Psychosociale hulpverlening aan getroffenen van collectieve urgenties

Transcriptie

1 Psychosociale hulpverlening aan getroffenen van collectieve urgenties Elke Allaert PsychoSociaal Manager Oost- en West-Vlaanderen Erik De Soir Koninklijke militaire school Studiecentrum Stress en trauma

2 Wat is voor u een crisissituatie?

3 Enkele stellingen

4 Psychosociale hulpverlening aan de getroffenen van calamiteiten en rampen is nooit gewoon het afwikkelen van een gestandaardiseerd en pre-geformatteerd protocol of draaiboek

5 Het is belangrijk om te beschikken over een draaiboek voor psychosociale interventie, maar daarbinnen moet ruimte blijven voor een initiële kwalitatieve analyse, gedifferentieerde hulp op maat van de getroffen groepen en soepele aanpassing in functie van de veranderende realiteit.

6 A. Wanneer is een collectieve noodsituatie een traumatische ervaring?

7 Stress, Trauma en PTSS

8 Wat is stress? Een niet aangepaste reactie aan verhoogde eisen uit de omgeving Post traumatische stress Continue werkstress Mogelijke stressoren: slaaptekort, werklading, gebrek aan communicatie, gebrek aan contact met thuis Cumulatieve stress

9 1. Wat is een traumatische gebeurtenis? CENTRALE KENMERKEN

10 Traumatogene gebeurtenissen zeer ernstige en extreme confrontatie met de dood overweldigend, gevaarlijk, bedreigend en vereisen van de getroffene(n) buitengewone coping mechanismen. vernietigen in één klap de basisassumpties en/of -verwachtingen die mensen over het leven koesteren: voorspelbaarheid, veiligheid, (zelf)controle en rechtvaardigheid

11 Wat is het verschil tussen stress en trauma? Soorten stress en gevolgen lange termijn -Traumatogene stress -> ASS* -> PTSS** -Depressogene stress -> Depressie -Cumulatieve stress -> Uitputting -Emotionele } Professionele } stress -> Burnout Fysieke } *ASS **PTSS : Acute Stress Stoornis : Post-Traumatische Stress Stoornis

12 Wat is de kern van de traumatische ervaring? Door de confrontatie met het werkelijke gezicht van de dood ontstaat een overweldiging van het psychisme Deze overweldiging is onuitspreekbaar en woordenloos. In het psychisme zijn geen woorden, betekenisdragers of symbolen beschikbaar om de absolute horror en gruwel omtrent dit doodsbeeld aan vast te hangen. De getroffenen van dit soort ervaringen voelen zich totaal uitgesloten en niet meer behoren tot «de wereld van de sprekenden»

13 Type ervaringen Depressogeen: verbreekt routine, verlies, verdriet, intense emoties (onmacht, schuld), emotioneel schokkend Traumatogeen: ruptuur met verleden, heden en toekomst, hyperarousal, levensbedreiging (confrontatie met eigen dood), lichamelijke activatie: stijging hartritme, ademhaling

14 Modulation Model: Optimum Arousal Zone Minton & Ogden (2000); Siegel (1999) High Arousal A R O U S A L Optimum Arousal Zone Arousal Capacity: window of tolerance Low Arousal

15 2. Gevolgen van traumatische ervaringen In principe normale reacties op abnormale gebeurtenissen

16 Post-traumatische reacties (1) Getroffenen voelen fysieke en psychische weerslag van confrontatie met de traumatogene gebeurtenis. Tijdens verkeerde het organisme in hyperactivatie. Resten niet gemetaboliseerde gekanaliseerde energie geven aanleiding tot beven en natrillen. Hyperactivatie had tot doel getroffene te doen vluchten, vechten, reageren en overleven.

17 Post-traumatische reacties (2) Getroffenen worden makkelijk terug getriggerd en kunnen (opnieuw) dissociatief gedrag vertonen Dissociatief gedrag: afsplitsing uit de realiteit (derealisatie), niet beseffen wat gebeurt met eigen persoon (depersonalisatie), tunnelzicht, black outs, amnesie, verdoving, helicopterzicht, etc.

18 Gevolgen van traumatische ervaringen Primaire gevolgen: onmiddellijke weerslag op fysisch en op psychisch vlak bv.: Slaapstoornissen Hartkloppingen Emotionele labiliteit Duizeligheid Neiging tot slappe lach Overmatige bewegingsdrang Pijn in de nek...

19 Secundaire gevolgen: uitgestelde gevolgen bv. Hartkwalen Angststoornissen Relatieproblemen Ontslag...

20 Post-Traumatische Stress Stoornis (volgens de DSM-IV of de ICD-10) Gebeurtenis en de manier van ze te beleven voldoet aan de criteria A1 en A2 van de DSM-IV Criterium B Minstens één symptoom van herbeleving Criterium C Minstens drie symptomen van vermijding en ontkenning Criterium D Minstens twee symptomen van verhoogde activatie en prikkelbaarheid Criterium E Verstoring van het sociale-, beroepsmatigeof privé-leven op verschillende domeinen Criterium F -Duur van de stoornis = minstens 1 maand

21 3. Psychosociale opvang na een traumatisch keerpunt THEORIE

22 Psychosociale opvang na een traumatisch keerpunt Het doorwerken in fasen 1. Acute impact fase: van 24 à 72 uur post-impact 2. Doorwerkingsfase: van enkele dagen tot 4 à 6m 3. Trauma-fixatiefase: restletsels na 6m à 2 jaar - De grote meerderheid van de hulpverleners verwerkt een traumatogene gebeurtenis of interventie spontaan, slechts een minderheid kampt met blijvende restletsels - Grosso modo: 70 à 80% herstelt spontaan, 15 à 20% heeft ernstige doorwerkingsproblemen en ongeveer 1,5 à 3% zal er een blijvend trauma aan overhouden - In sommige situaties zullen die cijfers beduidend hoger liggen: brandrampen (verminkingen), rampen met eigen collega s zwaar gewond of dood, rampen met kinderen

23 Psychosociale opvang na traumatogene gebeurtenis: acute fase Machteloosheid en hulpeloosheid, in een traumatische Mogelijkheid roes verkeren, om veiligheid, onbesef van geborgenheid draagwijdte en van rust gevolgen, periodes van derealisatie, hyper/hypo-actief gedrag, aan paradoxaal, te bieden zodat agressief de impact en cynisch langzaam gedrag kan doordringen Informatie verschaffen (over de situatie, de feiten, de gevolgen,de voorziene hulp, etc.) Ventilatie: praten, gevoelens uiten, tijd

24 Psychologische stabilisatie De getroffene/hulpverlener binnen een venster van aangepaste activatie houden Recuperatieherstel: lichamelijke rust Gronden: goed en diep inademen en ademhaling vertragen, voor jezelf stop-signalen gebruiken, controle nemen.

25 Psychosociale opvang na traumatogene gebeurtenis: doorwerkingsfase De omgeving kan helpen: luisteren, begrip tonen, Dialectiek van emoties, heen en weer beweging tussen erkenning de herbeleving bieden en dingen van de bespreekbaar gebeurtenis maken vermijding van de herinneringen die de getroffene Ondersteunende terug met werkomgeving, de gebeurtenis ook van de leiding confronteren Trauma-doorwerking op collectieve wijze: contact met lotgenoten (community-based response) Praatgroepen, debriefings met hulpverleners, etc.

26 Psychosociale opvang na traumatogene gebeurtenis: de fase van trauma-fixatie De traumatogene gebeurtenis is niet kunnen doorgewerkt worden en heeft nog geen vaste plaats in het leven gekregen Getroffenen zijn volledig komen vastzitten in herbeleving en/of vermijding/ontkenning van de traumatogene gebeurtenis die steeds meer van hun dagelijkse energie opeist Steeds meer en steeds heviger trauma-symptomen Curatieve aanpak dringt zich op, in de vorm van een psychotrauma therapie bij een gespecialiseerde psychotherapeut (psycholoog of psychiater)

27 Hoe kan je deze theorie omzetten in praktijk?

28 Psychosociale opvang na een traumatisch keerpunt PRAKTIJK

29 Psychosociale opvang - praktisch Primaire preventie: bijvoorbeeld een cursus of training met de voorlichting van reacties na schokkende gebeurtenissen en methodes voor begeleiding (H)erkenning van de effecten van herhaaldelijke blootstelling aan stresserende en traumatiserende incidenten Uitbouwen van buddy aid en peer support

30 Psychosociale opvang - praktisch Rol van het diensthoofd / leiding in de uitbouw van een opvangnetwerk! Wetgeving op de psychosociale arbeidsbelasting Belang van een goede team spirit: collega s vangen elkaar op (na opleiding en training) Groepsactiviteiten niet op het werk Belang van opvolging van crisisopvang Zich kwetsbaar willen en durven opstellen Cultuur binnen de organisatie

31 Psychosociale opvang - praktisch Opvang in groep / individueel -> stress buster sessies en psychologische defusing/debriefing Structuur? Intramuros structuur of outsourcing? Stress-teams, FIST, multidisciplinaire netwerken, etc. Hulp door externen: psychologen uit de boekjes, commercieel uitgebouwde trauma-opvang, etc.

32 Oefening Gasontploffing Gellingen

33 De getroffenen Primaire G: de direct getroffenen: alle slachtoffers die aanwezig waren op het rampterrein. Secundaire G: de betekenisvolle anderen: familie, vrienden, collega s Tertiaire G: hulpverleners die rechtstreeks contact hebben gehad met de primaire en secundaire SO

34 Preventie Primaire P: voorbereiding, opleiding, structuren ter preventie van psychosociale trauma s + eerste psychologische hulp Secundaire P: detecteren van posttraumatische psychosociale problemen d.m.v. de gepaste interventie Tertiaire P: de curatieve hulpverlening

35 Primary Victims Secondary Victims Tertiary Victims Framework for Psychosocial Crisis Response THE PSYCHOSOCIAL MATRIX FOR THE PREVENTION OF POST-TRAUMATIC TRAUMATIC SEQUELAE M S O = MOST SIGNIFICANT OTHERS Primary Prevention Psychological First Help Immediate Support Psychological First Help Immediate Support Demob/Defusing Immediate Recuperative Support Sessions Secondary Prevention Individual Trauma Counseling Trauma Counseling for MSO Postimmediate Uncoupling Sessions Tertiary Prevention Individual Trauma Therapy Trauma Therapy Victims & MSO Trauma Therapy & Individual Treatment

36 Oefening psychosociale matrix

37 B. Principes van eerste psychologische hulp

38 Belang van psychosociale zorg Preventie van psychosociale en postimpact restletsels bij getroffenen Big Five (REIMS) van de Victimologie 1. Rituelen 2. Erkenning 3. Informatie 4. Mantelzorg 5. Secundaire victimisatie

39 Rituelen Geven een uiterlijke vorm aan menselijk leed

40 Erkenning Betekent respect voor de beleving van de getroffenen Ere-Gouverneur Balthazar op het rampenterrein (kettingbotsing op de E-17 te Nazareth) Belangenvereniging Slachtoffers - BSVE (vuurwerkramp Enschede)

41 Informatie Als beginpunt voor het aanvaardings- en doorwerkingsproces

42 Mantelzorg De natuurlijke hulp vanuit het sociale weefsel rond de getroffenen

43 Secundaire Victimisatie Onhandigheden, fouten, gebrek aan begrip, respect en erkenning treffen de getroffenen een tweede keer Aspecten van crisisbeheer- en communicatie! Geruchten, onnauwkeurigheden, vergeten van bepaalde groepen getroffenen, administratie, procedures, juridisch onderzoek, pers, etc.

44 Principes van Eerste Psychologische Hulp De ONVEE - principes Onmiddellijkheid -Werken volgens het principe van proactiviteit d.w.z. een actieve contactname met groepen getroffenen vanuit een preventieve ingesteldheid i.p.v. af te wachten Nabijheid -Werken met getroffenen volgens het principe van geografische en sociale nabijheid t.a.v. de ramp, bijzonder contact tussen lotgenoten gebruiken in opvang Verwachting Eenvoud -Vanuit de verwachting van legitimiteit en normaliteit van de reacties vanwege de groepen slachtoffers en de verwachting van een return to normal life (ASAP) - Acute psychosociale hulp berust op eenvoudige handelingen (herstellen van gevoel van veiligheid, geborgenheid, basisbehoeften, emotionele steun, etc.) maar dat is daarom niet gemakkelijk Eenheid -Vanuit een eenheid van visie (vanwege de psychosociale intervenanten) en een éénduidigheid in aanpak en nazorg

45 Oefening Opvang na een dodelijk ongeval

46 Dodelijk ongeval 1. Situatie Een leerlinge van een secundaire school overlijdt door een ongeval tijdens een schoolreis in het buitenland. Een groep van 50 leerlingen van ong.17 jaar en 5 begeleiders/leerkrachten.

47 Dodelijk ongeval Noden Opvang van de familie van Gwen Onmiddellijk Opvang van de groep leerlingen en leerkrachten bij terugkeer Eenvoud Opvang van de begeleiders Wie? Directeur heeft het overlijden aan de familie gemeld. Iemand van DSI heeft de familie begeleid naar het buitenland. Directeur, leerkrachten, CLB en DSI Nabijheid DSI

48 Dodelijk ongeval Debriefing klasgenoten van Gwen Verwachting Bezoek van de begeleiders aan de ouders van Gwen. Titularis, graadcoördinator en onderdirecteur. Voorbereidend gesprek met de dokter van het CLB. Nabijheid Ondersteunig voor de familie. Slachtofferhulp. Eenheid

49 Specifieke acties 1 minuut stilte. Overlijdensbericht. Weekkalender voor de leerkrachten. Nabijheid Informatievergadering voor de ouders en medeleerlingen. Eenheid V e r w a c h t i n g

50 C. PsychoSociaal InterventiePlan THEORIE

51 Algemene noodplanning medische hulpverlening MIP psychosociale hulpverlening PSIP Federaal gezondheidsinspecteur 1 half time psychosociaal manager per provincie

52 Doel van het PSIP coördinatie en activering van ondersteunende acties voor de getroffenen herstel psychosociaal evenwicht preventie restletsels / PTSS Stimuleren van hulpverlening tussen de betrokkenen voor alle betrokkenen

53 PROACTIEF MULTI- DISCIPLINAIR P R E V E N T I E F C O N T I N U I T E I T COLLECTIEF OP BASIS VAN LOKALE NETWERKEN PSIP REACTIEF UNI-DISCIPLINAIR C U R A T I E F D I S C O N T I U I T E I T INDIVIDUEEL SPECIFIEKE HULP- STRUCTUUR Hulpdiensten dagelijks leven

54 Interdisciplinaire samenwerking in collectieve urgenties vergt dus veel flexibiliteit en openheid van geest Volgens de 4 C s van crisis management Communication, Compentences, Coordination, Cooperation

55 PSIP PRAKTIJK

56 I. Eerste acties 1. Opvang van de niet gewonden op het rampterrein 2. Transport van de niet gewonden weg van het rampterrein 3. Opvang van de niet gewonden in een onthaalcentrum 4. Het openen van een telefooninformatiecentrum 5. Het verwerken van de namenlijsten 6. Opvang van familie en vrienden van slachtoffers

57 1. OPVANG VAN DE NIET GEWONDEN OP HET RAMPTERREIN ONTHAALCENTRUM IN DE GEMEENTE

58 2.TRANSPORT VAN DE NIET GEWONDEN: bvb. BURGEMEESTER VORDERT EEN BUS ONTHAALCENTRUM IN DE GEMEENTE

59 3. Openen van een onthaalcentrum: A. Een eerste opvang bieden (rust, veiligheid, drankje, informatie)

60 3. Openen van een onthaalcentrum: B. Registratie van de aanwezigen (naam,adres, leeftijd, telefoon, etc.)

61 De eerste hulpverlener vergeet men nooit

62 4. TELEFOONINFORMATIE- CENTRUM EEN TELEFOONNUMMER WAAROP FAMILIE EN VRIENDEN VAN SLACHTOFFERS KUNNEN BELLEN

63 5. CENTRAAL INFORMATIEPUNT: de namenlijsten van de slachtoffers Ziekenhuis X Ziekenhuis Y Wie is waar? Centraal informatiepunt onthaalcentrum overledenen

64 Disaster Information System Registratie van slachtoffers: gewonden en niet gewonden

65 6. OPVANG VAN FAMILIE EN VRIENDEN

66 II. De spelers in het PSIP RAMP Dir-Med Dsi Lokale actoren Burgemeester/ Gouverneur Fgi Psm Onthaalcentrum Telefooninformatiecentrum Opvang verwanten Dsi LokaleZiekenhuizen actoren Centraal informatiepunt Dsi Lokale actoren Coördinatiecomité gem/prov

67 PsychoSociaal Manager Functie: (PSM) Federaal vertegenwoordiger (FOD VG) van het PSIP bij de provincies Psychosociaal raadgever FGI Psychosociaal raadgever gouverneur Taken: Preventief: uitbouw psychosociaal netwerk Operationeel: coördinatie psychosociale hulpverlening tijdens acute- en nazorgfase

68 basisstructuur actiekaarten aandachtspunten Draaiboek PSIP Hoe uitwerken? Door middel van een Psychosociaal Hulpverleningsnetwerk (lokaal verankerd) Criteria: -transport van de niet gewonden binnen het uur -opening onthaalcentrum binnen het uur -opening telefooninformatiecentrum binnen het uur

69 Lokale actoren in het PSIP: psychosociaal hulpverleningsnetwerk Kennis van de lokale structuur Kennis van de lokale cultuur Vlug ter plaatse ocmw, politie, mutualiteit, sociale dienst stad, sociale dienst ziekenhuis, Oost-Vlaanderen: Aalst en Eeklo West-Vlaanderen: Oostende, Kortrijk, Roeselare; Politiezones: Grensleie,Westkust, Polder, Spoorkin

70 Een goed psychosociaal noodplan wordt warm gehouden door een motor.

71 III. Na de acute fase Psychosociaal coördinatiecomité: PSM roept comité samen met mandaat van burgemeester/ gouverneur Informatiebijeenkomst Psychologische debriefing Herdenking Formeel deel Informeel deel Contact Informatie Erkenning Ritueel

72 Hulp aan getroffenen Slachtofferbejegening: in de schoot van de politie Slachtofferonthaal: diensten van het parket Slachtofferhulp: Centra Algemeen Welzijnswerk Fire Stress Teams (FiST) Lokale multidisciplinaire netwerken (vb. Stressteam Tielt, COP-teams, ASPIC Namur, etc.)

73 Onmiddellijke acties Eerste opvang, registratie, informatie, namenlijsten, opvang familie Post crisis balans Psychosociaal coördinatiecomité 1. Doelgroepen 2. Impact 3. Behoeften 4. Acties 5. Wie? 6. Evaluatie Acties in de nazorg Informatiebijeenkomst, psychologische debriefing, Praktische regelingen, herdenking

74 Psychosociaal coördinatiecomité: Aandacht voor de getroffenen: slachtoffers EN hulpverleners FIST: Fire Stress Team

75

76

77 Wat? Collegiale opvang binnen de brandweer Vrijwillige deelname Nationaal en provinciaal gestructureerd: Supervisor, coördinatieteam, dokter, secretaris, antennes, debriefers Nationaal coördinator: Erik de Soir Opleiding: Je hoeft geen psycholoog te zijn om een eerste opvang te doen Tussenkomst van FiST is niet beperkt tot het eigen korps

78 Waarom? usystematische, gestructureerde interventie tveiligheid, rust en sereniteit creëren tdoorwerkingsproces op gang brengen teigenwaarde en controle op situatie herwinnen ucognitieve herstructurering treconstructie traumatic incident puzzle tnormaliseren, legitimeren emotionele reacties tpsychotrauma educatie uversterking collectieve identiteit

79 Te exploreren binnen eerste opvang Emotionele steun (veilige omgeving, luisteren, lichamelijk contact kan!) Informatie en advies geven (over feiten en emoties) Gezelschap (Mantelzorg) isolatie tegengaan Praktische hulp verschaffen (gedoseerd, oppassen met verwachtingen scheppen)

80 Hoe de nabespreking organiseren in de tijd? Eerstelijns vs Tweedelijnsopvang FiST ANTENNES FiST DEBRIEFFERS Psychotrauma-educatie onmiddellijk na inzet collegiale steun 1ste ontladingsgesprek t wat is er gebeurd? t wat heb ik gedaan? t wat was moeilijk? t hoe gaat het nu? t verder praten? follow up FiST antennes: Psychologische stabilisatie en triage Interventies FIST debriefers voorbereiden Psychotrauma-educatie -opvang gespreid in tijd -collegiale en prof steun -ontlading & loskoppeling t1ste ontladingsgesprek t follow up (management) t doorwerkingsproces t multidisciplinair gesprek t hulp/steunschema So -follow up FiST debriefers

81 > Debriefing fasen Feitenfase Leerfase Rondvraag Reacties Gedachten Introductiefase Gevoelensfase Symptoomfase

82 > Feiten Leerfase versus emoties Wat is er veranderd in je werk? Vragen naar tekenen van herstel Dag nadien tov nu

83 > Leerfase Tunnelervaring = aanvankelijk (op het terrein) normaal mechanisme, maar nu bij triggering teken van mogelijke chronificatie

84 > Leerfase Draagvlak

85 D. Uitdieping van enkele interventies

86 Interventies Busongeval Limoges maart 2001 Busongeval Denderhoutem juni 2001 Voedselvergiftiging Kortrijk september 2001 Ongeluk Como - school Deinze april 2002 Ontploffing Sidmar Gent mei 2002

87 Ongeval E40 Nevele juli 2002 Treinongeval Lede juli 2002 Interventies Kettingbotsing Waasmunster augustus 2002 Brand Gent november 2002 Overstromingen december 2002 januari 2003

88 Interventies Busongeval Duitsland januari 2003 Busongeval E17 Destelbergen april 2003 Busongeval E17 St-Niklaas april 2003 Busongeval E17 Gentbrugge mei 2003 Busongeval E40 Merelbeke juli 2003

89 Interventies Gasontploffing Gellingen juli 2004 Tsunami - december 2004 Herdenking 10 jaar na de kettingbotsing E17 Nazareth - juni 2006 Busongeval Duitsland -januari 2007 Treinongeval Izegem april 2007

90 Samenwerking overheidsdiensten -Infonummer call-center Volksgezondheid -training telefonisten Opvang Families overledenen TSUNAMI Informatiebijeenkomst Opvang families vermisten folder Herdenking na 1 jaar

91 Een ruimte voor het PSH om informatie te verzamelen Namenlijsten van de getroffenen Opvang van verontruste familie Beantwoorden oproepen nr telnr.vrijgegeven in de media Treinongeval Izegem PSCC met burgemeester, NMBS, PSH en PSM Informatiebijeenkomst 25 mei

92 Herdenking kettingbotsing Nazareth 10 jaar na de kettingbotsing op de E17 in Nazareth. Organisatie door de gouverneur en de burgemeester.

93 Herdenking kettingbotsing Nazareth Bijeenkomst van families van overledenen, getroffenen, hulpverleners.

94 Herdenking kettingbotsing 10 overledenen Nazareth

95 Herdenking kettingbotsing Nazareth Erkenning geven door zang

96 Herdenking kettingbotsing Nazareth Ritueel. Bezoek aan de plaats naast de E17 waar een gedenksteen werd geplaatst 1 jaar na de ramp. Bloemen worden neergelegd.

97 Kettingbotsing Waasmunster (1) 5 augustus 2002 Afkondiging MIP 2 overledenen, 12 gewonden, 15 niet-gewonden Eerste opvang door DSI en de politie

98 Kettingbotsing Waasmunster (2) PSCC 08/08/03 onder mandaat van de burgemeester Aanwezig: de burgemeester, de gemeentesecretaris, de rampenambtenaar, de geneesheer van de brandweer, lokale politie, verkeerspolitie, slachtofferonthaal, slachtofferhulp, DSI, CCP en de PSM.

99 Kettingbotsing Waasmunster (3) Doelgroepen: 1. Families van de overledenen 2. Gewonden en niet-gewonden (waaronder 8 personen afkomstig van Frankrijk) 3. Hulpverleners

100 Kettingbotsing Waasmunster (4) Acties 1. Individuele begeleiding 2. Brief naar alle betrokkenen 3. Meldpunt binnen de gemeente 4. 1 jaar later: brief naar hulpverleningsdiensten

101 Aandachtspunten voor de brandweer Opvang op het rampterrein: - toegang tot de rode en oranje zone Communicatie op terrein: V-PSH? Communicatie vooraf: PSH? Onthaalcentra? Transport niet gewonden Nafase Opvang in eigen team

102 Dank je wel voor de aandacht.?vragen? De psychosociale zorg start onmiddellijk na de crisis maar stopt niet wanneer de laatste hulpverlener het rampterrein verlaten heeft.