1 Algemene Gezondheid
|
|
- Clara Bosmans
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1 Algemene Gezondheid Gezondheid in Friesland In de uitwerking van het thema algemene wordt inzicht gegeven in de manier waarop de Friese bevolking van 19 jaar en ouder haar beoordeelt. Ook wordt kwaliteit van leven beschreven. Een schriftelijke senquête, waaraan ongeveer 6742 Friezen van 19 jaar en ouder hebben meegedaan, ligt hieraan ten grondslag volwassenen (19-64 jaar) en 2442 ouderen (65+) hebben een vragenlijst ingevuld. De resultaten worden weergegeven voor volwassenen en ouderen. Niet alle vragen zijn bij beide groepen gesteld 1. Verder is er gekeken naar eventuele sverschillen tussen bepaalde groepen respondenten; zo is gekeken naar eventuele verschillen in geslacht (mannen en vrouwen), leeftijdsgroepen, opleidingsniveau, burgerlijke staat, werksituatie en etnische afkomst. Alleen daar waar duidelijk aantoonbare verschillen zijn waargenomen (statistisch significant), worden deze beschreven. Daar waar relevant zijn ook sfactoren onderling in samenhang bekeken. 1.1 Ervaren bij volwassenen en ouderen De (volks) wordt vaak beschreven aan de hand van de algemene ervaren. Ervaren geeft aan hoe de persoon in kwestie zijn/haar fysieke, sociale en emotionele conditie ervaart. 87% van de Friezen beoordeelt de eigen als goed tot, 13% als matig tot slecht. Van de Nederlandse bevolking van 16 jaar en ouder beoordeelt in 2003, 19% haar als gaat wel tot slecht (CBS, 2003). 18% van de Friezen van 25 t/m 64 jaar beoordeelde in 1998 de eigen als gaat wel tot slecht 2. Figuur 1 laat de verschillen in ervaren zien tussen verschillende groepen personen. Ervaren goed/ % mannen 19+ vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden verweduwd arbeidsongeschikten/ werklozen niet arbeidsongeschikt/ werkloos autochtonen allochtonen (niet westers) allochtonen (westers) Figuur 1: percentage ervaren uitgesplitst naar de achtergrondkenmerken: geslacht, leeftijdsgroepen, opleiding, burgerlijke staat en arbeidsongeschikten/werklozen. 1 Een uitgebreide beschrijving van methode en respons is op te vragen bij GGD Fryslân 2 De vraag bij het CBS is anders gesteld dan in de senquête 2005 (antwoordcategorieën zijn hierbij 2 positieve (goed en zeer goed) en 3 negatieve (zeer slecht, slecht, gaat wel). In de senquête 2005 zijn er juist 3 positieve (goed, zeer goed, ) en 2 negatieve (matig en slecht) antwoordmogelijkheden. De percentages zijn hierdoor niet goed vergelijkbaar. Hetzelfde geldt voor de senquête van GGD Fryslân 1
2 Uit figuur 1 blijkt dat de positieve sbeleving afneemt naarmate de leeftijd toeneemt. Vrouwen ervaren hun over het algemeen slechter dan mannen. Verder beoordelen laag opgeleiden, gescheiden personen, weduwen/weduwnaars, werklozen/arbeidsongeschikten en niet-westerse allochtonen hun over het algemeen negatiever dan de overige respondenten (zie bijlage 1, tabel 1.1). Ook in landelijk onderzoek worden vergelijkbare verschillen voor wat betreft geslacht, leeftijd en opleidingsniveau gevonden (CBS, 2004). Gemeenten De ervaren verschilt per gemeente. Deze verschillende percentages zijn weergegeven in bijlage 3, tabel 3.2 en Kwaliteit van leven Kwaliteit van leven wordt gedefinieerd als het functioneren van personen op het fysieke, psychische en sociale gebied alsmede de subjectieve evaluatie daarvan. In deze paragraaf wordt achtereenvolgens de fysieke en psychische beoordeling van beschreven. Fysieke Op basis van 12 vragen is een gemiddelde normscore voor fysieke berekend. Deze is weergegeven in tabel 1. Scores onder de 50 wijzen op een minder goede dan in de normpopulatie 3 en waarden boven de 50 wijzen op een betere. In de tabel is het percentage respondenten met een normscore onder de 50, dat wil zeggen met een minder goede, apart aangegeven. Tabel 1 Mannen Leeftijdscategorie Gemiddelde fysieke normscore jaar 53, jaar 51, jaar 49, jaar 48, plussers % Fysieke normscore onder de 50 Totaal 50,7 27 Vrouwen jaar jaar jaar jaar plussers Totaal Totaal Friesland Tabel 1: de gemiddelde normscores voor fysieke naar leeftijd en geslacht. De algemene fysieke normscore van de Friezen ligt net iets onder de 50. Dit geeft een matige fysieke aan. In Nederland is de gemiddelde score net iets boven de Friese mannen zijn fysiek gezonder dan de Friese vrouwen (50.7 versus 48.9). Dit is geheel in lijn met de landelijke tendens. De gegevens zijn niet te vergelijken met het GGD onderzoek uit In Friesland en in Nederland stijgt het aantal mensen met een minder goede fysieke met het toenemen van de leeftijd. Zo is het percentage mensen met een normscore minder dan 50 onder volwassenen 26% en onder ouderen 57%. 3 Normscore =50 (Amerikaanse) referentiepopulatie. 4 Voor Nederland is het gemiddelde 50.3 (CBS, 2005). GGD Fryslân 2
3 Verder hebben laag opgeleiden, gescheiden respondenten, weduwen/weduwnaars en arbeidsongeschikten/werklozen een minder goede fysieke dan de overige respondenten (zie bijlage 1, tabel 1.1). Gemeenten Het percentage fysiek ongezonde volwassenen en ouderen verschilt per gemeente. Deze percentages zijn weergegeven in bijlage 1, tabel 1.2 en 1.3. Psychische In dit onderdeel wordt in tabel 2 de gemiddelde normscore van de psychische weergegeven. Scores onder de 50 wijzen op een minder goede dan in de normpopulatie 5 en waarden boven de 50 wijzen op een betere psychische. Tabel 2 Leeftijdscategorie Gemiddelde psychische normscore % psychische normscore onder de 50 Mannen jaar jaar jaar jaar plussers Totaal Vrouwen jaar jaar jaar jaar plussers Totaal Totaal Friesland Tabel 2 de gemiddelde normscores voor psychische naar leeftijd en geslacht. De algemene psychische normscore van de Friezen ligt ruim boven de 50. Dit geeft een goede psychisch aan. Het Friese gemiddelde is beter dan het Nederlandse gemiddelde 6. Dit betekent dat de Friezen zich psychisch gezonder voelen dan Nederlanders (CBS, 2005). Friese mannen zijn psychisch gezonder dan Friese vrouwen (54.6 versus 52.8). Dit is geheel in lijn met de landelijke tendens. Verder blijken 75-plussers, laag opgeleiden, ongehuwden, gescheiden respondenten, weduwen/weduwnaars, arbeidsongeschikten/werklozen en westerse en niet westerse allochtonen vaker een minder goede psychische te hebben dan de overige respondenten (zie bijlage 1, tabel 1.1). Gemeenten Het percentage psychisch ongezonde volwassenen en ouderen verschilt per gemeente. Deze percentages zijn weergegeven in bijlage 1, tabel 1.2 en Ervaren versus kwaliteit van leven Er blijkt een samenhang tussen de ervaren en kwaliteit van leven. 5 Normscore =50 (Amerikaanse) referentiepopulatie. 6 Voor Nederland is het gemiddelde 52.5 (CBS, 2005). GGD Fryslân 3
4 Figuur 1 geeft deze samenhang weer. 100 ervaren ervaren matig-slecht ervaren goed- 0 minder goede fysieke minder goede psychische Figuur 1: kwaliteit van leven (minder goede fysieke of psychische ) bij mensen die de als goed/ ervaren versus mensen die als matig/slecht ervaren. Uit figuur 1 blijkt dat de groep mensen die de als matig tot slecht beoordeelt ook vaker een minder goede fysieke of psychische aangeeft dan de groep mensen die de als goed tot beoordeelt. Verder blijkt dat fysieke on een grotere invloed heeft op de beoordeling van ervaren dan de psychische on. Deze samenhang is ook gevonden bij volwassenen en ouderen en bij mannen en vrouwen (zie bijlage 1, tabel 1.4 en 1.5). GGD Fryslân 4
5 Conclusies algemene Ervaren 87% van de Friezen beoordeelt de als goed tot. De ervaren wordt als slechter beoordeeld naarmate de leeftijd stijgt. Bij de 65-plussers ervaart meer dan een kwart (27%) de als matig/slecht versus 10% bij volwassenen. Vrouwen, ouderen, laag opgeleiden, gescheiden respondenten, weduwen/weduwnaars, arbeidsongeschikten/werklozen en niet westerse allochtonen beoordelen hun negatiever dan de overige respondenten. Kwaliteit van leven Friezen beoordelen de fysieke iets minder goed dan gemiddeld. De Friezen ervaren hun psychische over het algemeen als goed Vrouwen, ouderen, laag opgeleiden, gescheiden respondenten, weduwen/weduwnaars en arbeidsongeschikten/werklozen hebben vaker een minder goede fysieke. Een minder goede psychische wordt vaker aangegeven door vrouwen, 75-plussers, laag opgeleiden, ongehuwden, gescheiden respondenten, weduwen/weduwnaars, arbeidsongeschikten/werklozen en westerse en niet westerse allochtonen. Ervaren en kwaliteit van leven Ervaren en kwaliteit van leven hangen met elkaar samen; zo blijkt de groep mensen die hun als matig tot slecht beoordeelt de fysieke en/of psychische ook vaker minder goed te beoordelen. GGD Fryslân 5
6 BIJLAGE 1 Een waargenomen verschil zoals dat in de tabellen van bijlage 1 is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een verschil tussen twee waarden, als het verschil op statistische gronden wordt hard gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil (*). De waargenomen verschillen die niet statistisch aangetoond zijn, berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval. Tabel 1.1 Ervaren en kwaliteit van leven (fysieke en psychische ) naar achtergrond kenmerken (%) Ervaren Goed / Fysiek ongezond 7 Friesland Psychisch ongezond 8 mannen * 27* 15* vrouwen * 36* 23* jaar 90* 26* jaar en ouder 73* 58* * 19* * 27* * 33* * 47* 16* 75 jaar en ouder 65* 74* 25* lager onderwijs 81* 41* 22* middelbaar onderwijs 91* 25* 18 hoger onderwijs 93* 23* 15* gehuwd/samenwonend 3 89* 30* 17* ongehuwd 88 24* 24* gescheiden 77* 46* 33* verweduwd 67* 68* 29* arbeidsongeschikten/werklozen 2 62* 60* 41* niet arbeidsongeschikten/werklozen 2 93 * 23* 17* autochtonen 87* 32 19* allochtonen (niet westers) 80* 30 30* allochtonen (westers) * * respectievelijk significant hoger en lager ten opzicht van de rest van Friesland, dat wil zeggen met 95% zekerheid niet op toeval berustend. Niet significante verschillen vallen binnen de marges van toevalsschommelingen 2 deze vraag is alleen bij de bevolking van jaar gesteld. 3 bij deze categorie (gehuwd, ongehuwd, gescheiden, verweduwd), kunnen leeftijdseffecten een rol spelen, hiervoor is niet gecorrigeerd 7 dit is het percentage respondenten met een normscore onder de dit is het percentage respondenten met een normscore onder de 50. GGD Fryslân 6
7 Tabel 1.2 Ervaren en kwaliteit van leven (fysieke en psychische ) per gemeente jarigen (%) jarigen Ervaren Goed / Fysiek ongezond 9 Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim 96* Bolsward Dantumadeel * Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden 87 # 26 25* Leeuwarderadiel Lemsterland Littenseradiel Menaldumadeel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland # 21 Skarsterlân Smallingerland Sneek # Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel # De Waddeneilanden Friesland Psychisch ongezond 10 * # respectievelijk significant hoger en lager ten opzicht van de rest van Friesland, dat wil zeggen, verschil is met 95% zekerheid niet op toeval berustend. Niet significante verschillen vallen binnen de marges van toevalsschommelingen 9 dit is de categorie mensen met een normscore onder de dit is de categorie mensen met een normscore onder de 50. GGD Fryslân 7
8 Tabel 1.3 Ervaren en kwaliteit van leven (fysieke en psychische ) per gemeente 65 jaar en ouder (%) 65 jaar en ouder Ervaren Goed / Fysiek ongezond 10 Achtkarspelen 62 # Het Bildt / Ferwerderadeel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadeel / Kollumerland Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen # Gaasterlân-sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen 73 68* 19 Kollumerland C.A.: zie Dantumadeel Leeuwarden 78* Leeuwarderadiel/Menaldumadeel # 17 Lemsterland: zie Gaasterlân-sleat Littenseradiel/ Wymbritseradiel 84* Menaldumadeel: zie Leeuwarderadiel Nijefurd:zie Gaasterlân-sleat Ooststellingwerf Opsterland # Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel # 11 # Weststellingwerf 63 # Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Friesland Psychisch ongezond 11 * # respectievelijk significant hoger en lager ten opzicht van de rest van Friesland, dat wil zeggen, verschil is met 95% zekerheid niet op toeval berustend. Niet significante verschillen vallen binnen de marges van toevalsschommelingen. 10 dit is de categorie mensen met een normscore onder de dit is de categorie mensen met een normscore onder de 50. GGD Fryslân 8
9 Tabel 1.4 Minder goede fysieke bij mensen die de als goed tot beoordelen versus mensen die de als matig/slecht beoordelen* (in %) fysiek ongezond Friesland man vrouw volwassenen ouderen ervaren matig / slecht Goed / Tabel 1.5 Minder goede psychische bij mensen die de als goed tot beoordelen versus mensen die de als matig/slecht beoordelen* (in %) psychisch ongezond Friesland man vrouw volwassenen ouderen ervaren matig / slecht goed / * percentage mensen met normscore lager dan 50. GGD Fryslân 9
Opvoedingsproblemen. leeftijd ouders leeftijd ouders leeftijd ouders middelbaar onderwijs. hoger onderw ijs.
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 In deze uitwerking van het thema opvoedingsondersteuning wordt inzicht gegeven in de vragen en/of problemen die Friese ouders/verzorgers ervaren bij het opvoeden van kinderen
Nadere informatieGezondheid in Friesland
4 Leefstijl In de uitwerking van het thema leefstijl wordt inzicht gegeven in hoeverre de Friese bevolking aan lichaamsbeweging doet, hoeveel alcoholhoudende dranken men drinkt, rookt en drugs gebruikt
Nadere informatie2 Lichamelijke Gezondheid
2 Lichamelijke Gezondheid Gezondheid in Friesland In de uitwerking van het thema lichamelijke gezondheid wordt inzicht gegeven in het voorkomen van chronische (langdurige) aandoeningen onder de Friese
Nadere informatieGezondheid in Friesland
6 Huiselijk Geweld Begin 2006 heeft GGD Fryslân aan 7072 volwassenen en 3355 ouderen uit alle 31 gemeenten in Friesland een schriftelijke vragenlijst toegestuurd. In deze gezondheidsenquête zijn vragen
Nadere informatieGO Jeugd 2008 Seksualiteit
GO Jeugd 2008 Seksualiteit Samenvatting seksualiteit Uit de gegevens van GO Jeugd 2008 van GGD Fryslân blijkt dat 22% van de Friese 12 t/m 18 jongeren wel eens geslachtsgemeenschap heeft gehad. De helft
Nadere informatieletsel, blessure of vergiftiging middelbaar onderwijs 75 jaar en ouder lager onderwijs hoger onderwijs
In de uitwerking van het thema ongevallen wordt inzicht gegeven in het voorkomen van een letsel, vergiftiging of blessure onder de Friese bevolking van 19 jaar en ouder. Een schriftelijke gezondheidsenquête
Nadere informatieBroodmaaltijd. 0-3 dagen per week. 4-5 dagen per week. 6-7 dagen per week. kinderen Groep 7 schooljaar 2003-2004 jongeren GO Jeugd 2004
3. Voeding Een gezonde voeding is een van de uitgangspunten voor het goed functioneren van het lichaam. In dit gezondheidsprofiel wordt op een aantal aspecten van voeding ingegaan. Hoewel dit geen totaalbeeld
Nadere informatieGO Jeugd 2008 Alcohol
GO Jeugd 2008 Alcohol Samenvatting alcohol Uit de gegevens van GO Jeugd 2008 van GGD Fryslân blijkt dat 63% van de Friese 12 t/m 18 jarigen wel eens alcohol heeft, 51% nog in de vier voorafgaand aan het
Nadere informatieDeelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010
Opvoedondersteuning Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Opvoedvragen zijn van alle tijden. Als ouders vragen hebben over de opvoeding van hun kind, zoeken zij
Nadere informatieFiguur 1. Redenen van jongeren om zich thuis of in de woonomgeving bang of angstig te voelen (GGD Fryslân GO Jeugd 2004).
2. Veiligheidsgevoelens 2.1 Veiligheid thuis of in de woonomgeving Driekwart van de jongeren van 13 tot en met 18 jaar voelt zich thuis of in de woonomgeving nooit bang of angstig. Van de jongens voelt
Nadere informatieLichamelijke activiteit
Lichamelijke activiteit Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Voldoende lichaamsbeweging heeft een positief effect op de gezondheid. Mensen die veel bewegen,
Nadere informatie2. Overgewicht. allochtone kinderen. autochtone kinderen. eenouder ouder+stiefouder. beide ouders. % kinderen met overgewicht. laag.
2. Overgewicht De gevolgen van overgewicht op de kinderleeftijd zijn uiteenlopend van psychosociale problemen, zoals gepest worden, negatief zelfbeeld en depressiviteit, tot lichamelijke problemen zoals
Nadere informatieGezondheid in Friesland
4. In de uitwerking van het thema leefstijl wordt inzicht gegeven in hoeverre de Friese bevolking aan lichaamsbeweging doet, hoeveel alcoholhoudende dranken men drinkt, rookt en drugs gebruikt en de mate
Nadere informatieLichamelijke gezondheid
Lichamelijke gezondheid Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 De ervaren gezondheid is een samenvattende gezondheidsmaat van alle gezondheidsaspecten zoals de
Nadere informatieFiguur 1. Jongeren in Friesland en Nederland, die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (GGD Fryslân GO Jeugd 2004; CBS, 2003) 1.
4. Lichaamsbeweging en sport Geregeld matig intensieve lichaamsbeweging heeft een gunstig effect op de gezondheid. Voorbeelden van matig intensieve beweging zijn fietsen, stevig wandelen en skaten. Ook
Nadere informatiePsychosociale gezondheid en gedrag
Psychosociale gezondheid en gedrag 1. Criminaliteit 1.1 Criminaliteit onder Friese jongeren De meest genoemde vorm van criminaliteit waar Friese jongeren van 13 tot en met 18 jaar zich in 2004 schuldig
Nadere informatieDeelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010
Huiselijk geweld Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke of familiekring van het slachtoffer is gepleegd.
Nadere informatieLichamelijke gezondheid
1. Ervaren gezondheid en ziekte en aandoeningen De beoordeling van de eigen gezondheid, de ervaren gezondheid, is een indicatie voor de kwaliteit die iemand aan het leven toeschrijft. Afhankelijk van de
Nadere informatieTabellenboek. GO Jeugd 2012
Tabellenboek GO Jeugd 2012 Tabellenboek GO Jeugd 2012 Leeswijzer... 5 Respons per gemeente...6 Ervaren gezondheid...7 Belemmering door ziekte/aandoening...8 Indicatieve score psychosociale problematiek...9
Nadere informatieLeeswijzer Voorbeeld: Kerncijfers ervaren gezondheid, 65 jaar en ouder (%)
Inhoudsopgave Leeswijzer...3 Achtergrondkenmerken...4 Ervaren gezondheid...5 Chronische aandoeningen...7 Geestelijke gezondheid...11 Zorggebruik...15 Medicijngebruik...17 Mantelzorg...19 Voeding en overgewicht...21
Nadere informatieGO Jeugd 2008 Mishandeling
GO Jeugd 2008 Mishandeling Samenvatting mishandeling Uit de gegevens van GO Jeugd 2008 van GGD Fryslân blijkt dat 7% van de 12 t/m 18 jarigen in Fryslân geestelijk wordt mishandeld. Ook wordt 4% lichamelijk
Nadere informatieEr zijn geen noemenswaardige verschillen tussen het voorkomen van risicosituaties tussen jongens en meisjes.
1. 0 4 jarigen Sinds 1 januari 2004 gebruiken Thuiszorg Het Friese Land, Thuiszorg De Friese Wouden en Thuiszorg Zuidwest Friesland een nieuw risicoregistratiesysteem. Doel van deze risicoregistratie is
Nadere informatieDemografische gegevens
1. Algemeen Op 1 januari 2003 telde Fryslân 154.273 jeugdigen tussen 0 en 18 jaar; 79.241 jongens en 75.032 meisjes. Op basis van de leeftijden die een schoolperiode inluiden (of afsluiten), is een verdeling
Nadere informatieKengetallen gemeenten Friesland
Kengetallen gemeenten Friesland 2012 Afdeling Onderzoek Maart 2013 Bron: User Kengetallen Friese gemeenten 2012. Provincie Fryslân (647.214* inwoners op 1-1-2012) 1) 2012: 2998 cliënten; dit is 4,63 sonen
Nadere informatieBevolking: gemeentelijke indeling in regio s. Regio s
Bevolking: gemeentelijke indeling in regio s Regio s Bevolking per 1 januari 2013 Gemeente inwoners Gemeente inwoners Aa en Hunze 25.541 Loppersum 10.292 Achtkarspelen 28.110 Marum 10.382 Ameland 3.525
Nadere informatieRapportage quick scan Friese taal 2007 Provincie Fryslân
Rapportage quick scan Friese taal 2007 Provincie Fryslân Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding... 3 Hoofdstuk 2: De vier vaardigheden... 5 Hoofdstuk 3: De moedertaal... 9 Hoofdstuk 4: Taaloverdracht...12
Nadere informatieLeefstijl. 1. Genotmiddelengebruik
1. Genotmiddelengebruik 1.1 Alcohol Uit onderzoek in de gemeente Wûnseradiel blijkt dat ongeveer driekwart van de jongeren tussen 12 en 23 jaar, alcohol drinkt (2BCtnd (=To Be Continued), 2002). Het gebruik
Nadere informatieSociale omgeving. 1. Kindermishandeling
1. Kindermishandeling Kindermishandeling is 'elke vorm van voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte
Nadere informatieDeelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010
Zorggebruik Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Deze rapportage is opgedeeld in de onderwerpen: mantelzorg, ouderen en voorzieningen, contact met zorgvoorzieningen
Nadere informatieWoning en woonomgeving
Woning en woonomgeving Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Deze deelrapportage beschrijft de manier waarop de Friese bevolking van 19 jaar en ouder haar woning,
Nadere informatiefluchskrift Vergrijzing in Fryslân neemt toe Aantal senioren sterk gestegen Aantal 65-plussers in Fryslân, /2012
Vergrijzing in Fryslân fluchskrift Vergrijzing in Fryslân neemt toe In Fryslân wonen op 1 januari 2011 647.282 inwoners. De Friese bevolking groeit nog jaarlijks. Sinds 2000 is het aantal inwoners toegenomen
Nadere informatieN O O R W E G E N. Oslo DENEMARKEN. Kopenhagen L I T O U W E N K O N I N G K R IJ K. Berlijn. LUXEMBURG Luxemburg Praag. Wenen O O S T E N R IJ K
Barentsze J S L A N D che Oceaan Witte Z F I N L A N D Z W E D E N N O O R W E G E N Oslo Helsinki Stockholm Tallinn Oostzee E S T L A N D V E R E N I G D Dublin L A N D Noordzee DENEMARKEN Kopenhagen
Nadere informatiePsychosociale gezondheid
1. Algemeen De psychosociale gezondheid van jeugdigen kan worden gezien als de resultante van kindfactoren, ouderfactoren en omgevingsfactoren. Kindfactoren zijn bijvoorbeeld de lichamelijke en geestelijke
Nadere informatieRegister van gemeenschappelijke regelingen als bedoeld in artikel 27 van de Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr)
Register van gemeenschappelijke regelingen als bedoeld in artikel 27 van de Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr) In dit register houdt het college van burgemeester en wethouders bij aan welke regelingen
Nadere informatieZorggebruik. 5.1 Inleiding. 5.2 Contact eerste lijn
Dit rapport is een uitgave van het NIVEL in 2004. De gegevens mogen met bronvermelding (H van Lindert, M Droomers, GP Westert.. Een kwestie van verschil: verschillen in zelfgerapporteerde leefstijl, gezondheid
Nadere informatiejongens meisjes 18 jaar of ouder
2. Seksuele risico s en beschermingsgedrag In dit hoofdstuk wordt een aspect van het thema seksualiteit uitgewerkt, namelijk seksuele risico s en beschermingsgedrag. De informatie is onder andere gebaseerd
Nadere informatieDeelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010
Genotmiddelen (Alcoholgebruik, roken, druggebruik, gokken en gamen) Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Genotmiddelen kunnen leiden tot verslaving ofwel afhankelijkheid.
Nadere informatieRapport resultaten enquête fietsgebruik in Fryslân. december 2005
Rapport resultaten enquête fietsgebruik in Fryslân december 2005 Voorwoord In juli ontvingen 4000 willekeurig geselecteerde huishoudens in Fryslân een enquête over fietsgebruik. Het college van Gedeputeerde
Nadere informatieBevolking: gemeentelijke indeling in regio's
Bevolking: gemeentelijke indeling in regio's Bevolking per 1 januari 2015 Gemeente inwoners Gemeente inwoners Aa en Hunze 25.203 Marum 10.311 Achtkarspelen 27.983 Menaldumadeel 13.612 Ameland 3.590 Menterwolde
Nadere informatieN O O R W E G E N DENEMARKEN L I T O U W E N K O N I N G K R IJ K O O S T E N R IJ K
J S L A N D F I N L A N D Z W E D E N N O O R W E G E N Oslo Helsinki Stockholm Tallinn E S T L A N D V E R E N I G D Dublin L A N D DENEMARKEN Kopenhagen Riga L E T L A N D L I T O U W E N K O N I N G
Nadere informatieTussenevaluatie. Fries Jeugd en Alcoholbeleid
Tussenevaluatie Fries Jeugd en Alcoholbeleid Tussenevaluatie Stand van zaken omtrent de opname en inzet van maatregelen uit het minimumpakket binnen het gemeentelijk beleid. COLOFON Het rapport Fries Jeugd
Nadere informatieDemografische gegevens ouderen
In dit hoofdstuk worden de demografische gegevens van de doelgroep ouderen beschreven. We spreken hier van ouderen indien personen 55 jaar of ouder zijn. Dit omdat gezondheidsproblemen met name vanaf die
Nadere informatieOMNIBUSONDERZOEK NOORD- KENNEMERLAND 2005 PSYCHISCHE GEZONDHEID
OMNIBUSONDERZOEK NOORD- KENNEMERLAND 2005 PSYCHISCHE GEZONDHEID Gemeente Alkmaar afdeling Onderzoek en Statistiek februari 2006 auteur: Monique van Diest afdeling Onderzoek en Statistiek gemeente Alkmaar
Nadere informatieProcesevaluatie Fries Jeugd en Alcoholbeleid
Procesevaluatie Fries Jeugd en Alcoholbeleid Eindmeting 2012 Stand van zaken omtrent de opname en inzet van maatregelen uit het minimumpakket binnen het gemeentelijk beleid 1 Inhoud Samenvatting 1. Inleiding
Nadere informatiePerceelbeschrijving 4 Crisishulp en opvang
Perceelbeschrijving 4 Crisishulp en opvang Samenwerkende gemeenten Friesland Achtkarspelen Ameland het Bildt Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel De Friese Meren Harlingen Heerenveen Kollumerland
Nadere informatieParticipatie en gezondheid. Resultaten uit de Gezondheidsenquête 2016
Participatie en gezondheid Resultaten uit de Gezondheidsenquête 2016 Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Participatie en gezondheid 1 December 2017 Inhoudsopgave Kernpunten... 3 Inleiding... 4 Eenzaamheid...
Nadere informatieOnderwerp : Benoeming leden welstandscommisie
Aan de Gemeenteraad Raad Status 8 maart 2007 Besluitvormend Onderwerp Benoeming leden welstandscommisie Hûs en Hiem Punt no. 8 Korte toelichting In artikel 9.3 van de Bouwverordening is opgenomen dat de
Nadere informatieRegionale Maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland
Regionale Maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland Tabel 1: Stand WW-uitkeringen Stand WW mutatie tov vorige mnd mutatie tov vorig jaar Dec 2017 % aantal % aantal % Nederland 329.953 3,7% -6.949-2,1%
Nadere informatieRegionale maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland
Regionale maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland Tabel 1 Stand WW-uitkeringen Stand WW mutatie tov vorige mnd mutatie tov vorig jaar aug 2017 % aantal % aantal % Nederland 362.132 4,1% -2.290-0,6%
Nadere informatieRegionale Maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland
Regionale Maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland Tabel 1: Stand WW-uitkeringen Stand WW mutatie tov vorige mnd mutatie tov vorig jaar Okt 2017 % aantal % aantal % Nederland 343.096 3,8% -7.714-2,2%
Nadere informatieRegionale Maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland
Regionale Maandcijfers Arbeidsmarktinformatie Friesland Tabel 1: Stand WW-uitkeringen Stand WW mutatie tov vorige mnd mutatie tov vorig jaar Sep 2017 % aantal % aantal % Nederland 350.810 3,9% -11.322-3,1%
Nadere informatieGelijke Behandeling Monitor Discriminatie Fryslân 2009
> > > m a a r t 2 0 1 0 Gelijke Behandeling Monitor Discriminatie Fryslân 2009 Gelijke Behandeling 1 Discriminatie Meldpunt 2 Monitor Discriminatie 3 Preventie 8 Tûmba is het expertisebureau discriminatiezaken
Nadere informatieGeestelijke gezondheid
In dit onderdeel wordt ingegaan op de geestelijke gezondheid van ouderen. De onderwerpen die worden aangesneden zijn psychische stoornissen en eenzaamheid. Volgens gegevens uit de Rapportage 2001 van het
Nadere informatieOntwikkeling banen in %
Het betreft de eerste uitkomsten van het werkgelegenheidsonderzoek 2016. Het Friese werkgelegenheidsregister maakt onderdeel uit van de stichting LISA. LISA vertegenwoordigt 20 regionale registers die
Nadere informatieBelang van landschap & natuur in Fryslân
KENNISCENTRUM ECONOMIE EN MANAGEMENT Belang van landschap & natuur in Fryslân Een opinieonderzoek in opdracht van de Friese Milieufederatie NHL Hogeschool Postbus 1080 8900 CB Leeuwarden Telefoon: 058
Nadere informatieNotitie. 1. Inleiding. 2. Analyse huurvariant. 2.1 Uitgangspunten huurvariant. Concept 0.3. Addendum Rapportage Vastgoed VRF
Concept 0.3 Notitie Van Klaas Bosma en Mark Feijt Datum 6 september 2013 Onderwerp Addendum Rapportage Vastgoed VRF 1. Inleiding In de vergadering van het algemeen bestuur (AB) van de veiligheidsregio
Nadere informatieGEZONDHEID. 4.1 Inleiding
Dit rapport is een uitgave van het NIVEL in 2004. De gegevens mogen met bronvermelding (H van Lindert, M Droomers, GP Westert.. Een kwestie van verschil: verschillen in zelfgerapporteerde leefstijl, gezondheid
Nadere informatieAgrarische grondmarkt Provincie Friesland
Agrarische grondmarkt Provincie Friesland Kwartaal 3 2016 Grondprijsontwikkeling in de provincie Friesland De ontwikkeling van de grondprijzen in de provincie Friesland is in onderstaande figuur 1 en tabel
Nadere informatieDocument 84. Bevolking; burgerlijke staat, geslacht, leeftijd en regio, 1 januari 2010 Bevolking naar geslacht Mannen en vrouwen
Document 84 Bevolking; burgerlijke staat, geslacht, leeftijd en regio, 1 januari 2010 Bevolking naar geslacht Mannen en vrouwen Regio's aantal Achtkarspelen 28091 Ameland 3503 het Bildt 10908 Boarnsterhim
Nadere informatiefluchskrift
Wonen in Fryslân Afgelopen jaren minder toename woningen In 2011 bedraagt de totale woningvoorraad in Fryslân 282.689 woningen. In 2000 bestond de totale woningvoorraad nog uit 261.849 woningen. Tussen
Nadere informatieEnergieverbruik en -opwek Bestuurlijke regio s provincie Fryslân
Energieverbruik en -opwek Bestuurlijke regio s provincie Fryslân 28 november 2016 1 Context Procesgang Energiestrategie Fryslân Voorbereiding Proces ontwerpen Definiëren uitgangspunten Zoeken en committeren
Nadere informatieN O O R W E G E N DENEMARKEN L I T O U W E N K O N I N G K R IJ K O O S T E N R IJ K
S L A N D F I N L A N D Z W E D E N N O O R W E G E N Oslo Helsinki Stockholm Tallinn E S T L A N D V E R E N I G D Dublin N D DENEMARKEN Kopenhagen Riga L E T L A N D L I T O U W E N K O N I N G K R IJ
Nadere informatieDepressie in Zeeland
Depressie in Zeeland Kernpunten 15.000 119.000 19 jr en ouder ernstige depressieve klachten milde depressieve klachten ernstig depressieve klachten 19-24 jarigen 10 % 2012-2016 34% 57% 19-24 jarigen milde
Nadere informatieVeilig opgroeien in Leeuwarden Laaggeletterdheid in de provincie Fryslân Uitsplitsing per gemeente
Veilig opgroeien in Leeuwarden 2015 Laaggeletterdheid in de provincie Fryslân Uitsplitsing per gemeente Colofon Laaggeletterdheid Provincie Fryslân Opdrachtgever Provincie Fryslân Projectleiding Sjoerd
Nadere informatieCampagne Eenzaamheid Bond zonder Naam
Campagne Eenzaamheid Bond zonder Naam Leen Heylen, CELLO, Universiteit Antwerpen Thomas More Kempen Het begrip eenzaamheid Eenzaamheid is een pijnlijke, negatieve ervaring die zijn oorsprong vindt in een
Nadere informatieArmoede en gezondheid. Resultaten uit de Gezondheidsenquête 2016
Armoede en gezondheid Resultaten uit de Gezondheidsenquête 2016 Gezondheidsenquête Haaglanden 2016 Armoede en gezondheid 1 Februari 2018 Inhoudsopgave Kernpunten... 3 Inleiding... 4 Armoede in Haaglanden...
Nadere informatieLichamelijke gezondheid
In dit hoofdstuk worden enkele gegevens weergegeven over de lichamelijke gezondheid van ouderen. Er zijn verschillende maten om lichamelijke gezondheid te meten. Beschreven worden die gegevens die op dit
Nadere informatieRapportage 1 e half jaar 2013
Rapportage 1 e half jaar 2013 Aanvragen 1 e half jaar 2013 Er zijn in bovenstaande periode aanvragen gedaan voor 175 mannen en 189 vrouwen, totaal 364 aanvragen. Gemiddeld over 26 weken is dat 14 aanvragen
Nadere informatieGrote banen: banen van 15 uur of meer Kleine banen: banen van minder dan 15 uur Peildatum: 1 april. Ontwikkeling werkgelegenheid in % 1,5
Het betreft de eerste uitkomsten van het werkgelegenheidsonderzoek 2017. Het Friese werkgelegenheidsregister maakt onderdeel uit van de stichting LISA. LISA vertegenwoordigt 20 regionale registers die
Nadere informatieSubsidieregeling Iepen Mienskipsfûns Fryslân
19-02-2015 Subsidieregeling Iepen Mienskipsfûns Fryslân Paragraaf 1 Kleine maatschappelijke initiatieven Artikel 1.1 Subsidiabele activiteiten Gedeputeerde Staten kunnen ter bevordering van de leefbaarheid
Nadere informatieSociale omgeving. Infokaart Volwassenen Brabant en Zeeland Enquête 19- t/m 64- jarigen 2005
Infokaart Volwassenen Brabant en Zeeland Enquête - t/m 64- jarigen 2005 Waar gaat deze infokaart over? De 'sociale omgeving' is een verzamelnaam voor de deelname, betrokkenheid en binding van mensen met
Nadere informatieVerkeerseducatie primair onderwijs. Inventarisatieonderzoek
Verkeerseducatie primair onderwijs Inventarisatieonderzoek in Fryslân 2012 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 1 1. Onderzoeksopzet, conclusies & aanbevelingen... 3 Onderzoeksopzet... 5 Leeswijzer voor het
Nadere informatieVara - Kassa 3 Resultaten Aflevering 6 winkelpersoneel 1 12 juni 2007
Vara - Kassa 3 Resultaten Aflevering 6 winkelpersoneel 1 12 juni 2007 1 onderzoeksgegevens mogen alleen gebruikt worden onder vermelding van YoungVotes en de VARA Factsheet Jongeren en de Kwaliteit van
Nadere informatieNieuwsflits Arbeidsmarkt. Friesland, april 2016
Nieuwsflits Arbeidsmarkt Friesland, april 2016 Daling WW en meer vacatures in Friesland In april nam de WW in Friesland af tot ruim 20.500 uitkeringen. In vrijwel alle sectoren van de Friese economie daalde
Nadere informatieEconomische en culturele dreiging: wie ervaart dreiging en wie niet?
Economische en culturele dreiging: wie ervaart dreiging en wie niet? Mariska Hackert, Rik Linssen en Hans Schmeets Van de Nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder gaf in 2010 bijna de helft aan bang
Nadere informatieCliëntprofielen 2014/2015
Cliëntprofielen 2014/2015 Doelgroep vrijwillige jeugdzorg, jeugdbescherming en jeugdreclassering Een kwantitatief en kwalitatief onderzoek naar kernproblemen van cliënten binnen de vrijwillige jeugdzorg,
Nadere informatieAlleen als het echt niet anders kan
Alleen als het echt niet anders kan De meeste Nederlandse ouders zijn prima in staat om hun kinderen voldoende veiligheid te bieden. Bij ongeveer 1 procent van de Nederlandse kinderen komt de veiligheid
Nadere informatieVoorlopig tabellenboek Volwassenen- en seniorenenquête 2012 Flevoland
Voorlopig tabellenboek Volwassenen- en seniorenenquête 2012 Flevoland 1 Dit is een voorlopige uitgave. Na de zomer 2013 komen definitieve tabellen beschikbaar. Gezondheidsenquête: volwassenen en senioren
Nadere informatieB-82 Green Deal Friese Waterketen
B-82 Green Deal Friese Waterketen Partijen: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de heer drs. M.J.M. Verhagen, en de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, de heer J. J.
Nadere informatieNieuwsflits Arbeidsmarkt. Friesland, januari 2017
Nieuwsflits Arbeidsmarkt Friesland, januari 2017 Meer kansen op de arbeidsmarkt in Friesland In januari 2017 ligt het aantal WW-uitkeringen in Friesland 12,5% lager dan het jaar daarvoor. De verbeterde
Nadere informatieSeksuele oriëntatie uitgesplitst per sekse, bevolking 18 jaar en ouder, 2016/2017 (in gewogen percentages)
Seksuele oriëntatie uitgesplitst per sekse, bevolking 18 jaar en ouder, 2016/2017 (in gewogen percentages) totaal man vrouw seksuele aantrekking alleen eigen sekse 2,0 2,6 1,4 vooral eigen sekse 0,8 0,6
Nadere informatieV O LW A S S E N E N
LICHAAMSBEWEGING EN GEWICHT V O LW A S S E N E N Volwassenen 2009 4 Volwassenenonderzoek 2009 Om inzicht te krijgen in de gezondheid van de inwoners in haar werkgebied, heeft de GGD Zuid-Holland West in
Nadere informatieSociale acceptatie van homoseksualiteit in Zuid-Holland West
Sociale acceptatie van homoseksualiteit in Zuid-Holland West Gezondheidsonderzoek 2012 GGD Zuid-Holland West Juni 2013 Inleiding Deze factsheet beschrijft de sociale acceptatie van homoseksualiteit in
Nadere informatieANALYSE PATIËNTERVARINGEN ELZ HAAKSBERGEN
ANALYSE PATIËNTERVARINGEN ELZ HAAKSBERGEN Dr. C.P. van Linschoten Drs. P. Moorer Definitieve versie 27 oktober 2014 ARGO BV Inhoudsopgave 1. INLEIDING EN VRAAGSTELLING... 3 1.1 Inleiding... 3 1.2 Vraagstelling...
Nadere informatieUitslag van de verkiezing van de leden van de Tweede Kamer van 9 juni Deel 2. Statistische gegevens
Uitslag van de verkiezing van de leden van de Tweede Kamer van 9 juni 2010 Deel 2. Statistische gegevens 1 Colofon Publicatie Kiesraad Postbus 20011 2500 EA Den Haag Augustus 2010 Contact Secretariaat
Nadere informatieDoor Cliënten Bekeken voor Gezondheidscentra Gezondheidscentrum Twekkelerveld
Door Cliënten Bekeken voor Gezondheidscentra Gezondheidscentrum Twekkelerveld Dit onderzoek is uitgevoerd door: ARGO Rijksuniversiteit Groningen BV in opdracht van: Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie
Nadere informatieWonen zonder partner. Arie de Graaf en Suzanne Loozen
Arie de Graaf en Suzanne Loozen In 25 telde Nederland 4,2 miljoen personen van 18 jaar of ouder die zonder partner woonden. Eén op de drie volwassenen woont dus niet samen met een partner. Tussen 1995
Nadere informatieVitaliteit. Samen. Lokaal. Integraal. Versterken. Verbinden Vitale regio Fryslân. Bestuurscommissie. 8 december 2016
Vitale regio Fryslân Bestuurscommissie GZH december 201 Samen Verrijken Versterken Vitaliteit Verbinden Integraal Vergroten Lokaal Focus op preventie, gericht op vitaliteit 2-2-201 1 Vitale Regio Fryslân
Nadere informatieRegionale arbeidsmarktrapportages. primair onderwijs Regio Friesland. December PO. Van en voor werkgevers en werknemers
ARBEIDSMARKTPLATFORM PO. Van en voor werkgevers en werknemers Regionale arbeidsmarktrapportages primair onderwijs 2012 Regio Friesland December 2012 10 Arbeidsmarktplatform Primair Onderwijs Het CAOP is
Nadere informatieSamen maken we Fryslân Hartveilig
Samen maken we Fryslân Hartveilig Geschreven door: Stichting Fryslân Hartveilig Datum: 10-05-2016 Status: CONCEPT Contact: Fryslân Hartveilig Westersingel 4 8913 CK, Leeuwarden Mail: info@fryslanhartveilig.frl
Nadere informatieKinderen in Noord gezond en wel?
GGD Amsterdam Uitkomsten Amsterdamse gezondheidsmonitor basisonderwijs 13-14 Kinderen in Noord gezond en wel? 1 Wat valt op in Noord? Voor Noord zijn de cijfers van de Jeugdgezondheidsmonitor van schooljaar
Nadere informatieFACTSHEET CONTINU ONDERZOEK ROOKGEWOONTEN 2013
FACTSHEET MAART 2014 FACTSHEET CONTINU ONDERZOEK ROOKGEWOONTEN 2013 KERNPUNTEN Een kwart (25%) van de Nederlandse bevolking vanaf 15 jaar rookt in 2013: 19% rookt dagelijks en 6% niet dagelijks. Het percentage
Nadere informatieV O LW A S S E N E N
PSYCHOSOCIALE GEZONDHEID V O LW A S S E N E N Volwassenen 2009 3 Volwassenenonderzoek 2009 Om inzicht te krijgen in de gezondheid van de inwoners in haar werkgebied, heeft de GGD Zuid-Holland West in 2009
Nadere informatieKinderen in West gezond en wel?
GGD Amsterdam Uitkomsten Amsterdamse gezondheidsmonitor basisonderwijs 13-14 Kinderen in West gezond en wel? 1 Wat valt op in West? Voor West zijn de cijfers van de Jeugdgezondheidsmonitor van schooljaar
Nadere informatieStichting Monumentenwacht Fryslân Jaarverslag 2011
Stichting Monumentenwacht Fryslân Jaarverslag 2011 mei stipe fan: opgesteld door de raad van toezicht op 6 april 2012 Algemeen Stichting Monumentenwacht Fryslân is gevestigd in Leeuwarden, Emmakade NZ
Nadere informatieVoortgangsrapportage 2017 WoonFriesland. Samen werken aan goed en betaalbaar wonen
Voortgangsrapportage 2017 WoonFriesland Samen werken aan goed en betaalbaar wonen Colofon Datum: april 2018 Postadres: postbus 91, 9000 AB GROU E-mail: info@woonfriesland.nl Internet: www.woonfriesland.nl
Nadere informatieIn de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie.
Leeswijzer Gezondheidspeiling tabellen Deze leeswijzer geldt ook voor tabellen van de Inwonersenquête van Interne Bedrijven Onderzoek, Gemeente Utrecht In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend
Nadere informatieGebruik jeugdzorg in Noord-Friesland, 1e half jaar Feitenblad
Gebruik jeugdzorg in Noord-Friesland, 1e half jaar 2015 Feitenblad Leeswijzer Zicht op jeugdzorggebruik Sinds de invoering van de Jeugdwet op 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de uitvoering
Nadere informatieSamenvatting en Beschouwing 65-94 jaar
7b GEZONDHEIDSPEILING 2005 Het doel van de gezondheidspeiling is het volgen van ontwikkelingen in gezondheid en gezond gedrag. Ruim 10.800 personen in de leeftijd van 19 t/m 94 jaar in de regio Zuid-Holland
Nadere informatieHoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân
Hoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân Inzichten naar aanleiding van een online survey in juni 2013 Drs. Chris J. Jellema Fryslân Ring 29 juli 2013 1 Inhoudsopgave Voorwoord 03 Inleiding 04
Nadere informatie