan de andere kant heeft hij het gevoel dat zijn vrijheden daaronder lijden en worden beperkt. Het doel van het staatsrecht is vormen van gebondenheid te vinden die zo veel mogelijk vrijheid aan de enkeling laten. Het staatsrecht moet de neigingen die bestaan in de gemeenschap en in de individuele mens met elkaar verenigen in één normenstelsel. Dit betekent dat de individuele vrijheid zowel beknot als beschermd moet worden. Op deze manier is ieder staatsrecht een compromis tussen individuele vrijheid en dwang van de gemeenschap. In onze tijd geldt dat iedere burger gelijkwaardig is en recht heeft op gelijke invloed op het staatsbestuur. Er hoeft dus geen discussie meer plaats te vinden over wat de beste staatsvorm is, aangezien onbeperkte monarchie en oligarchie onverenigbaar zijn met dit gelijkheidsbeginsel. 1.2 Verdeling van de staatsmacht over verschillende organen Het bestuur, het gezag en de uitoefening van dwang berusten bij door de burgers gekozen vertegenwoordigers. Op die manier is de burger degene die de bestuurders aanwijst, maar is hij tevens onderworpen aan het gezag. Het bestuur is onvermijdelijk, omdat er voortdurend beslissingen genomen moeten worden en keuzes moeten worden gemaakt. Ook moeten er prioriteiten voor de te nemen beslissingen worden gesteld. Hiervoor is een procedure en een organisatie onvermijdelijk. Dat noemen we gezag. Inspraak kan dit gezag niet vervangen. Het gezag moet de beslissing zo nodig met dwangmiddelen kunnen doorzetten. Welk belang moet prevaleren zal door het gezag moeten worden bepaald en aan de beslissing zal door bedreiging met dwangmaatregelen eventueel kracht moeten worden bijgezet. Echter, wanneer men alle macht bij een gekozen bestuur neerlegt, is de kans op machtsmisbruik groot. Geen machthebber geeft gemakkelijk macht uit handen. Om deze reden is men het gezag gaan verdelen over verschillende organen, om aan dit gevaar te ontkomen. Doordat ieder orgaan slechts een deel van het gezag kan uitoefenen, heeft het de andere organen nodig. Ieder orgaan raakt eraan gewend dat het rekening moet houden met de mening van andere organen en op deze manier houden de organen elkaar in evenwicht. Dit wordt ook wel een systeem van checks and balances genoemd. Om een dergelijk evenwicht te bereiken, moet er een verdeelsleutel tussen de verschillende organen gevonden worden. Elk orgaan moet een zekere macht en een zekere verantwoordingsplicht krijgen. De l Esprit de lois De gedachte van de scheiding van machten in de staat werd door Montesquieu geïntroduceerd in zijn boek De l Esprit des Lois. De betekenis hiervan is De geest van de wetten. Er bestaan volgens hem drie organen in de staat: de koning, het parlement en de rechterlijke macht. Zij oefenen hun eigen functie uit en zijn onafhankelijk van elkaar. Het parlement is de wetgevende macht, de koning de uitvoerende macht. De rechters constateren of de uitvoerende macht de wet wel in acht genomen heeft en vernietigen de besluiten van de uitvoerende macht wanneer dit niet het geval is. In landen waar aan het einde van de achttiende eeuw een nieuw constitutioneel stelsel werd ingevoerd, werd de machtenscheiding van Montesquieu als uitgangspunt genomen. Checks and balances vandaag de dag De essentie van de gedachte van de machtenscheiding hebben wij in ons staatsrecht behouden. De gedachte van Montesquieu was dat de regering de door het parlement gegeven wetten ten uitvoer legde. In onze tijd is de taak van de regering echter veel breder. De regering draagt de belangrijkste taak. Veel beslissingen hebben niets te maken met de uitvoering van wetten, maar zijn een zelfstandige bevoegdheid van de regering. 2

3 Beide onderdelen van de regeringstaak uitvoering van wetten en de zelfstandige taak worden in de Grondwet bestuur genoemd. Daarnaast is het ook zo dat de drie belangrijkste organen in de staat niet onafhankelijk van elkaar opereren. De vaststelling van wetten gebeurt door de regering en het parlement samen en de regering wordt in haar besturende taak gecontroleerd door het parlement. Een andere taakverdeling van het gezag bestaat in een territoriale splitsing. Men verleent dan een deel van de bestuursbevoegdheid aan regionale overheden. Het stelsel van een federatieve staat geeft een evenwicht tussen centrale en regionale organen. Voorbeelden hiervan zijn de Verenigde Staten, Zwitserland en de Duitse Bondsrepubliek. In Nederland worden vrij vergaande bevoegdheden verleend aan gemeentelijke en provinciale organen. Ook door deze methode wordt de macht verdeeld tussen centrale en regionale overheden. 1.3 Grondregels van een democratische staatsorganisatie Wanneer we aannemen dat in een democratisch bestel ieder orgaan voor de uitoefening van bevoegdheden ofwel de medewerking van een ander orgaan nodig heeft, ofwel aan de controle daarvan onderworpen is, volgen hieruit een aantal grondregels voor een democratisch bestuur. Aan deze grondregels moet een democratische staatsorganisatie getoetst worden. De regels behoren zelf niet tot het positieve recht, het zijn beginselen die niet op alle terreinen in rechtsregels zijn gerealiseerd. Hieronder volgen twee grondregels die een voorbeeld bieden van checks and balances : 1. Geen bevoegdheid zonder grondslag in wet of Grondwet Het bestuur en de rechterlijke macht hebben zeggenschap over het dwangapparaat van de staat in de vorm van het leger en de politie. Om machtsmisbruik te voorkomen is vastgelegd dat rechter en bestuur deze bevoegdheid alleen mogen gebruiken wanneer de Grondwet of de wet dit uitdrukkelijk toestaat. Dit is dus de eerste grondregel. De wetgevende macht bepaald dus de grenzen van de bevoegdheid. Er bestaat dus geen oorspronkelijke bevoegdheid van het bestuur of de rechterlijke macht, hun bevoegdheden berusten op een wettelijke grondslag. De hier beschreven grondregel wordt ook wel het legaliteitsbeginsel genoemd. De toepasselijkheid van deze grondregel bepaalt mede of een staat een rechtsstaat genoemd kan worden. In Engeland kent men deze grondregel ook, in de vorm van the rule of law, in Frankrijk wordt het principe de légalité genoemd. Dit alles geldt voor maatregelen die dwang meebrengen voor de burger. 2. Niemand kan een bevoegdheid uitoefenen zonder verantwoording schuldig te zijn of zonder dat op die uitoefening controle bestaat De verantwoordingsplicht of controle kan voor ieder die bevoegdheden uitoefent een andere vorm hebben. De verantwoordingsplicht aan een ander orgaan moet worden gezien als een aanvulling op de hierboven besproken regel. Ook over de uitoefening van een bevoegdheid binnen de wettelijke perken moet verantwoording worden afgelegd. Zo hebben bestuurlijke organen een verantwoordingsplicht tegenover vertegenwoordigende organen (ministers moeten verantwoording afleggen aan het parlement) en hebben ambtenaren een verantwoordingsplicht tegenover hun chefs (het stadhuis of de onderwijsinspectie). Ook is er controle van de rechter op zekere wetgevende organen (het toetsen van lagere regelingen aan hogere regelingen). 1.4 Democratie, rechtsstaat en historische ontwikkeling Een rechtsstaat is een staat waarvan de organisatie erop gericht is dat burgers beschermd zijn tegen machtsmisbruik door de staat zelf. De staatsorganen zijn onderworpen aan het recht. De volgende waarborgen zijn ontwikkeld tegen machtsmisbruik door staatsorganen: 3

4 De staat erkent dat individuen en particuliere instellingen een staatsvrije sfeer toekomt (grondrechten als vrijheid van godsdienst vrijheid van meningsuiting en het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer worden gerespecteerd); Optreden van het bestuur dat voor de burger bezwarend is (belastingheffing), dient te berusten op een algemene regel die de bevoegdheid van het desbetreffende orgaan omschrijft; De regels waarin de bevoegdheden van een staatsorgaan zijn omschreven, moeten zijn vastgesteld door een ander orgaan; Geschillen tussen burger en staat moeten worden beslist door een onafhankelijke en onpartijdige rechter. Het woord democratie houdt in dat het volk het oppergezag bezit. Daarom is het in een democratische staat noodzakelijk dat er vrije en geheime verkiezingen worden gehouden. De begrippen rechtsstaat en democratie, oftewel bescherming en zeggenschap, hangen nauw samen. Dit is te zien in de grondregels die hierboven zijn besproken. De burgers worden erdoor beschermd, maar de inbreng van het volk wordt er ook door gegarandeerd. In sommige landen bestaat er het presidentieel stelsel, dit houdt in dat ook de leider van de uitvoerende macht wordt gekozen door het volk. In Nederland hebben wij echter het parlementaire stelsel, wij kennen alleen de verkiezing voor het parlement. Vrije en geheime verkiezingen zorgen ervoor dat er zonder angst, gepraat kan worden over politieke kwesties en dat mensen zich kandidaat kunnen stellen. Een democratisch staatsbestel is door de onmisbaarheid van checks and balances een ingewikkeld systeem wat het resultaat is van historische ontwikkeling. Toch kan het in een representatieve democratie gebeuren dat er, ondanks alle procedurele waarborgen, besluiten worden genomen waar een groot aantal burgers ernstige bezwaren tegen hebben. Een oplossing voor dit probleem zou het referendum of een burgerinitiatief/volksinitiatief kunnen zijn. 1.5 Historisch-systematische methode Om het concrete stelsel van bevoegdheden en controles te begrijpen, moet men deze zien als het resultaat van een historische groei. De beoefenaar van het staatsrecht draagt aan die groei bij. De methode moet dus enerzijds historisch zijn, maar anderzijds ook systematisch. Alleen maar begrip voor historische groei leidt namelijk tot een passieve beschrijving van wat bestaat. 4

5 B. De bronnen van het staatsrecht 2.1 Bronnen van het staatsrecht In het staatsrecht kennen wij een aantal bronnen, de Grondwet, gewoonterechtelijke regels en een aantal geschreven regelingen in de vorm van wetten of algemene maatregelen van bestuur. 2.2 Geschiedenis van de Grondwet De eerste Nederlandse staatsregeling was de Unie van Utrecht (1579). Het was een verdrag tussen een aantal soevereine staten, waarbij zij een deel van hun soevereiniteit aan een centraal gezag overdroegen. De Bataafse Republiek, opvolger van de Republiek der Verenigde Nederlanden, kreeg in 1798 een grondwet. Deze werd opgevolgd door staatsregelingen tijdens de Franse regimes en de Constitutie voor het Koningrijk Holland in Na de restauratie in 1814 werd een Grondwet voor de Verenigde Nederlanden afgekondigd, die al in 1815 werd vervangen door de Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden. Deze grondwet is nog altijd van kracht. Er zijn verschillende wijzigingen doorgevoerd in de Grondwet. De wijzigingen van 1840 en 1848 brachten de invoering van de strafrechtelijke en de politieke verantwoordelijkheid van de ministers met zich mee. Bij de grondwetswijzigingen van 1887, 1917 en 1922 is het algemeen kiesrecht tot stand gekomen. De Grondwet diende oorspronkelijk tot de regeling van de beperkte monarchie, na 1848 vormde zij de grondslag van ons huidige parlementaire stelsel. Er werd uitgegaan van de machtenscheiding van Montesquieu. Inmiddels gebruiken we niet meer de term uitvoerende macht, maar noemen we de bevoegdheid van de regering bestuur. Het parlement is dit bestuur steeds meer gaan controleren, waardoor het steeds verdergaande bevoegdheden heeft gekregen. Er heeft dus een ontwikkeling plaatsgevonden, die haar neerslag niet meer vond in de tekst van de Grondwet. Daarom zijn er verschillende grondwetswijzigingen geweest die de tekst van de grondwet hebben vervangen door een nieuwe tekst. De grondwetsherziening van 1983 paste de tekst vervolgens aan de ontwikkeling van praktijk, gewoonterecht en jurisprudentie aan. 2.3 Betekenis van de Grondwet voor het staatsrecht Door de herziening van 1983 is er meer overeenstemming tussen het beeld dat de Grondwet geeft van organen en hun bevoegdheden en de staatsrechtelijke werkelijkheid. Echter, er ontbreken nog altijd een aantal punten in de Grondwet. Zo is er niets te vinden over de verhouding van parlement en regering en over wat de ministeriële verantwoordelijkheid nu eigenlijk inhoudt. Dit is niet in de Grondwet geregeld, maar in het ongeschreven recht. Daarnaast hebben zich vele vaste gebruiken ontwikkeld, waarvan niet zeker is of dit ook regels van ongeschreven recht zijn. Een ontslagaanvraag van een minister wordt bijvoorbeeld gevolgd door een ontslagaanvraag van zijn staatssecretaris, de Minister-President biedt altijd op de dag van de Tweede Kamerverkiezingen het ontslag van zijn kabinet aan bij de Koningin en de procedure van kabinetsformatie verloopt gedeeltelijk volgens een vast proces. Onze Grondwet is dus op bepaalde punten onvolledig. Op deze punten bestaat een zekere staatsrechtelijke praktijk, die soms tot ongeschreven constitutioneel recht wordt gerekend en soms ook niet. Onze Grondwet is moeilijker te wijzigen dan een gewone wet. Dit komt omdat onze grondwet een Rigid Constitution is. Hiervoor zijn Tweede Kamerverkiezingen en een speciale meerderheid in beide kamers van het parlement voorgeschreven. Een moeilijk te veranderen Grondwet zou kunnen leiden tot een kloof tussen het rechtsbewustzijn en de geschreven tekst. Daarnaast zou het omschrijven van onderwerpen die voortdurend in ontwikkeling zijn bijv. kabinetsformatie en ministeriële verantwoordelijkheid kunnen leiden tot een einde van de ontwikkeling. 5

6 Daarom heeft de grondwetgever de invulling van die vraagstukken overgelaten aan de ontwikkeling van het ongeschreven constitutionele recht en de staatsrechtelijke praktijk. De Grondwet bevat overigens ook duidelijke regels, die voor het staatsrecht van grote betekenis zijn. Ook geeft zij een aantal grondrechten die zelfs niet door de wetgever mogen worden weggenomen. 2.4 Inhoud en systeem van de Grondwet De Grondwet begint sinds 1983 met een opsomming van de grondrechten, de onvervreemdbare rechten van de mens en de burger. Hierbij wordt het voorbeeld gevolgd van de Franse grondwetten. De plaatsing voorin de Grondwet geeft aan welk belang er naar de mening van de wetgever gehecht moet worden aan de positie van de burger in het staatsbestel. De hoofdstukken 2, 3 en 4 van de Grondwet geven vervolgens een omschrijving van de voornaamste centrale organen van de staat. Hoofdstuk 2 gaat over de regering, hoofdstuk 3 over de Staten-Generaal en hoofdstuk 4 over de Raad van State, Algemene Rekenkamer en Nationale ombudsman. Hoofdstuk 5 regelt vervolgens de functies van de staatsorganen (bijvoorbeeld art. 81 Gw). Hoofdstuk 6 geeft regels over de rechtspraak en hoofdstuk 7 geeft regels met betrekking tot provincies, gemeenten, waterschappen en openbare lichamen. Hoofdstuk 8 bevat tenslotte de regels over de herziening van de Grondwet. De Grondwet bestrijkt vele en belangrijke gedeelten van het maatschappelijke leven, maar kan geen uitputtende regeling in details geven. De Grondwet is bedoeld om beginselen te geven, die de grondslag voor wetgeving en bestuur moeten zijn. Deze grondslagen zullen dus in veel gevallen in lagere regelingen moeten worden uitgewerkt. De Grondwet geeft duidelijk aan wanneer alleen de formele wetgever de uitwerking van regels mag stellen en wanneer dit gedelegeerd mag worden aan lagere wetgevers. Wanneer delegatie is toegestaan wordt de formule bij of krachtens de wet gebruikt of wordt er gebruik gemaakt van het werkwoord regelen of het zelfstandig naamwoord regels. Een derde formule komt alleen in art. 104 voor: daar spreekt de Grondwet van uit kracht van een wet. Deze term duidt aan dat de formele wetgever mag delegeren, maar alleen met grote terughoudendheid. Wanneer de Grondwet delegatie toestaat, dan is het aan de formele wetgever om uit te maken of, in hoeverre en aan wie deze delegatie zal plaatsvinden. De lagere regelgever is voor zijn regelingsbevoegdheid dus afhankelijk van de beslissing van de formele wetgever. 2.5 Ongeschreven staatsrecht Hoewel de Grondwet sinds 1983 minder onduidelijkheden bevat, zijn er nog steeds leemtes. Hierover bestaan algemeen aanvaarde, ongeschreven regels. Voor de beoefenaar van het staatsrecht is het nodig het bestaan en de inhoud van deze ongeschreven regels te kennen. Zij maken deel uit van het ongeschreven staatsrecht en zijn dus ook bron van het staatsrecht. Er zijn bepaalde normen over de geldigheid waarover niemand meer twijfelt, maar er zijn ook vele regels waaromtrent die zekerheid niet bestaat. Er is pas sprake van een ongeschreven rechtsregel als er behalve een staatskundige praktijk ook een rechtsovertuiging bij de betrokkenen bestaat dat zij volgens die praktijk behoren te handelen. Een voorbeeld van een regel die als algemeen geldend wordt aangenomen is de vertrouwensregel waarbij een minister of kabinet het ontslag moet aanbieden wanneer er geen vertrouwen meer is van het parlement. Hieruit blijkt dat het parlementaire stelsel een technisch begrip is. Het houdt namelijk meer in dan dat er alleen een parlement is. Het gaat namelijk ook over de vertrouwensrelatie tussen het parlement, en aan de andere kant de ministers en het kabinet als één. De gewoonterechtelijke regels zijn noodzakelijk omdat zonder deze regels de werkelijke functionering van ons staatsstelsel buiten het staatsrecht om zou gaan. 6

7 2.6 Verdere bronnen van het staatsrecht Het staatsrecht omvat de rechtsregels, geschreven of ongeschreven, die de samenstelling en de functionering van de organen van de staat, hun bevoegdheden en onderlinge verhouding regelen en het omvat bepaalde fundamentele normen over de verhouding van de burgers tot de overheid. Hierbij zijn een aantal wetten en algemene maatregelen van bestuur van belang. De Grondwet eist dat sommige van de zojuist genoemde onderwerpen bij de wet geregeld worden. Zulke wetten tot uitvoering van een grondwettelijke opdracht noemt men organieke wetten. Voorbeelden van organieke wetten zijn de Wet op de Raad van State, de Provinciewet, de Gemeentewet, de Kieswet en de Algemene wet bestuursrecht. Zij vloeien voort uit opdrachten van de Grondwet en zijn bronnen van het staatsrecht. Verder zijn ook het koninklijk besluit en de besluiten van de Tweede en Eerste Kamer bronnen van staatsrecht. De hier genoemde bronnen zijn niet uitputtend. Er bestaan nog veel andere wetten en regelingen die bron van staatsrecht zijn. 2.7 Staatsrechtelijke band met Aruba, Curaçao en Sint Maarten Nederland vormt samen met Aruba, Curaçao en Sint Maarten het Koninkrijk der Nederlanden. De verhouding tussen de landen wordt geregeld in het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden. Het Statuut is een document van intern staatsrecht geworden. Systematisch behoort het Nederlandse staatsrecht te worden gezien als ingebed in het recht van het grotere geheel, het Koninkrijk. 2.8 De betekenis van internationaal recht voor het staatsrecht Het Koninkrijk der Nederlanden is niet meer denkbaar zonder internationale bindingen. Het is ingebed in het geheel van de Verenigde Naties, die als doelstelling heeft de internationale vrede en veiligheid te handhaven. De Algemene Vergadering van de VN bestaat uit alle lidstaten. Iedere staat heeft hierin één stem. De Algemene Vergadering kan geen besluiten nemen die de lidstaten binden, de Veiligheidsraad kan dat daarentegen wel. Zij kan in het belang van de vrede en veiligheid bindende besluiten nemen en zelfs tot wapengeweld overgaan. In de Veiligheidsraad hebben vijftien lidstaten zitting, waaronder de vijf permanente leden (China, Frankrijk, de Russische Federatie, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten). De permanente leden hebben een vetorecht. Verder kent de VN ook andere organen, waaronder het Internationale Gerechtshof. In het kader van de VN zijn belangrijke verdragen tot stand gekomen, die zich met name bezighouden met mensenrechten. De Universele verklaring van de rechten van de mens ging vooraf aan deze verdragen. Een andere organisatie waar Nederland lid van is, is de Raad van Europa. Het orgaan dat optreedt namens de Raad van Europa is het comité van ministers. In het kader van de Raad van Europa is het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) tot stand gekomen. Ons land is ook partij bij het Noord- Atlantisch Verdrag (NAVO-verdrag). Dit verdrag houdt in dat een gewapende aanval tegen een of meer van de leden als een aanval tegen alle leden wordt beschouwd. Tot slot neemt de Europese Unie een bijzondere plaats in. Het Europese recht wordt voor een deel rechtstreeks toegepast, met voorrang boven de Nederlandse wet en zelfs de Grondwet. Nederland is zijn plaats als soeverein land in de internationale rechtsorde niet kwijt, maar de nationale beslissingsruimte wordt op tal van belangrijke terreinen drastisch door het Europese recht ingeperkt. 7