Licht op depressie bij Parkinson dr. Odile A. van den Heuvel, psychiater / universitair hoofddocent Sonja Rutten, AIOS psychiatrie / promovendus Afd. Psychiatrie (Centrum Neuropsychiatrie Parkinson) Afd. Anatomie & Neurowetenschappen (sectie Neuropsychiatrie) VU medisch centrum, Amsterdam
Stelling 1 De ziekte van Parkinson is een neuropsychiatrische aandoening
Neuropsychiatrie Parkinson Depressie Apathie Slaapstoornissen Angst Impulscontrolestoornissen Hallucinaties / Psychose / Delier Cognitieve veranderingen Dementie
1817 paralysis agitans ( shaking palsy ) James Parkinson (1755-1824)...the senses and intellects being uninjured.
Jean-Martin Charcot (1825-1893) Maladie de Parkinson Kernsymptoom: rigiditeit Invloed van genen en omgeving (+ invloed psychologische triggers)
Neurochemische Lesie verlies van dopaminerge cellen (zichtbaar als verminderde update op de DaT SPECT scan) controle Parkinson vorming van Lewy lichaampjes
DaT (dopamine transporter) SPECT scan DAT-SPECT radiotracer Caudate nucleus Putamen Tracer bindt aan presynaptische dopamine transporters, m.n. in het striatum
Cortico-striato-thalamo-cortical (CSTC) circuits Degeneratie dopaminerge systeem Posterior putamen > Motorische symptomen Dorsaal striatum (Caudatus) > Cognitieve systeem: cognitieve rigiditeit Ventraal striatum (o.a. Accumbens) > Motivationele systeem: apathie, initiatiefverlies, depressie
Cortico-striato-thalamo-cortical (CSTC) circuits Alexander et al., 1986
Rol van dopamine: DaT SPECT onderzoek in de novo Parkinson patiënten Vriend et al. 2014, JNNP ROI Step Variable β P Right Caudate nucleus 1 Age -.289.003 2 Age -.258.010 UPDRS III -.112.270 BDI -.220.024 Right Putamen 1 Age -.236.016 2 Age -.160.108 UPDRS III -.249.017 N=103 patiënten met Parkinson DAT SPECT Depressie score: BDI > neg. corr. met DAT uptake R caudatus Ernst motoriek: UPDRS > neg. corr. met DAT uptake R putamen BDI -.104.286 Left Caudate nucleus 1 Age -.297.002 2 Age -.281 0.006 UPDRS III -.059.570 BDI -.136 0.170 Left Putamen 1 Age -.196 0.047 2 Age -.151.146 UPDRS III -.143.182 BDI -.007.943
Rol van dopamine: DaT SPECT onderzoek in de novo Parkinson patiënten Vriend et al. 2014, JNNP
Stelling 2 De ziekte van Parkinson is een multi-systeem -aandoening
Braak & Braak Dopaminerg - substantia nigra > psychose/icds Serotonerg - raphe nucleus Noradrenerg - locus coeruleus > angst/depressie/icds Cholinerg - nucleus basalis van Meynert > cogn.dysf/dementie
Rol van het limbische systeem kleiner volume hippocampus / amygdala van Mierlo et al., Movement Disorders, in press
Neuropsychiatrie Parkinson Depressie: 40-80% Apathie Angststoornissen Impulscontrolestoornissen (ICD s): 10-15% Hallucinaties / Psychose: 50% Slaapstoornissen: 60-95% Cognitieve stoornissen / dementie: 30-40% cross-sectioneel tot 80% cumulatieve prevalentie longitudinaal
Neuropsychiatrie Parkinson psychi(atri)sche problematiek bepaalt in grote mate (meer dan de motorische beperkingen) de kwaliteit van leven van zowel patient als partner/mantelzorger
Depressie diagnostiek 40-50% van de patiënten krijgt depressie gedurende het ziektebeloop (Cumming 1992; Aarsland et al. 2009) Symptomen vaak niet herkend Diagnostiek lastig door overlappende symptomatologie ( klinische blik onbetrouwbaar) D.D. apathie NB. Tijdstip van PO t.o.v. medicatie-innamemoment is bepalend! Depressie vaak onbehandeld of onvoldoende/onjuist behandeld, ondanks grote negatieve invloed op motorisch functioneren, cognitie, therapietrouw, ADL en kwaliteit van leven
Depressie diagnostiek M.b.v. de gebruikelijke klinische blik is de diagnose depressie bij patiënten met de ziekte van Parkinson niet eenvoudig te stellen (met een screenend vragenlijstje ook niet). - Somberheid - Initiatiefverlies - Verlies van plezier - Vermindering eetlust (of juist toename) - Twijfelzucht, onzekerheid - Slaapproblemen - Piekeren - Negatief zelfbeeld, nihilisme - Agitatie, prikkelbaarheid, boosheid - Tegen dingen opzien
Pathofysiologie Depressie Inherent aan de ziekte!! t.g.v. verstoorde biologische klok t.g.v. veranderingen hersenen (chemisch en structureel) t.g.v. medicatie i.h.k.v. psychologische reactie op chronische ziekte i.h.k.v. psychiatrische voorgeschiedenis
Behandeling Depressie bij Parkinson Aanpassing dopaminerge medicatie Beweging Dagbesteding (zingeving) Cognitieve GedragsTherapie (CGT) Medicatie (antidepressiva) Serotonerg ( angstige depressie ) Noradrenerg Dopaminerg ( verlies van drive ) Lichttherapie Electro-Convulsieve Therapie (ECT)
Lichttherapie bij de ziekte van Parkinson Sonja Rutten, AIOS psychiatrie / promovendus Afd. Psychiatrie (Centrum Neuropsychiatrie Parkinson) Afd. Anatomie & Neurowetenschappen (sectie Neuropsychiatrie) VU medisch centrum, Amsterdam
Inhoud Inleiding Achtergrond Verstoring van het circadiane ritme bij ZvP Werking en effectiviteit lichttherapie Onderzoek Design Proefpersonen Interventie Metingen Verwachtingen Vragen
Inleiding - achtergrond Ervaring van een onderzoeksdeelnemer
Achtergrond Prevalentie depressie bij ZvP: 50% Prevalentie slaapproblemen bij ZvP: 90% Grote impact op kwaliteit van leven en functioneren Behandeling heeft beperkingen Alternatief gewenst!
Inleiding het circadiane systeem Input Pacemaker Output
Verstoring van het circadiane systeem
Verstoring van het circadiane systeem
Inleiding lichttherapie Lichttherapie herstelt het circadiane ritme Effectief bij het behandelen van depressie en slaapstoornissen Weinig bijwerkingen
Werking lichttherapie BLT BLT Melatonine spiegel Antidepressief effect Verbetering slaap
Effectiviteit lichttherapie Twee pilotstudies + één naturalistische studie: ZvP (+ insomnia / depressie) Behandeling met lichttherapie Resultaten: Verbetering slaap Verbetering stemming Verbetering motoriek Willis & Turner 2007 Paus et al 2007 Willis & Turner (2012)
Effectiviteit lichttherapie Resultaten zijn veelbelovend maar: Kleine sample size Niet dubbelblind -> Grootschaliger onderzoek gewenst
Onderzoek En toen was er licht Het effect van lichttherapie op depressie bij de ziekte van Parkinson: een RCT
Onderzoeksvraag Leidt drie maanden behandeling met lichttherapie tot een verbetering van de stemming bij patiënten met de ZvP en een depressieve stoornis? Welk type licht geeft de meeste verbetering?
Onderzoeksvraag Leidt drie maanden behandeling met lichttherapie tot een verbetering van de slaap, de motoriek, het circadiane ritme, de kwaliteit van leven van de patiënt en de zorglast van de mantelzorger?
Onderzoeksdesign RCT 80 patiënten ZvP + depressie Lichttherapie 3 mnd behandeling 6 mnd follow-up
Interventie Vergelijking twee soorten licht Behandeling in thuissituatie 30 minuten 2dd gedurende 3 maanden Tijdstip afhankelijk van chronotype (MEQ)
Metingen Primaire uitkomstmaat: Depressie (HDRS) Secundaire uitkomstmaten: Slaap Motorische symptomen Kwaliteit van leven Zorglast Circadiane ritme (cortisol- en melatoninespiegels)
Verwachtingen Verbetering van stemming, slaap en motoriek Herstel van circadiane systeem Toename van kwaliteit van leven Hoge patiënttevredenheid
Patiënt aanmelden? Neem contact op via: Telefoon: 020 444 9683 E-mail: s.rutten@vumc.nl
Impulscontrolestoornissen & depressie een kwetsbare balans tussen teveel en te weinig drive
Centrum Neuropsychiatrie Parkinson Patientenzorg: gespecialiseerde polikliniek 2nd opinions Onderwijs & Opleiding: BSc/MSc arts-assistenten Verpleegkundigen medisch specialisten Wetenschappelijk onderzoek: klinisch toegepast fundamentele neurowetenschappen www.vumc.nl/cnp
Stelling 3 De ziekte van Parkinson vraagt om een multidisciplinaire aanpak
met dank De patiënten De patiëntonderzoekers Prof.dr. H.W. Berendse, neuroloog Dr. E.M. Foncke, neuroloog Dr. Y.D. van der Werf, neurowetenschapper / psycholoog Drs. N. Gerrits, psycholoog / promovendus MRI-MEG project Drs. C. Vriend, neurowetenschapper / promovendus MRI-SPECT project Drs. S. Rutten, AIOS psychiatrie / promovendus Lichtproject Drs. I. Ghielen, res.ass Beware Drs. A. van Loenhoud, res.ass CNP Dr. E. van Wegen, bewegingswetenschapper Dr. C. De Goede, fysiotherapeut Dr. I. Burgers, fysiotherapeut Dr. E.H. Collette, klinisch psycholoog Drs. M. Houniet, klinisch psycholoog Drs. T. Van Mierlo, AIOS neurologie Dr. M. Klein, neuropsycholoog Drs. T. Koene, neuropsycholoog Dr. P. Raijmakers, nucleair geneeskundige Prof.dr. J. Booij, nucleair geneeskundige Dr. T. Pattij, neurowetenschapper Dr. P. Voorn, neurowetenschapper Dr. W. van de Berg, neurowetenschapper