Inhoud Afkortingen 13 1 Het begrip sociaal recht 17 1.1 Het sociaal recht als juridisch vakgebied 17 1.2 Geschiedenis 18 1.3 Ongelijkheidscompensatie 21 1.4 Flexibilisering 23 1.5 Internationalisering 24 1.6 Grondrechten 25 1.7 Rechtsbronnen 26 I INDIVIDUEEL ARBEIDSRECHT 33 2 De arbeidsverhouding 35 2.1 Overzicht 35 2.2 Arbeidsovereenkomst 35 2.3 Opdracht en aanneming van werk 38 2.4 Ambtelijke status 41 2.5 Flexibele arbeidsrelaties 42 2.6 Enkele bijzondere arbeidsovereenkomsten 49 2.7 Gemengde overeenkomsten 51 3 De totstandkoming van de arbeidsovereenkomst 53 3.1 Partijen 53 3.2 Arbeidsbemiddeling 56 3.3 Sollicitatiefase 57 3.4 Discriminatie bij aanstelling 60 3.5 Vorm van de arbeidsovereenkomst 66 3.6 Bijzondere bedingen 68 4 De rechtsbronnen 73 4.1 Overzicht 73 4.2 Onderlinge verhouding van rechtsbronnen 73 7
4.3 Contractvrijheid 75 4.4 Vormen van dwingend recht 76 4.5 De collectieve arbeidsovereenkomst 78 4.6 De ondernemingsovereenkomst 79 4.7 Andere rechtsbronnen 80 4.8 De handhaving 80 5 De plichten van de werknemer 83 5.1 Overzicht 83 5.2 Arbeid verrichten 83 5.3 Volgen van aanwijzingen 84 5.4 Geheimhoudingsplicht en klokkenluiders 85 5.5 Concurrentieverbod 86 5.6 Verbod van nevenarbeid 89 5.7 Voorkomen van schade 90 5.8 Goed werknemerschap 91 5.9 Sancties werkgever 92 6 De plichten van de werkgever 97 6.1 Overzicht 97 6.2 Loonbetaling 97 6.3 Tewerkstelling 98 6.4 Gelijke behandeling 99 6.5 Veilige werkomstandigheden 101 6.6 Grondrechten werknemer 105 6.7 Goed werkgeverschap 106 6.8 Sancties werknemer 107 7 Onderbreking van de arbeid 111 7.1 Verhindering werknemer 111 7.2 Ziekte 111 7.3 Zwangerschap, bevalling en adoptie 113 7.4 Ouderschap 114 7.5 De combinatie van werk en privé 114 7.6 Kort verlof 115 7.7 Vakantie 115 7.8 Roostervrije dagen 117 7.9 Bedrijfsrisico 117 8 Het arbeidsomstandighedenrecht 121 8.1 Overzicht 121 8.2 Arbeidsomstandigheden 122 8.3 Arbeidstijden 123 8.4 Arbeid en zorg 125 8
8.5 Deskundige bijstand 125 8.6 Medezeggenschap over arbeidsomstandigheden 126 8.7 De Inspectie SZW 126 9 Wijziging van de arbeidsverhouding 129 9.1 Overzicht 129 9.2 Wijzigingsbeding 130 9.3 Goed werkgever- en werknemerschap 132 9.4 Taakwijziging 133 9.5 Overplaatsing 134 9.6 Bevordering en degradatie 134 9.7 Werkaanpassing gehandicapten 135 9.8 Overgang van onderneming 136 9.9 Overstappen binnen een groepsonderneming 139 10 Het ontslagrecht: de opzegging en de ontbinding 141 10.1 Overzicht ontslagrecht 141 10.2 Opzegging 142 10.3 Opzeggronden 142 10.4 Instemming en toestemming 144 10.5 Procedure bij preventieve toets bij opzegging 145 10.6 Ontbinding door de kantonrechter 147 10.7 Opzegverboden 150 10.8 Opzegtermijn 152 10.9 Proeftijd 153 10.10 Dringende reden 155 10.11 Collectief ontslag 160 10.12 Opzegging door de werknemer 161 10.13 Sancties 161 10.14 Vernietiging van de opzegging 162 10.15 Herstel van de arbeidsovereenkomst 164 10.16 Transitievergoeding 164 10.17 Overige vergoedingen bij ontslag 167 10.18 Procesrecht 170 10.19 Hoger beroep 171 10.20 Ontbinding wegens tekortkoming 171 11 Einde van rechtswege en beëindiging met wederzijds goedvinden 173 11.1 Overzicht 173 11.2 Einde van rechtswege 173 11.3 Arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd 173 11.4 Ontbindende voorwaarde 178 11.5 Overlijden werknemer 180 9
11.6 Beëindiging met wederzijds goedvinden 180 II COLLECTIEF ARBEIDSRECHT 183 12 Organisatie en vertegenwoordiging 185 12.1 Vrijheid van vakvereniging 185 12.2 Organisaties van werkgevers en werknemers 187 12.3 Overlegeconomie 188 12.4 Vertegenwoordiging in organen 189 12.5 Ondernemingsniveau 190 12.6 Bedrijfstakniveau 190 12.7 Regionaal niveau 191 12.8 Nationaal niveau 191 12.9 Europees niveau 192 12.10 Internationale organen 194 13 De collectieve arbeidsovereenkomst 195 13.1 Cao-overleg 195 13.2 Bedrijfstak- en ondernemings-cao 198 13.3 Regeling van de cao 198 13.4 Individuele gebondenheid aan de cao 199 13.5 De ongebonden werknemer 201 13.6 De bepalingen van de cao 203 13.7 Afwijking van de cao 206 13.8 Algemeenverbindendverklaring 207 13.9 Nawerking van cao-bepalingen 210 13.10 Decentralisatie naar de onderneming 213 13.11 Sociaal plan 213 13.12 Handhaving van de cao 214 14 Het stakingsrecht 219 14.1 Geschiedenis van het stakingsrecht 219 14.2 Grondrecht op collectieve actie 220 14.3 Grenzen aan recht op collectieve actie 222 14.4 Rechten van derden 223 14.5 Stakingen gericht tegen anderen 224 14.6 Bijzondere vormen van collectieve actie 226 14.7 Schorsing of wanprestatie 228 14.8 Positie werkwilligen 229 14.9 Uitsluiting 230 14.10 Bemiddeling en geschilbeslechting 230 15 Het medezeggenschapsrecht 231 15.1 Plaats van de ondernemingsraad 231 10
15.2 Instelling van de ondernemingsraad 232 15.3 Het adviesrecht 235 15.4 Het instemmingsrecht 237 15.5 Het informatierecht 239 15.6 Het beroepsrecht en andere geschillenregelingen 239 15.7 Overige taken en bevoegdheden 243 15.8 De personeelsvertegenwoordiging 244 15.9 Medezeggenschap bij arbeidsomstandigheden 245 15.10 De structuurregeling 246 15.11 Verhouding met vakbonden 248 15.12 Het enquêterecht 249 15.13 Fusiegedragsregels 250 15.14 De Europese ondernemingsraad 252 15.15 Medezeggenschap bij de Europese vennootschap 253 III SOCIALEZEKERHEIDSRECHT 255 16 Het stelsel van sociale zekerheid 257 16.1 Geschiedenis 257 16.2 Sociale verzekeringen en sociale voorzieningen 263 16.3 Werknemers- en volksverzekeringen 264 16.4 Publiek- en privaatrecht 267 16.5 Financiering 269 16.6 Uitvoering 271 16.7 Toezicht 273 16.8 Handhaving 273 16.9 Rechtsbescherming 276 16.10 Internationale aspecten 277 17 Het werkloosheidsrecht 279 17.1 Toepasselijke regelingen 279 17.2 Werkloosheidsbegrip 280 17.3 Referte-eisen 281 17.4 Uitsluitings- en eindigingsgronden 282 17.5 Uitkeringen 283 17.6 Verplichtingen 285 17.7 Verwijtbare werkloosheid 286 17.8 Passende arbeid 287 17.9 Sancties 289 17.10 Betaling van de uitkering 290 17.11 Re-integratiemaatregelen 291 18 Het arbeidsongeschiktheidsrecht 293 18.1 Toepasselijke regelingen 293 11
18.2 Loonbetaling bij ziekte 294 18.3 Vangnetvoorziening 297 18.4 Zwangerschap en bevalling 298 18.5 Arbeidsongeschiktheidsbegrip WIA 299 18.6 Uitkering bij volledige en duurzame arbeidsongeschiktheid 302 18.7 Uitkering bij gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid 303 18.8 Aanvullende uitkeringen werknemer 305 18.9 Re-integratiemaatregelen 305 19 De overige sociale verzekeringen 309 19.1 Zorgverzekering 309 19.2 Bijzondere ziektekosten 310 19.3 Ouderdomspensioen 311 19.4 Nabestaandenuitkering 313 19.5 Aanvullende regelingen 314 20 De sociale voorzieningen 317 20.1 Overzicht 317 20.2 Drie cruciale begrippen 317 20.3 Algemene bijstand 319 20.4 Bijzondere bijstand 322 20.5 Oudere werklozen en gewezen zelfstandigen 323 20.6 Jonggehandicapten 324 20.7 Toeslagen 325 20.8 Kinderbijslag 326 20.9 Inschakeling werkzoekenden 328 20.10 Beschutte arbeid 329 20.11 Gehandicapten 330 Jurisprudentieregister 335 Artikelenregister 341 Trefwoordenregister 347 12
1 Het begrip sociaal recht 1.1 Het sociaal recht als juridisch vakgebied Dit boek biedt een inleiding tot het vakgebied van het sociaal recht. Het gebruik van de term sociaal recht betekent niet dat de beoefenaren van dit vak menen dat hun rechtsgebied socialer zou zijn dan andere. De term komt voort uit de geschiedenis. Het arbeidersprobleem in de negentiende eeuw werd wel aangeduid als de sociale kwestie. De wetgeving om het probleem te bestrijden heette sociale wetgeving. En het rechtsgebied dat aldus ontstond, wordt nog steeds aangeduid als het sociaal recht. In de praktijk worden aan de term sociaal recht verschillende, meer en minder ruime betekenissen toegekend: a. In de meest enge zin omvat de term sociaal recht alleen het socialezekerheidsrecht: regelingen voor werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, ouderdom en dergelijke. Deze betekenis is bijvoorbeeld in Duitsland gangbaar, waar men spreekt over Sozialrecht als men uitsluitend het socialezekerheidsrecht bedoelt. In Nederland komt men dit gebruik soms ook tegen. b. In de ruimste zin omvat de term sociaal recht al het recht waarbij degenen worden beschermd die in de maatschappij in economisch opzicht een zwakke positie innemen: werknemers, huurders, consumenten, enzovoort. Deze betekenis omvat in wezen al het recht dat betrekking heeft op de zogeheten sociale grondrechten en de verzorgingsstaat: behalve het arbeidsrecht en het socialezekerheidsrecht bijvoorbeeld ook het huurrecht, het consumentenrecht, het gezondheidsrecht en het vreemdelingenrecht. c. Het meest gangbaar is het gebruik van de term sociaal recht in Nederland echter als overkoepelende benaming voor het arbeidsrecht en het socialezekerheidsrecht. Het sociaal recht heeft dan betrekking op alle aspecten van arbeid in ondergeschikt verband en daarmee samenhangende voorzieningen. 1 In de 1 Ook de term arbeidsrecht wordt door de verschillende auteurs uiteenlopend gedefinieerd. Zie hiervoor de oudere bundels met arbeidsrechtelijke oraties: G.M.J. Veldkamp (red.), Van sociale politiek naar sociaal recht, Alphen aan den Rijn: Samsom 1966; H.L. Bakels (red.), Arbeidsrechtelijke geschriften 1962-1977, Deventer/Alphen aan 17
HOOFDSTUK 1 term sociaal recht komt dan, meer dan in de term arbeidsrecht, tot uitdrukking dat ook het socialezekerheidsrecht in samenhang met het arbeidsrecht wordt bestudeerd. Ook het ambtenarenrecht en het medezeggenschapsrecht worden in deze opvatting tot het sociaal recht gerekend. Deze uitleg wordt gehanteerd aan de Nederlandse universiteiten waar het vakgebied wordt aangeduid als sociaal recht. In toenemende mate wordt aan universiteiten ook de term arbeidsrecht voor dit vakgebied weer gebruikt. De term sociaal recht was veelal opgekomen na de Tweede Wereldoorlog in samenhang met de totstandkoming van de verzorgingsstaat. De terugkeer van de term arbeidsrecht voor leerstoelen aan verschillende universiteiten houdt waarschijnlijk verband met een afnemende aandacht voor het socialezekerheidsrecht als zelfstandig onderdeel van het vakgebied. Dit hangt ook samen met de groeiende verwevenheid van de sociale zekerheid met het arbeidsrecht als gevolg van privatisering en inperking van het stelsel van sociale zekerheid. Het sociaal recht is als juridisch vakgebied in de loop van de twintigste eeuw ontwikkeld, samen met de opkomst van de sociale wetgeving. De laatste jaren is een nog steeds groeiende specialisatie, met name in het arbeidsrecht, merkbaar in de praktijk. Dit komt onder meer tot uitdrukking in nieuwe vaktijdschriften, zelfstandige afstudeerrichtingen in de masterfase van de universitaire rechtenopleiding, aparte secties bij advocatenkantoren, gespecialiseerde advocatenverenigingen en specialisatieopleidingen. Daarmee is het arbeidsrecht momenteel een bijzonder bloeiend vakgebied geworden. Specialisten in het arbeidsrecht behoren tot de meest gevraagden door advocatenkantoren. Vooral het ontslagrecht is steeds in ontwikkeling. Het socialezekerheidsrecht heeft de afgelopen jaren relatief aan belang ingeboet door bezuinigingen op en hervormingen van het stelsel van sociale zekerheid. Niettemin kent ook dit gebied tal van interessante actuele ontwikkelingen, zoals de vraag hoe om te gaan met ziekte en arbeidsongeschiktheid, de verplichting om passende arbeid te aanvaarden en de gevolgen van de vergrijzing van de bevolking. 1.2 Geschiedenis In verhouding tot veel andere juridische vakken heeft het sociaal recht als apart rechtsgebied nog een betrekkelijk jonge historie. Arbeid in ondergeschikt verband werd met name een maatschappelijk vraagstuk tijdens de Industriële Revolutie in de achttiende en negentiende eeuw. De opkomst van machinale industrie maakte inzet van arbeid op grote schaal mogelijk. Het arbeidscontract, waarbij arbeiders in ondergeschiktheid aan een werkgever werken, werd dan ook op veel grotere schaal dan daarvoor gangbaar. den Rijn: Kluwer/Samsom 1977; F.M. Noordam (red.), Sociaalrechtelijke oraties 1977-1997, Deventer: Kluwer 1998. 18