Rapportage quick scan Friese taal 2007 Provincie Fryslân

Transcriptie

1 Rapportage quick scan Friese taal 2007 Provincie Fryslân

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding... 3 Hoofdstuk 2: De vier vaardigheden... 5 Hoofdstuk 3: De moedertaal... 9 Hoofdstuk 4: Taaloverdracht...12 Hoofdstuk 5: Conclusie...16 Bijlage I: Vragenlijst quick scan Friese taal Bijlage II: Uitkomsten quick scan Friese taal Hoofdstuk 1: Inleiding... 3 Hoofdstuk 2: De vier vaardigheden... 5 Hoofdstuk 3: De moedertaal... 9 Hoofdstuk 4: Taaloverdracht Hoofdstuk 5: Conclusie Bijlage I: Vragenlijst quick scan Friese taal Bijlage II: Uitkomsten quick scan Friese taal

3 Hoofdstuk 1: Inleiding De provincie Fryslân is een tweetalige provincie. Beide rijkstalen, het Nederlands en het Fries, zijn hier in levend gebruik. Er is echter geen sprake van een gelijkwaardige verhouding tussen beide talen: Nederlands is de dominante taal in Fryslân. Gedeputeerde Staten van Fryslân vinden dat het Fries kansen moet krijgen, en streven naar gelijkwaardigheid en gelijkberechtiging. Deze twee doelstellingen komen ook naar voren in de conceptnota Fries taalbeleid better sichtber, mear fertroud , vastgesteld op 27 juni Om bij de totstandkoming van de definitieve nota zo goed mogelijk te kunnen inspelen op de huidige taalsituatie is er in januari 2007 een taalonderzoek gehouden. Er is besloten tot het uitvoeren van deze quick scan, omdat het laatste grote taalonderzoek al uit 1994 dateerde. Daarnaast leverden de uitkomsten van een heel aantal kleinere onderzoeken niet een eenduidig beeld van de positie van het Fries (Driessen 2006, IPO 2004, Afûk/LC 2003 en Ried fan de Fryske Beweging 2001). Kortom, er was behoefte aan een grootschalig taalonderzoek. Het uitgangspunt van het onderzoek was om de taalsituatie per gemeente in kaart te brengen, waarbij vooral de Friese taal centraal staat. Er is nog nooit eerder een dergelijk intensief onderzoek naar de Friese taal op gemeentelijk niveau gedaan. Gemeenten krijgen met dit onderzoek inzicht in hun eigen taalsituatie, wat als uitgangspunt kan dienen voor het eigen taalbeleid. De Provincie kan met kennis van de gemeentelijke cijfers beter inspelen op de behoeften van de verschillende gemeenten en haar taalbeleid hierop afstemmen. De quick scan is alleen gericht op het in kaart brengen van de beheersing van het Fries en de primaire taaloverdracht. Om volledig inzicht in de taalsituatie van Fryslân te kunnen krijgen is verdergaand wetenschappelijk onderzoek nodig. In alle vastelandsgemeenten van Fryslân zijn 1200 willekeurige huishoudens aangeschreven. Vanwege hun kleine inwoneraantal en het feit dat de Friese taal daar in zeer geringe mate wordt gebruikt zijn de vier Waddeneilanden niet meegenomen. De totale onderzoekspopulatie bestond uit personen, gekozen via een a-selecte steekproef. Het onderzoek was gericht op de Friese bevolking van 18 jaar en ouder. Er zijn tien korte vragen gesteld en er kon worden gekozen tussen het invullen van een Fries- of Nederlandstalige enquête. De vragenlijst is als bijlage I aan dit onderzoek toegevoegd. Regelmatig werd zowel de Fries- als Nederlandstalige vragenlijst door één huishouden teruggestuurd. Deze dubbele respons zou de betrouwbaarheid van het onderzoek schaden. Daarom is van deze respondenten door middel van een steekproef de helft Friestalige en de helft Nederlandstalige vragenlijsten meegenomen in de analyse

4 In totaal werkten inwoners van Fryslân mee aan het onderzoek, wat neerkomt op een respons van 53%. In vergelijking met andere provinciale onderzoeken is dit bijzonder hoog. In Littenseradiel lag de respons met 62% het hoogst van alle gemeenten; in Leeuwarden het laagst met 40%. In iedere gemeente lag de respons dus ruim boven de 25%, het percentage waar omwille van de representativiteit naar gestreefd is. De uitkomsten zijn gewogen naar leeftijd en aantal inwoners van de betreffende gemeente, om een beter beeld van Fryslân als geheel te kunnen creëren. Door deze wegingen toe te passen hebben wij getracht de uitkomsten zo representatief mogelijk te maken voor de provincie als geheel. Er bestond bijna geen verschil tussen het aandeel teruggestuurde Nederlandstalige (49,6%) en Friestalige (50,4%) vragenlijsten. Wel namen er meer vrouwen (54,7%) dan mannen (42,7%) deel aan de enquête. Van de overige 2,6% van de respondenten is het geslacht niet bekend. Het geslacht van de respondent bleek geen samenhang te vertonen met de uitkomsten. De uitkomsten van de quick scan zijn verder verwerkt in De Friese taalatlas Friese taal in beeld (Provinsje Fryslân, Leeuwarden 2007)

5 Hoofdstuk 2: De vier vaardigheden In dit hoofdstuk zullen de vier basisvaardigheden van een taal - het kunnen verstaan, spreken, lezen en schrijven - nader worden bekeken. Hoe goed beheersen de inwoners van Fryslân de vier vaardigheden van de Friese taal? Bij de vragen naar beheersing van de vaardigheden kon uit vijf antwoordmogelijkheden worden gekozen: heel goed, goed, vrij aardig, met moeite of helemaal niet. Vergelijking met eerdere taalonderzoeken In 1967 is voor het eerst onderzoek gedaan naar in hoeverre het Fries in Fryslân werd verstaan, gesproken, gelezen en geschreven. Een dergelijk onderzoek is nog eens herhaald in 1980 en opnieuw in Wanneer de uitkomsten van deze drie onderzoeken naast die van 2007 worden gelegd, ontstaat het volgende beeld: Pietersen 1967 Taal yn Fryslân 1980 Taal yn Fryslân 1994 Verstaan Spreken Lezen Schrijven Tabel 1: Beheersingsniveau Fries: vrij aardig, goed of heel goed in %. Quick scan 2007 De beheersing van de Friese taal lijkt tussen 1967 en 1980 te zijn afgenomen, maar sinds 1980 te zijn gestabiliseerd (kunnen verstaan en spreken) of te zijn toegenomen (lezen en schrijven). Hier moet wel een kanttekening bij worden geplaatst. Alle cijfers zijn het resultaat van de eigen inschatting van de vier vaardigheden van de geënquêteerden. Ze vormen een indicatie voor het niveau van taalbeheersing en geven dus aan in hoeverre de respondenten zelf denken de taal te beheersen. Dit geldt voor alle hier genoemde taalonderzoeken. Wanneer alleen de cijfers voor de beheersing goed en heel goed worden genomen, wordt dit beeld bevestigd. Sinds - 5 -

6 1980 is de beheersing van het Fries stabiel wat kunnen verstaan en spreken betreft, en neemt de beheersing van het lezen en schrijven toe. Pietersen 1967 Taal yn Fryslân 1980 Taal yn Fryslân 1994 Verstaan Spreken Lezen Schrijven Tabel 2: Beheersingsniveau Fries: goed of heel goed in %. Quick scan 2007 Leeftijdsverschillen Wanneer we per leeftijdscategorie kijken naar het percentage dat aangeeft het Fries goed of heel goed te beheersen, levert dat het volgende beeld op: Leeftijdsgroep Verstaan Spreken Lezen Schrijven jaar jaar jaar jaar en ouder Tabel 3: % dat aangeeft het Fries goed of heel goed te beheersen, naar leeftijd. De gunstige ontwikkeling van de taalsituatie die uit tabel 2 bleek wordt door tabel 3 toch enigszins genuanceerd. De toename van de lees- en schrijfvaardigheid hangt niet samen met de leeftijdsopbouw. Het is precies andersom: hoe ouder men wordt, hoe beter men het Fries kan lezen en schrijven. Het lijkt erop dat het aanleren van deze vaardigheden voor een deel op latere leeftijd gebeurt. Voor het spreken zou dit ook het geval kunnen zijn. Bij het goed kunnen verstaan van de taal bestaat bijna geen verschil tussen de leeftijdsgroepen. Het Fries wordt goed verstaan binnen iedere leeftijdsgroep. Wanneer de uitkomsten van met moeite en helemaal niet bij elkaar worden opgeteld en naar leeftijd worden gerangschikt, kan eventueel taalverlies geconstateerd worden: Leeftijdsgroep Verstaan Spreken Lezen Schrijven jaar jaar jaar jaar en ouder Tabel 4: % dat aangeeft het Fries met moeite of helemaal niet te beheersen, naar leeftijd. De percentages verschillen per vaardigheid niet veel van elkaar. Er lijkt wel taalverlies aanwezig te zijn, maar in geringe mate. De verschillen tussen de twintigers en de 65+ ers zijn maximaal vier procentpunten in het voordeel van de oudere generatie

7 Opvallend hierbij is dat de leeftijdscategorie jaar de meeste vaardigheden van het Fries beter beheerst dan de categorie jaar. In vergelijking met eerdere onderzoeken lijkt de positie van de Friese taal zich dus te stabiliseren of zelfs licht te verbeteren. Wanneer de verschillende leeftijdscategorieën nader worden bekeken lijkt er echter sprake van te zijn van (licht) taalverlies bij de jongere generatie. Vooral de beheersing van het lezen ligt lager bij de jongste leeftijdscategorie. Verschillen tussen gemeenten Het percentage inwoners dat Fries goed en heel goed spreekt varieert per gemeente. Onder het begrip Friessprekers verstaan wij de categorie inwoners in Fryslân die naar eigen zeggen het Fries goed kan spreken. Top-5 gemeenten met hoogste % Friessprekers Top-5 gemeenten met laagste % Friessprekers 1 Dantumadeel 90 1 Weststellingwerf 21 2 Littenseradiel 83 2 Harlingen 30 3 Dongeradeel 82 3 Leeuwarden 43 4 Achtkarspelen 82 4 Ooststellingwerf 45 5 Ferwerderadiel 80 5 Sneek 51 Binnen de gemeente Dantumadeel spreekt dus negen van de tien inwoners het Fries goed tot heel goed. Van de inwoners van Weststellingwerf is dit maar één op de vijf. Bij de 17 gemeenten die buiten de hoogste en laagste vijf vallen ligt het aantal inwoners dat (heel) goed Fries spreekt tussen de 59% en 79%. Voor alle vier de vaardigheden kan een dergelijke top-5 worden gemaakt. Bij alle vier de vaardigheden eindigt de gemeente Weststellingwerf bovenaan de top-5 van laagste beheersing. Weststellingwerf is daarmee de minst Friestalige gemeente op het Friese vasteland. Harlingen en Ooststellingwerf eindigen ook bij alle vaardigheden bij de laagste vijf. Naast Leeuwarden en Sneek staat ook Lemsterland meer dan eens bij de onderste vijf. Deze zes gemeenten, die bij alle vaardigheden slecht scoren, kenmerken zich door ligging in Zuidoost Fryslân (Lemsterland, West- en Ooststellingwerf) of als stadse gemeente (Harlingen, Leeuwarden, Sneek). De top-5 van hoogste beheersing van de verschillende vaardigheden geeft een gedifferentieerder beeld. Alleen Littenseradiel eindigt bij alle vaardigheden bij de bovenste vijf gemeenten en is daarmee qua taalbeheersing de meest Friestalige gemeente. Dantumadeel, Ferwerderadiel en Tytsjerksteradiel staan bij drie van de vier vaardigheden bij de hoogste vijf gemeenten, Boarnsterhim en Dongeradeel bij twee. Nog drie andere gemeenten eindigen éénmaal bij de beste vijf gemeenten. Bij alle vaardigheden zijn de verschillen aan de bovenkant van de lijst veel kleiner dan aan de - 7 -

8 onderkant. Alle gemeenten die hoog scoren zijn plattelandsgemeenten zonder stedelijke kern. De positie van het Fries is op het platteland een stuk sterker dan in de meer verstedelijkte gebieden

9 Hoofdstuk 3: De moedertaal 54% van de inwoners van Fryslân heeft het Fries als moedertaal. Onder de moedertaal verstaan wij in deze quick scan de taal waarin de respondent is opgevoed. In 1994 was dit nog 57%. Het aantal Inwoners van Fryslân met het Nederlands als moedertaal is in dezelfde periode toegenomen van 31% naar 35%. Het Nederlands lijkt zich als moedertaal dus langzamerhand uit te breiden, ten koste van de Friese taal, maar vooral ten koste van de streektalen. Leeftijdsverschillen Dat het Nederlands als moedertaal in Fryslân toeneemt, blijkt ook uit de indeling naar leeftijd. Hoe jonger de inwoners van Fryslân, hoe groter het aandeel Nederlands als moedertaal. Leeftijdsgroep Nederlands Fries Streektaal jaar jaar jaar jaar en ouder Tabel 5: Moedertaal naar leeftijd in % Buitenlandse taal Toch is het niet zo dat de groei van het Nederlands hoofdzakelijk door Fries taalverlies ontstaat. Het Nederlands als moedertaal neemt tussen de jongste en oudste generatie geënquêteerden met 17 procentpunten toe. Tegelijkertijd treedt er zeven procentpunten taalverlies op voor het Fries. De toename van het Nederlands gaat daarmee voor meer dan de helft niet ten koste van het Fries, maar van de in Fryslân aanwezige streektalen. Waar van de 65+ ers nog ongeveer één op de zeven van huis uit een streektaal heeft meegekregen, is dat van de twintigers nog maar één op de 25. De streektalen nader bekeken 33% van de inwoners van het Bildt heeft het Bildts als moedertaal. Van de inwoners van Ooststellingwerf heeft 11% het Stellingwerfs als moedertaal, in Weststellingwerf is dit ruim 28%. Er zijn vijf gemeenten waar meer dan 10% het stadsfries of een andere streektaal spreekt. In Harlingen (18%) en Bolsward (17%) is het stadsfries het sterkst aanwezig. Ook in Sneek, Franekeradeel en Kollumerland c.a. heeft een heel behoorlijk deel van de inwoners een streektaal als moedertaal (allen 11%). Niet alle streektalen hebben te maken met een even sterk taalverlies

10 Leeftijdsgroep Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts jaar 0,6 1,3 2, jaar 1,9 1,3 4, jaar 3,2 0,9 8,6 Stadsfries/ andere streektaal 65 jaar en ouder 3,8 1,4 9,4 Tabel 6: Moedertaal naar leeftijd in %, gegevens per streektaal weergegeven Het Bildts lijkt zich goed te kunnen handhaven. Deze kleine streektaal blijft bij de oudste en de jongste generatie nagenoeg op hetzelfde niveau en het Nederlands lijkt hier nauwelijks terrein te winnen. Voor het Stellingwerfs ziet het er minder rooskleurig uit. Bijna 4% van de 65+ ers heeft het Stellingwerfs als moedertaal, maar bij de twintigers is dat nog maar 0,6%. Het Stellingwerfs heeft daarmee te maken met een aanzienlijk taalverlies tussen de generaties. Ook het stadsfries en de overige streektalen moeten veel terrein prijsgeven. Het aandeel stadsfries als moedertaal is tussen de oudste en jongste generatie met ruim driekwart teruggelopen: heeft van de 65+ ers nog bijna 10% het stadsfries of een andere streektaal als moedertaal, bij de twintigers is dit nog maar 2%. Verschillen tussen gemeenten Van de 27 onderzochte gemeenten wonen in Dantumadeel de meeste personen met het Fries als moedertaal: 84%. Van nog eens zes gemeenten is de moedertaal meer dan 70% het Fries. De meeste gemeenten bestaan voor tussen de 50% en 70% uit inwoners met het Fries als moedertaal. Alleen in drie gemeenten met een duidelijke streektaalidentiteit (Het Bildt en de beide Stellingwerven) en in de vier stadsgemeenten (Leeuwarden, Sneek, Harlingen en Bolsward) heeft minder dan 50% van de inwoners het Fries als moedertaal. Er zijn drie gemeenten in Fryslân waar meer dan de helft van de inwoners het Nederlands als moedertaal heeft. Harlingen heeft het hoogste percentage:

11 56%. Leeuwarden (54%) en Weststellingwerf (52%) doen hier niet veel voor onder. Heerenveen is de gemeente waar de meeste mensen wonen met een buitenlandse taal als moedertaal. 2,8% van de geënquêteerden in deze gemeente geeft aan dat dit voor hen het geval is. Spreektaal met partner Op dit moment zijn er in Fryslân net iets meer stellen die onderling Fries spreken dan Nederlands: 47% van de Inwoners van Fryslân spreekt Fries met zijn of haar partner, 44% het Nederlands. Wanneer dit gegeven echter aan leeftijd gekoppeld wordt, lijkt het erop dat over een niet al te lange tijd de meerderheid van de stellen samen het Nederlands zal gebruiken: Leeftijdsgroep Nederlands Fries Streektaal jaar jaar jaar jaar en ouder Tabel 7: Spreektaal tegen partner naar leeftijd in % Het Nederlands neemt als spreektaal tegen de partner tussen de oudste en jongste generatie met maar liefst 25 procentpunten toe. Tegelijkertijd is er bij het Fries en de streektalen sprake van een flinke achteruitgang in gebruik. Van de categorie jaar geeft 52% aan dat het Fries zijn of haar moedertaal is, maar slechts 39% gebruikt de moedertaal ook met zijn of haar partner. In een grote gemeente als Leeuwarden spreekt nog maar 17% Fries met zijn of haar partner, en 73% het Nederlands. Verreweg de meeste mensen met een partner hebben dezelfde moedertaal als hun partner en spreken onderling meestal deze gezamenlijke moedertaal. In deze quick scan is ook gekeken naar het taalgedrag van stellen waarvan één partner het Fries als moedertaal heeft en één partner het Nederlands. Gemakshalve spreken we hier van tweetalige stellen. Van de tweetalige stellen in Fryslân spreekt 75% Nederlands met elkaar. Ondanks het feit dat het Nederlands in Fryslân de dominante taal is, kiest toch nog 23% van de stellen ervoor om Fries met elkaar te spreken. 2% kiest een andere taal als spreektaal met elkaar

12 Hoofdstuk 4: Taaloverdracht Eén van de onderwerpen waar binnen de quick scan specifiek aandacht voor is gevraagd is het overdragen van de taal van ouder op kind. In hoeverre spreken ouders die zelf het Fries als moedertaal hebben ook weer Fries met hun kinderen? Vergelijking met eerdere taalonderzoeken Op dit moment wordt er in Fryslân bijna even vaak Nederlands als Fries met de kinderen gesproken. 48% van de ouders spreekt Fries met de kinderen, 47% het Nederlands. In vergelijking met twee eerdere taalonderzoeken geeft dat de volgende ontwikkeling: Taal yn Fryslân 1980 Taal yn Fryslân 1994 Fries Nederlands streektaal Tabel 8: spreektaal tegen kinderen in % Quick scan 2007 Het aantal gezinnen waarin het Fries wordt gesproken met de kinderen is in 27 jaar met tien procentpunten teruggelopen. Tegelijkertijd wordt er steeds vaker Nederlands gesproken met kinderen in gezinnen in Fryslân. De streektaal als spreektaal met kinderen loopt ook flink terug. Leeftijdsverschillen Wanneer de spreektaal tegen kinderen aan de leeftijd van de ouders wordt gekoppeld, ontstaat er geen eenduidig beeld. Leeftijdsgroep Nederlands Fries Streektaal jaar jaar jaar jaar en ouder Tabel 9: spreektaal tegen kinderen naar leeftijd in % De oudste leeftijdscategorie gebruikt het meest het Fries of een streektaal als spreektaal tegen de kinderen. Het percentage ouders dat Nederlands tegen de kinderen spreekt neemt bij de jongere categorieën toe. De categorie jaar vormt hierop een uitzondering. Dit kan te maken hebben met het feit dat er van de ruwweg 1100 respondenten uit deze leeftijdscategorie, er (nog) maar ruim 300 zijn die al kinderen hebben en deze vraag hebben kunnen beantwoorden. Bij de andere drie leeftijdscategorieën ligt het aantal respondenten bij deze vraag ongeveer tien maal zo

13 hoog. Het lijkt erop dat de toename van het Nederlands wederom het meest ten koste gaat van de streektaal als spreektaal. Taaloverdracht De taaloverdracht van ouder op kind, gerangschikt naar spreektaal van de ouder, geeft het volgende beeld: Moedertaal Nederlands Fries Streektaal Nederlands ,1 Fries ,1 Streektaal Tabel 10: spreektaal tegen kinderen naar moedertaal in % Van iedere 100 Friestalige ouders spreken er 16 Nederlands tegen de kinderen. Het aantal Friestalige ouders dat overstapt op het spreken van het Nederlands tegen de kinderen ligt een stuk hoger dan andersom. Slechts één op de 20 Nederlandstalige ouders kiest ervoor om Fries als spreektaal tegen de kinderen te gebruiken, terwijl één op de zes Friestalige ouders voor het Nederlands kiest. Dit laatste gebeurt niet alleen onder invloed van een Nederlandse wederhelft. Ruim 4% van Friestalige ouderparen, die dus beide het Fries als moedertaal hebben, spreekt toch Nederlands tegen de kinderen. Het aantal kinderen dat in de Friese taal wordt opgevoed loopt op deze manier gestaag maar wel zeker terug, wat wordt bevestigd door de ontwikkeling uit tabel 8. Vrijwel geen Nederlandstalige of Friestalige ouders stappen over op een streektaal als taal voor de kinderen. De streektaalsprekers zelf spreken nog wel de streektaal tegen de kinderen, hoewel de meerderheid van deze groep ervoor kiest om een andere taal dan de spreektaal met de kinderen te spreken. Zou deze trend zich voortzetten dan zou de streektaal binnen enkele generaties nagenoeg verdwijnen als spreektaal tegen kinderen. Vooral het Nederlands is populair bij ouders die een streektaal als moedertaal hebben. 16% stapt over op het Fries, wat de neergang van het Fries een klein beetje tegengaat. Bij tweetalige stellen, waarvan één partner Nederlands en één partner Fries als moedertaal heeft, wordt als spreektaal tegen de kinderen meer gekozen voor het Nederlands dan voor het Fries. 68% van de tweetalige stellen gebruikt het Nederlands en 31% het Fries als spreektaal tegen de kinderen. De streektalen nader bekeken Wanneer de overdracht van ouder op kind per streektaal wordt gespecificeerd blijkt dat de streektalen onderling redelijk van elkaar verschillen:

14 Moedertaal Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stellingwerfs 35,9 0,0 0,6 Stadsfries/ andere streektaal Bildts 0,0 57,7 0,9 Stadsfries / andere streektaal 0,3 0,1 27,6 Tabel 11: spreektaal tegen kinderen naar moedertaal in %, gegevens per streektaal weergegeven De overdracht van de verschillende streektalen bevestigt het gegeven dat niet alle streektalen te maken hebben met een even groot taalverlies. Het Bildts wordt in veel grotere mate overgedragen op de kinderen dan dat bij de andere streektalen gebeurt. Het stadsfries wordt het minst overgedragen van ouder op kind. Ruim 56% van de moedertaalsprekers uit deze categorie spreekt Nederlands tegen de kinderen. Net als bij tabel 6, waar de terugloop van de moedertaal in wordt beschreven, lijkt de toekomst van het stadsfries (en de overige streektalen) het meest onzeker. Het Stellingwerfs wordt ook maar in geringe mate overgedragen op kinderen. Ruim een derde van de moedertaalsprekers van het Stellingwerfs kiest ervoor om de eigen moedertaal over te dragen. Meer dan de helft van deze groep spreekt Nederlands met de kinderen. Verschillen tussen gemeenten Over de taaloverdracht van ouder op kind zijn per gemeente bijzonder grote verschillen te constateren. In de gemeente Weststellingwerf spreekt maar 6% van alle ouders Fries tegen de kinderen en ook in de stadsgemeenten Harlingen, Leeuwarden en Sneek ligt dit aantal onder de 20%. Driekwart van de gezinnen in deze gemeenten spreekt thuis het Nederlands. In een aantal plattelandsgemeenten is de situatie precies andersom. Daar wordt bij driekwart of meer van de huishoudingen thuis Fries gesproken. (Dantumadeel, Ferwerderadiel, Achtkarspelen en Littenseradiel) en maar bij 20% het Nederlands. Het Fries is binnen deze gemeenten dus nog zeer sterk aanwezig en dat lijkt ook nog wel een tijd zo te blijven. In totaal wordt er in 17 van de 27 onderzochte gemeenten door meer

15 dan de helft van de gezinnen Fries met de kinderen gesproken. In bijlage II van dit rapport worden de uitkomsten van de quick scan op gemeenteniveau aangegeven, wat betreft de vier vaardigheden Fries, de moedertaal, de taaloverdracht en de spreektaal tegen de partner

16 Hoofdstuk 5: Conclusie De quick scan over de Friese taal heeft een aantal interessante gegevens aan het licht gebracht. Wat het Fries betreft lijkt het erop dat er twee ontwikkelingen gaande zijn. Ten eerste lijkt de beheersing van het Fries de afgelopen jaren stabiel te zijn gebleven of zelfs licht te zijn toegenomen. De cijfers voor het kunnen verstaan en het kunnen spreken van het Fries zijn vrijwel identiek aan de resultaten van de onderzoeken uit 1980 en Wat betreft het kunnen lezen en het kunnen schrijven van de Friese taal zijn de cijfers iets positiever. Ten tweede lijkt het gebruik van het Fries tussen de generaties langzaam maar zeker af te nemen. Hoe jonger de inwoners van Fryslân zijn, hoe minder vaak het Fries de moedertaal is. Ook wordt er door jongere mensen minder vaak Fries met de partner gesproken dan door de oudere mensen. Ook het aantal mensen dat Fries met hun kinderen spreekt kent een negatieve ontwikkeling. Daarnaast is er een toename van tweetalige stellen, die in meerderheid voor het Nederlands kiezen als spreektaal met elkaar (75%) of met hun kinderen (68%). Er is dus op verschillende fronten taalverlies van het Fries zichtbaar. Het Fries heeft in een heel aantal gemeenten een bijzonder sterke positie. Dit zijn vooral plattelandsgemeenten zonder stedelijke kern. In deze gemeenten wordt door ongeveer 80% van de bevolking Fries gesproken en draagt driekwart van de ouders de Friese taal ook over op de kinderen. In een aantal stadsgemeenten en gemeenten met een duidelijke streektaalidentiteit staat het Fries een stuk minder goed voor. In deze gemeenten is er een lager aantal Friessprekers, heeft nog geen 50% het Fries als moedertaal en wordt soms nauwelijks Fries met de partner of de kinderen gesproken. Het Nederlands krijgt in Fryslân een steeds sterkere positie en dat lijkt nog het meest ten koste te gaan van de streektalen. Slechts 3% van de inwoners van Fryslân onder de 30 jaar gebruikt een streektaal tegen zijn of haar partner. Er zijn nog maar heel weinig jonge mensen met het Stellingwerfs of het stadsfries als moedertaal. Nog maar een derde van de moedertaalsprekers van deze streektalen draagt de streektaal over op de kinderen. Alleen het Bildts kan zich naar het zich laat aanzien redelijk goed handhaven. Het aantal moedertaalsprekers loopt hier nauwelijks terug en de taaloverdracht ligt een stuk hoger dan bij de andere streektalen. Met deze quick scan is een beeld ontstaan van de taalsituatie in elke afzonderlijke gemeente, waarbij in een momentopname gegevens verzameld zijn die betrekking hebben op primaire taalverwerving, -overdracht en vaardigheden naar eigen kunnen en zeggen volgens de respondent. Maar de taalsituatie is complexer dan dat deze quick scan

17 suggereert. Om volledig inzicht in de taalsituatie van Fryslân en haar gemeenten te kunnen krijgen is verdergaand wetenschappelijk onderzoek nodig. Bij de quick scan is alleen de taalsituatie binnen het huishouden onderzocht. De quick scan geeft geen inzicht in hoeverre het Fries een plaats heeft en ontwikkelingen doormaakt in secundaire taalverwerving en overdracht. Onder secundaire taalverwerving wordt verstaan in hoeverre de taal wordt gebruikt buiten het huishouden, bijvoorbeeld op het werk, op school, in winkels, binnen verenigingen of tussen burgers onderling. De Provincie Fryslân wil graag een zo volledig mogelijk inzicht hebben in de taalsituatie van de provincie, dat als basis kan dienen voor haar taalbeleid. De uitkomsten van deze quick scan zullen gebruikt worden voor het nieuw te ontwikkelen beleid in de definitieve taalnota Better sichtber, mear fertroud Voor de nieuwe beleidsperiode voor de periode na 2010 dus na afloop van de Bestuursafspraak Friese taal en cultuur willen wij beschikken over informatie die op wetenschappelijke wijze inzicht geeft in de ontwikkeling van de Friese taal. Vanuit dat oogpunt willen wij met de Fryske Akademy een grootschalig, wetenschappelijk taalonderzoek vanaf 2008 initiëren. De uitkomsten van de quick scan vormen daarbij een belangrijke beginstap

18 Bijlage I: Vragenlijst quick scan Friese taal Wat is uw leeftijd? jaar jaar jaar 65 jaar of ouder 2. Wat is uw geslacht? Man Vrouw 3. Wat is uw moedertaal (taal waarin u bent opgevoed)? Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries / andere streektaal Buitenlandse taal 4. In hoeverre kunt u Fries verstaan? Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet 5. In hoeverre kunt u Fries spreken? Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet 7. Wat is de moedertaal van uw partner? Niet van toepassing Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries / andere streektaal Buitenlandse taal 8. Welke taal spreekt u (meestal) met uw kind(eren)? Niet van toepassing Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries / andere streektaal Buitenlandse taal 9. In hoeverre kunt u Fries lezen? Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet 10. In hoeverre kunt u Fries schrijven? Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet 6. Welke taal spreekt u (meestal) met uw partner? Niet van toepassing Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries / andere streektaal Buitenlandse taal Hartelijk dank voor het invullen van de vragenlijst. U kunt de vragenlijst retourneren middels bijgevoegde retourenvelop

19 Bijlage II: Uitkomsten quick scan Friese taal 2007 Hoofdstuk 1: inleiding 1. Respons totaal per gemeente Verstuurd Respons abs. Respons in % Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland c.a Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menaldumadeel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel Totaal

20 Hoofdstuk 2: de vier vaardigheden 2. Beheersing verstaan Fries per gemeente in % Gemeente Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet N n Achtkarspelen 70,4 22,6 5,9 0,8 0, Het Bildt 64,7 24,4 6,7 3,7 0, Boarnsterhim 74,8 17,2 4,8 2,8 0, Bolsward 60,8 24,9 10,2 2,9 1, Dantumadeel 84,4 13,2 2,2 0,3 0, Dongeradeel 75,8 17,6 4,4 1,4 0, Ferwerderadiel 76,3 16,9 5,2 1,3 0, Franekeradeel 65,7 23,1 7,8 2,7 0, Gaasterlân-Sleat 75,0 17,5 5,4 1,3 0, Harlingen 32,1 30,1 23,5 9,3 5, Heerenveen 60,8 24,5 9,5 3,7 1, Kollumerland c.a. 72,0 18,7 5,5 2,3 1, Leeuwarden 51,5 24,7 12,4 8,4 3, Leeuwarderadeel 67,7 21,6 7,8 2,1 0, Lemsterland 54,6 23,8 11,4 7,2 2, Littenseradiel 82,7 11,0 4,3 1,7 0, Menaldumadeel 77,4 17,7 3,7 1,1 0, Nijefurd 69,2 19,9 7,4 2,9 0, Ooststellingwerf 44,7 25,1 15,2 8,8 6, Opsterland 70,1 20,8 5,4 2,3 1, Skarsterlân 73,8 18,0 6,1 1,0 1, Smallingerland 67,6 18,4 9,0 3,9 1, Sneek 54,9 25,0 15,3 3,3 1, Tytsjerksteradiel 76,4 17,2 4,8 1,3 0, Weststellingwerf 24,6 23,5 25,9 16,2 9, Wûnseradiel 70,9 18,3 5,8 4,3 0, Wymbritseradiel 71,7 18,5 7,3 1,7 0, Totaal* 62,9 21,3 9,5 4,4 1, Beheersing spreken Fries per gemeente in % Gemeente Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet N n Achtkarspelen 49,4 32,5 7,9 4,4 5, Het Bildt 37,6 23,4 15,6 11,9 11, Boarnsterhim 54,5 23,6 7,7 6,9 7, Bolsward 34,5 24,7 16,6 13,0 11, Dantumadeel 68,2 21,8 4,6 2,4 3, Dongeradeel 56,3 25,8 6,2 4,7 6, Ferwerderadiel 59,6 20,7 5,8 6,7 7, Franekeradeel 40,2 26,3 14,5 10,2 8, Gaasterlân-Sleat 53,8 25,8 6,3 5,5 8, Harlingen 18,1 11,5 13,4 26,8 30, Heerenveen 35,9 27,5 11,4 9,8 15, Kollumerland c.a. 51,4 23,6 9,3 6,4 9, Leeuwarden 26,5 16,3 13,0 20,9 23, Leeuwarderadeel 44,2 24,6 10,9 9,7 10, Lemsterland 33,4 27,2 8,7 10,1 20, Littenseradiel 60,2 23,0 5,5 5,5 5, Menaldumadeel 52,4 26,1 7,2 8,9 5, Nijefurd 48,2 23,5 8,1 9,5 10, Ooststellingwerf 25,8 19,1 11,7 14,4 29, Opsterland 50,1 26,0 7,8 6,2 9, Skarsterlân 51,2 26,9 8,1 5,7 8, Smallingerland 48,8 20,2 8,3 10,3 12, Sneek 29,2 21,7 13,6 18,1 17, Tytsjerksteradiel 57,5 21,7 7,5 7,2 6, Weststellingwerf 11,5 9,8 10,8 23,2 44, Wûnseradiel 48,7 26,1 7,1 6,1 12, Wymbritseradiel 52,3 23,2 6,4 7,6 10, Totaal* 41,5 22,2 9,9 11,6 14, * = gewogen uitkomst

21 4. Beheersing lezen Fries per gemeente in % Gemeente Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet N n Achtkarspelen 15,9 31,6 32,7 15,3 4, Het Bildt 16,8 32,4 26,7 17,8 6, Boarnsterhim 27,8 31,8 26,5 10,9 3, Bolsward 15,9 26,4 30,5 19,8 7, Dantumadeel 22,8 36,9 28,8 9,1 2, Dongeradeel 19,9 32,6 29,0 14,8 3, Ferwerderadiel 26,1 33,9 25,5 11,3 3, Franekeradeel 16,9 36,7 26,2 16,6 3, Gaasterlân-Sleat 21,7 33,9 30,3 10,4 3, Harlingen 9,1 20,1 23,1 27,7 19, Heerenveen 15,1 27,8 33,1 17,1 6, Kollumerland c.a. 18,2 30,7 30,4 14,6 6, Leeuwarden 16,7 23,5 27,3 22,7 9, Leeuwarderadeel 21,0 29,9 28,3 15,5 5, Lemsterland 10,2 25,8 31,9 21,5 10, Littenseradiel 34,1 34,7 21,9 7,4 1, Menaldumadeel 23,6 32,9 25,2 14,8 3, Nijefurd 19,7 34,1 27,8 12,7 5, Ooststellingwerf 9,6 17,8 30,2 22,0 20, Opsterland 19,4 31,6 29,9 14,0 5, Skarsterlân 20,3 32,7 27,3 15,3 4, Smallingerland 17,7 30,2 28,2 16,0 7, Sneek 13,8 20,9 33,5 23,6 8, Tytsjerksteradiel 25,8 35,4 25,6 9,8 3, Weststellingwerf 5,0 13,1 26,0 27,8 28, Wûnseradiel 22,5 34,3 24,9 13,6 4, Wymbritseradiel 22,4 30,0 28,4 15,1 4, Totaal* 17,8 28,4 28,5 17,4 7, Beheersing schrijven Fries per gemeente in % Gemeente Heel goed Goed Vrij aardig Met moeite Helemaal niet N n Achtkarspelen 3,0 6,7 20,1 35,2 35, Het Bildt 1,5 3,9 16,5 30,8 47, Boarnsterhim 6,6 12,9 23,5 28,8 28, Bolsward 1,7 4,2 13,3 34,5 46, Dantumadeel 2,6 11,1 25,3 36,8 24, Dongeradeel 2,9 9,2 24,7 33,5 29, Ferwerderadiel 3,8 12,1 24,8 31,6 27, Franekeradeel 2,4 7,6 16,8 32,2 41, Gaasterlân-Sleat 3,6 10,8 22,2 33,4 30, Harlingen 1,4 2,9 6,6 19,6 69, Heerenveen 2,0 7,0 12,0 33,1 45, Kollumerland c.a. 2,6 7,8 16,3 35,4 37, Leeuwarden 2,4 3,5 11,9 24,0 58, Leeuwarderadeel 4,1 8,1 15,3 31,8 40, Lemsterland 1,7 2,9 12,1 29,9 53, Littenseradiel 8,3 15,9 29,8 24,7 21, Menaldumadeel 2,7 11,0 20,7 32,3 33, Nijefurd 2,4 10,3 19,6 31,1 36, Ooststellingwerf 0,5 1,9 8,9 22,5 66, Opsterland 2,4 6,5 20,1 34,3 36, Skarsterlân 3,4 8,2 20,8 34,3 33, Smallingerland 1,9 7,5 13,7 35,7 41, Sneek 1,2 4,7 9,8 29,1 55, Tytsjerksteradiel 5,2 12,6 23,3 28,8 30, Weststellingwerf 0,3 0,9 4,4 12,2 82, Wûnseradiel 3,5 7,9 23,0 32,6 33, Wymbritseradiel 3,3 10,3 22,3 32,7 31, Totaal* 2,6 6,9 16,1 29,7 44, * = gewogen uitkomst

22 Hoofdstuk 3: de moedertaal 6. Moedertaal per gemeente in % Gemeente Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries / andere streektaal Buitenlandse taal N n Achtkarspelen 18,7 73,5 0,9 0,0 6,7 0, Het Bildt 19,6 43,6 0,2 32,7 2,6 1, Boarnsterhim 26,1 68,5 0,8 1,0 2,6 0, Bolsward 32,0 48,5 0,3 0,4 17,4 1, Dantumadeel 12,3 83,5 1,0 0,4 2,8 0, Dongeradeel 20,4 72,7 0,1 0,4 5,7 0, Ferwerderadiel 22,3 72,2 0,0 1,7 3,1 0, Franekeradeel 29,2 56,8 0,5 2,2 10,9 0, Gaasterlân-Sleat 22,0 72,8 1,0 0,1 4,0 0, Harlingen 55,9 22,0 0,6 0,5 18,2 2, Heerenveen 38,3 52,9 2,2 0,4 3,5 2, Kollumerland c.a. 21,9 66,5 0,6 0,2 10,6 0, Leeuwarden 54,3 31,2 0,3 1,7 9,7 2, Leeuwarderadeel 36,4 54,3 0,0 2,4 5,2 1, Lemsterland 39,1 50,9 2,2 0,0 5,4 2, Littenseradiel 22,7 72,8 0,4 0,9 2,5 0, Menaldumadeel 23,9 66,3 0,5 2,8 5,6 0, Nijefurd 29,1 60,8 0,4 0,0 8,7 1, Ooststellingwerf 43,5 38,2 11,1 0,3 5,7 1, Opsterland 28,8 64,5 2,1 0,1 3,6 0, Skarsterlân 26,2 68,9 1,4 0,2 3,0 0, Smallingerland 33,8 60,2 1,7 0,0 2,4 1, Sneek 46,5 39,3 0,9 0,1 11,3 1, Tytsjerksteradiel 24,6 70,1 0,5 0,5 3,7 0, Weststellingwerf 52,1 17,5 28,4 0,0 1,6 0, Wûnseradiel 26,8 65,8 0,3 0,2 5,8 1, Wymbritseradiel 26,2 67,9 0,6 0,1 4,6 0, Totaal* 34,7 54,3 2,4 1,2 6,1 1, * = gewogen uitkomst

23 7. Spreektaal tegen partner per gemeente in % Gemeente Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries/ andere streektaal Buitenlandse taal N n Achtkarspelen 22,4 74,0 0,3 0,0 3,2 0, Het Bildt 26,3 33,4 0,2 37,9 1,8 0, Boarnsterhim 35,9 60,3 0,0 0,5 2,4 0, Bolsward 44,9 33,5 0,2 0,2 20,3 0, Dantumadeel 14,3 84,1 0,2 0,0 1,0 0, Dongeradeel 22,8 71,8 0,0 0,3 4,2 0, Ferwerderadiel 25,0 72,6 0,1 0,6 1,2 0, Franekeradeel 39,5 46,7 0,0 0,8 12,6 0, Gaasterlân-Sleat 27,6 69,0 0,2 0,2 2,9 0, Harlingen 66,0 12,5 0,2 0,2 20,3 1, Heerenveen 50,3 44,4 1,0 0,5 1,8 2, Kollumerland c.a. 27,2 62,0 0,4 0,2 10,0 0, Leeuwarden 72,7 17,0 0,0 0,3 8,8 1, Leeuwarderadeel 46,3 45,6 0,0 2,0 4,7 1, Lemsterland 50,9 43,2 0,6 0,0 4,2 1, Littenseradiel 25,1 71,6 0,1 0,6 1,9 0, Menaldumadeel 35,1 58,2 0,2 2,7 3,6 0, Nijefurd 34,2 57,5 0,1 0,0 7,4 0, Ooststellingwerf 60,5 25,7 11,2 0,2 1,3 1, Opsterland 35,3 61,8 0,4 0,0 1,4 1, Skarsterlân 33,6 63,5 0,3 0,0 2,2 0, Smallingerland 43,6 53,8 0,2 0,0 1,8 0, Sneek 62,8 20,0 0,2 0,0 16,5 0, Tytsjerksteradiel 31,3 66,3 0,0 0,0 1,9 0, Weststellingwerf 64,1 6,6 28,0 0,0 1,3 0, Wûnseradiel 32,0 62,5 0,2 0,2 4,2 1, Wymbritseradiel 33,0 62,6 0,1 0,0 4,0 0, Totaal* 46,9 44,4 1,8 0,9 5,2 0, * = gewogen uitkomst

24 Hoofdstuk 4: taaloverdracht 8. Spreektaal tegen kinderen per gemeente in % Gemeente Nederlands Fries Streektaal: Stellingwerfs Streektaal: Bildts Stadsfries/ andere streektaal Buitenlandse taal N n Achtkarspelen 21,0 76,3 0,4 0,0 2,0 0, Het Bildt 28,2 34,9 0,0 35,5 1,0 0, Boarnsterhim 32,9 65,1 0,0 0,2 1,5 0, Bolsward 53,4 34,1 0,0 0,0 11,8 0, Dantumadeel 13,1 86,6 0,0 0,0 0,4 0, Dongeradeel 27,0 69,5 0,0 0,4 2,6 0, Ferwerderadiel 22,0 76,7 0,1 0,6 0,4 0, Franekeradeel 45,6 45,8 0,0 1,3 7,3 0, Gaasterlân-Sleat 27,9 68,9 0,0 0,2 2,8 0, Harlingen 75,2 12,7 0,2 0,2 11,2 0, Heerenveen 56,7 41,9 0,2 0,2 0,2 0, Kollumerland c.a. 29,1 63,2 0,4 0,0 6,5 0, Leeuwarden 78,2 14,4 0,0 0,0 6,0 1, Leeuwarderadeel 48,6 46,5 0,0 2,7 1,8 0, Lemsterland 52,7 44,4 0,1 0,0 2,3 0, Littenseradiel 22,5 76,1 0,1 0,3 0,8 0, Menaldumadeel 33,8 62,5 0,0 2,1 1,5 0, Nijefurd 31,9 60,5 0,2 0,0 7,3 0, Ooststellingwerf 67,9 25,6 5,7 0,0 0,6 0, Opsterland 35,7 62,7 0,0 0,0 0,3 1, Skarsterlân 32,4 66,1 0,1 0,0 1,4 0, Smallingerland 45,2 53,1 0,0 0,0 1,1 0, Sneek 74,9 18,1 0,2 0,0 6,8 0, Tytsjerksteradiel 31,4 68,2 0,0 0,2 0,2 0, Weststellingwerf 73,9 6,3 19,6 0,0 0,0 0, Wûnseradiel 30,9 66,8 0,0 0,4 2,0 0, Wymbritseradiel 35,2 63,7 0,0 0,0 0,8 0, Totaal* 46,8 48,0 1,1 0,9 2,8 0, * = gewogen uitkomst