Lichamelijke activiteit

Transcriptie

1 Lichamelijke activiteit Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Voldoende lichaamsbeweging heeft een positief effect op de gezondheid. Mensen die veel bewegen, lopen minder risico om vroegtijdig te overlijden. Mensen die weinig lichamelijk actief zijn, hebben juist een verhoogd risico op het ontstaan van ziekten als suikerziekte, beroerte, botontkalking, hartziekten, dikkedarmkanker en borstkanker. Daarnaast zijn er steeds meer aanwijzingen dat weinig bewegen een groter risico geeft op dementie en depressies 1. Lichamelijke activiteit is niet alleen sporten. Ook fietsen, wandelen, huishoudelijk werk, klussen en tuinieren zijn vormen van beweging. Deze matig intensieve activiteiten leveren gezondheidswinst op. 1 Nederlandse Norm Gezond Bewegen en Fitnorm Landelijk zijn twee normen vastgesteld 1. De NNGB 'Nederlandse Norm Gezond Bewegen' (NNGB) is vooral gericht op het onderhouden van gezondheid en de Fitnorm is vooral gericht op het onderhouden van Fitnorm fysieke fitheid. Tenminste een half uur per dag matig intensief op minimaal 5 dagen per week bewegen is vereist om te Combinorm half uur matig intensief bewegen op minstens 5 dagen per week minimaal 20 minuten intensief bewegen op minstens 3 dagen per week voldoet aan NNGB en/of aan de Fitnorm 1 Wendel-Vos GCW, Gool CH van. Wat is lichamelijke activiteit? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven, 2008.

2 voldoen aan de NNGB. Volgens deze norm is iemand inactief als er op geen enkele dag in de week minimaal 30 minuten matig intensief wordt bewogen. De fitnorm vereist tenminste drie keer per week gedurende minimaal 20 minuten zwaar intensieve lichamelijke activiteit. Daarnaast is er de combinorm. Iemand voldoet aan de combinorm als hij voldoet aan de eisen van de NNGB en/of de Fitnorm. Er zijn twee normen: de 'Nederlandse Norm Gezond Bewegen' (NNGB) is vooral gericht op het onderhouden van gezondheid en de Fitnorm is vooral gericht op het onderhouden van fysieke fitheid. Lichaamsbeweging in Fryslân In Fryslân voldoet bijna de helft (47%) van de inwoners van 19 jaar of ouder aan de NNGB, 27% voldoet aan de fitnorm. In figuur 1 staat het percentage Friezen dat aan de verschillende normen voldoet, uitgesplitst naar achtergrondkenmerken Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht jarigen en 65- plussers leeftijd nngb fitnorm combinorm inactief Figuur 1 Percentage Friezen dat voldoet aan één van de beweegnormen of inactief is opleiding 2 Het percentage volwassenen tot 64 jaar en 65- plussers dat aan de NNGB voldoet is ongeveer Risicogroepen gelijk (respectievelijk 48% en 45%). Wel is er een verschil in het percentage dat aan de fitnorm voldoet: van de Friese volwassenen tot 65 jaar Inactief Laagopgeleiden, 75-plussers, weduwnaars/ weduwen, gescheiden mensen, arbeidsongeschikten en werklozen voldoet 29% aan de fitnorm, terwijl van de Friezen van 65 jaar en ouder 20% aan de fitnorm voldoet. Laagopgeleiden voldoen naar verhouding minder vaak aan de fitnorm en zijn vaker inactief. Fitnorm Vrouwen, de groep jaar, 75-plussers, laagopgeleiden, weduwnaars/weduwen en gescheiden mensen Hoogopgeleiden voldoen relatief minder vaak aan de NNGB. Bijna de helft (47%) van de Friezen van 19 jaar en ouder voldoet aan de NNGB en 27% voldoet aan de fitnorm.

3 Figuur 1 bevat tevens het percentage personen dat inactief is. Van de Friezen beweegt 6% op geen enkele dag per week 30 minuten matig intensief. Het percentage personen dat inactief is, neemt toe met de leeftijd. Ook ligt dit percentage relatief hoog onder laagopgeleiden, gescheiden mensen, weduwnaars/weduwen en arbeidsongeschikten/werklozen (bijlage tabel 1). Van de Friezen is 6% inactief, dat wil zeggen dat zij op geen enkele dag per week 30 minuten matig intensief bewegen. Sportdeelname In de gezondheidsenquête is gevraagd naar sportdeelname 2. Op basis van deze vraag is een onderverdeling gemaakt in sportgedrag, waarbij de volgende groepen onderscheiden worden: sporter: iemand die 12 keer of meer per jaar sport volgens de regels en gebruiken uit de sportwereld - onregelmatige sporter: iemand die 12 tot 60 keer per jaar sport - regelmatige/intensieve sporter: iemand die 60 keer per jaar of vaker sport niet-sporter: iemand die minder dan 12 keer per jaar sport Van de inwoners van Fryslân is 61% een sporter (23% onregelmatige sporter en 38% regelmatige sporter). In figuur 2 staat het percentage Friezen dat deelneemt aan sport uitgesplitst naar achtergrondkenmerken Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs 3 totaal geslacht jarigen en 65 plussers sporten leeftijd Figuur 2 Percentage Friezen dat aan sport deelneemt naar achtergrondkenmerken Het percentage Friezen dat sport, neemt af met de leeftijd van 74% bij jarigen tot 26% bij 75-plussers. Sportdeelname hangt samen met opleidingsniveau. Het percentage sporters is opleiding 74% bij inwoners met een hoog opleidingsniveau tegenover 46% met een laag opleidingsniveau. Het percentage sporters is relatief laag bij weduwnaars/weduwen, gescheiden mensen en bij de groep arbeidsongeschikten/ werklozen. (bijlage tabel 2). Sporten Van de inwoners van Fryslân sport 61% 12 keer of meer per jaar. Risicogroepen 65-plussers, laagopgeleiden en weduwnaars/ weduwen, gescheiden mensen en arbeidsongeschikten/werklozen 2 Deze vragenset is toegevoegd op verzoek van en gefinancierd door Sport Fryslân. Formulering van de vragenset is volgens het W.J.H. Mulier instituut voor sociaal wetenschappelijk sportonderzoek.

4 Stimuleren van sport en lichaamsbeweging Van de Friese 19-plussers wil 44% meer aan sport en lichaamsbeweging doen. Zij zijn gevraagd wat zij nodig denken te hebben om ervoor te zorgen dat ze daadwerkelijk meer gaan sporten en bewegen. De meeste mensen gaven aan dat meer vrije tijd hun zou stimuleren om meer aan lichaamsbeweging te gaan doen (47%). Ook samen sporten en bewegen (25%) en goedkopere mogelijkheden (23%) zijn veel genoemd. Deelname aan sportverenging Van de Friezen van 19 jaar en ouder sport 25% bij een vereniging. Daarnaast sport 21% in commercieel verband (fitness), 14% anders georganiseerd en 35% ongebonden. Mannen sporten vaker dan vrouwen in verenigingsverband (respectievelijk 27% en 22%). Verder sporten de inwoners van 19 tot en met 34 jaar het vaakst bij een sportvereniging (37%). Ook hoogopgeleiden (32%) sporten relatief vaker in verenigingsverband. Inwoners die minder vaak sporten in verenigingsverband zijn; de jarigen (20%), 75-plussers (12%), de niet-westerse allochtonen (15%), laagopgeleiden (17%), arbeidsongeschikten/werklozen (15%) en gescheiden mensen (21%). Uit de vraag waarop Friezen bezuinigen blijkt dat bijna één op de tien (9%) Friezen bezuinigt op sport (lidmaatschap). Een kwart van de Friezen sport bij een vereniging Intentie tot gezondheidsverbetering Van de Friese inwoners wil 35% zijn of haar leefgewoonten verbeteren door het komende jaar meer te gaan bewegen/sporten. Van de Friezen die niet aan de NNGB voldoen is 44% van plan meer te gaan bewegen. Vooral inwoners van jaar die niet aan de NNGB voldoen zijn dit van plan, namelijk 52% ten opzichte van 15% van de inwoners van 65 jaar en ouder. Van de Friezen die niet aan de NNGB voldoen is 44% van plan meer te gaan bewegen. 4 Lichamelijke activiteit en sportdeelname versus gezondheid Lichamelijke activiteit en sportdeelname hangen samen met verschillende maten van lichamelijke gezondheid, zo is te zien in figuur matig/slecht goed/uits tekend ja nee ja nee ja nee ervaren gezondheid chronische aandoening functiebeperking overgewicht nngb sporter Figuur 3 Percentage inwoners dat voldoet aan de NNGB en dat sport uitgesplitst naar parameters van lichamelijke gezondheid

5 Het percentage inwoners dat aan de NNGB voldoet ligt hoger bij mensen met een goede ervaren gezondheid dan bij mensen met een slechte ervaren gezondheid (49% tegenover 35%). Dit geldt ook voor sportdeelname en ervaren gezondheid. Van de mensen met een goede ervaren gezondheid neemt 64% deel aan een sport, terwijl dit bij mensen met een slechte ervaren gezondheid 38% is. Zoals blijkt uit figuur 3 is het voldoen aan de NNGB en het deelnemen aan sport lager bij mensen met een chronische aandoening of functiebeperking. Dit is ook zichtbaar bij de inwoners die rolstoelafhankelijk zijn, hiervan sport 25% tegenover 61% van de mensen die niet afhankelijk zijn van een rolstol. Het verband tussen het voldoen aan de NNGB en het hebben van een chronische aandoening is echter niet aantoonbaar. Het hebben van overgewicht hangt bij inwoners van Fryslân wel samen met het beweeggedrag. Van de inwoners met overgewicht is het percentage dat voldoet aan de NNGB 44%. Terwijl van de inwoners zonder overgewicht 50% aan de NNGB voldoet. Bijna zes op de tien volwassenen tot 65 jaar (57%) met overgewicht neemt deel aan sport, van de mensen zonder overgewicht neemt 65% deel aan sport. Mensen met een goede ervaren gezondheid voldoen relatief vaker aan de NNGB en zijn vaker sporter dan mensen die hun gezondheid als matig tot slecht beoordelen. Mensen met overgewicht voldoen minder vaak aan de NNGB en zijn ook minder vaak sporter dan mensen met een gezond gewicht. Lichamelijke activiteit in Fryslân versus Nederland In 2010 voldoet in Nederland 59% van de volwassenen van 18 jaar en ouder aan de NNGB. 22% voldoet aan de fitnorm en 66% voldoet aan de combinorm 3. Eén op de twintig Nederlanders (5%) is inactief. Op basis van deze cijfers lijkt het erop dat Friezen minder vaak dan gemiddeld in Nederland voldoen aan de NNGB (47% tegenover 59%) en de combinorm. Friezen voldoen daarentegen vaker aan de fitnorm (27% tegenover 22%). Dit grote verschil in beweeggedrag is mogelijk te verklaren door een verschil in de methode van onderzoek. TNO gebruikt naast een schriftelijke vragenlijst ook een mondelinge enquête. In Fryslân is alleen de schriftelijke vraagstelling gebruikt. Het is aannemelijk dat een mondelinge methode een hoger percentage oplevert, wanneer er bijvoorbeeld gezegd wordt dat alle matig intensieve activiteiten (zoals wandelen, huishoudelijk werk, klussen en tuinieren) verspreid over de dag meetellen. Verder is een vergelijking met de beweeggegevens uit het GGD onderzoek van 2005 niet mogelijk. Er was destijds een andere vraagstelling waarmee meer is doorgevraagd per activiteit en die daardoor hoger scoorde op de norm. De SportersMonitor 2008 laat zien dat gemiddeld 74% van de Nederlandse bevolking (18-80 jaar) het afgelopen jaar aan sport heeft gedaan en 65% 12 keer per jaar of vaker een sport beoefent 4. In Fryslân was dit percentage in % (19-80 jaar). Ondanks het kleine verschil in leeftijd en onderzoeksjaar lijken iets minder Friezen aan sport deel te nemen dan inwoners van Nederland. Daarentegen behoren de Friezen iets vaker tot de regelmatige sporters (38% Friezen tegenover 31% Nederland). 5 3 Bernaards C. Bewegen in Nederland Resultaten TNO-Monitor Bewegen en gezondheid. TNO, Leiden, Dool R van den, Elling A, Hoekman R. SportersMonitor Een beschrijving van actuele sportissues W.J.H. Mulier Instituut. s- Hertogenbosch, 2009.

6 Inwoners van Fryslân lijken in vergelijking met de gemiddelde Nederlandse bevolking minder vaak aan de NNGB te voldoen. Ze zijn iets minder vaak sporter, maar daarentegen wel vaker regelmatige sporter. Friezen voldoen echter weer vaker aan de fitnorm dan gemiddeld in Nederland. Gemeentelijke cijfers In tabel 3 tot en met 7 van de bijlage staan de cijfers over lichamelijke activiteit en sportdeelname uitgesplitst naar gemeente. 6

7 Aandachtspunten voor beleid Lichamelijke activiteit Belangrijkste opgave voor gemeenten Het realiseren van een passend sport- en beweegaanbod in buurt en dorp is een belangrijke opgave voor gemeenten, zowel vanuit het sport- als het gezondheidsbeleid. De uitdaging voor de komende jaren is om de drempels te slechten voor die burgers die tot nu toe nog weinig actief zijn. Volgens de gegevens uit de gezondheidsenquête van GGD Fryslân gaat het om gehandicapten en chronisch zieken, 65-plussers en werklozen/arbeidsongeschikten. Voor deze groepen zijn specifieke programma s beschikbaar. De gemeente heeft een stimulerende en faciliterende rol bij het realiseren van een beweegaanbod voor kwetsbare groepen. Het aanbod kan beter worden toegesneden op de doelgroepen en wensen in de gemeente, bijvoorbeeld door middel van een buurtscan. Het is wel van belang dat het (extra) beweegaabod structureel wordt ingebed, bij voorkeur via sportverenigingen. Meer bewegen is van groot belang voor de volksgezondheid o.a. ter voorkoming van overgewicht maar ook voor integratie, maatschappelijke participatie, weerbaarheid, het leren over sportiviteit en respect en het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt. Doe het lokaal en samen De gemeente kan haar regierol versterken om met name de kwetsbare groepen beter te bereiken. Partners zijn zowel de sport- en beweegaanbieders als zorgprofessionals en het bedrijfsleven. Provinciale organisaties als Sport Fryslân, ROS Friesland en GGD Fryslân kunnen de gemeenten ondersteunen. De nieuwe Impulsregeling van VWS biedt een mogelijkheid om met medefinanciering van VWS sportbuurtcoaches aan te stellen, die de verbinding tot stand kunnen brengen tussen onderwijs, sportverenigingen en andere maatschappelijke organisaties, dichtbij de burger. Een integrale aanpak van gezondheidsbeleid berust volgens het RIVM op vijf pijlers: - Inrichten van de fysieke omgeving: bijvoorbeeld veilige en aantrekkelijke mogelijkheden om te wandelen en te fietsen, ook voor kwetsbare burgers; - Regelgeving en handhaving - Voorlichting en educatie: bijvoorbeeld het organiseren van cursussen en informatie over bewegen; - Signalering en advies: bijvoorbeeld het signaleren van ongezonde leefstijl door de huisarts, en verwijzing naar een begeleidingsprogramma; - Ondersteuning van risicogroepen: bijvoorbeeld door middel van de BeweegKuur; dit is een gecombineerde leefstijlinterventie, waarbij huisartsen, diëtisten, psychologen en sportaanbieders samenwerken. Ook is het gewenst dat beweegmogelijkheden worden gerealiseerd voor mensen met een beperking, o.a. rolstoelgebruikers. De gemeente heeft een belangrijke rol in de netwerkvorming en bij het realiseren van een passend beweegaanbod. 7 Huidige beleid en uitvoering De meeste gemeenten hebben al programma s om burgers in beweging te krijgen, daarbij gesteund door financiële impulsen van het rijk (NASB, Impuls Brede Scholen, sport en cultuur). Het gaat dan vaak om programma s in het onderwijs en sportverenigingen. Daarnaast is er steeds meer aandacht voor maatregelen die de omgeving beweegvriendelijker maken: veilige fietsroutes, korte wandelroutes in buurten en dorpen (ommetjes). Hiervoor is in de gemeente Smallingerland een checklist ontwikkeld. Daarnaast zijn er in elf gemeenten pilots met de BeweegKuur. Daar is de netwerkvorming op gang gekomen, waarin de zorg- en de sport- en beweegsector samenwerken. Op provinciaal niveau werken met name Sport Fryslân, ROS Friesland en GGD E info@ggdfryslan.nl, Fryslân samen aan I diverse programma s. Zie voor meer informatie ook de themarapportage overgewicht

8 Bijlage Een waargenomen verschil zoals dat in de tabellen is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een werkelijk verschil, als het verschil op statistische gronden wordt hard gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil. Cijfers weergegeven in blauw wil zeggen een significant positief verschil en in rood een significant negatief verschil. De waargenomen verschillen, die niet statistisch aangetoond zijn, berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval. Tabel 1: Leefstijl; beweegnormen naar achtergrondkenmerken (%) NNGB Fitnorm Combinorm Inactief N % % % % Fryslân Geslacht mannen vrouwen Volwassenen & ouderen jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden weduwe/weduwnaar Arbeidssituatie 2 arbeidsongeschikten/werklozen Niet-arbeidsongeschikten/werklozen Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête bij deze categorie spelen leeftijdseffecten een rol, hiervoor is niet gecorrigeerd. 2 deze vraag is alleen gesteld aan de bevolking van jaar. 8

9 Tabel 2: Percentage inwoners dat deelneemt aan sport, niet sport, een regelmatige sporter is of een onregelmatige sporter * Sportdeelname Niet-sporters (0-11x p.j.) Onregelmatige sporters (12-59x p.j.) Regelmatige sporters ( 60x p.j.) N % % % % Fryslân Geslacht mannen vrouwen Volwassenen & ouderen jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden weduwe/weduwnaar Arbeidssituatie 2 arbeidsongeschikten/werklozen Niet-arbeidsongeschikten/werklozen Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête bij deze categorie spelen leeftijdseffecten een rol, hiervoor is niet gecorrigeerd. 2 deze vraag is alleen gesteld aan de bevolking van jaar. * Aanvullende vragen zijn gefinancierd door Sport Fryslân, conform W.J.H. Mulier Instituut 9

10 Tabel 3:Leefstijl; beweegnormen per gemeente voor de leeftijd jaar NNGB Fitnorm Combinorm Inactief N % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel 10

11 Tabel 4: Leefstijl; beweegnormen per gemeente voor de leeftijd 65 jaar en ouder NNGB Fitnorm Combinorm Inactief N % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadiel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland C.A Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadeel/Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-Sleat Littenseradiel / Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadeel Nijefurd:zie Gaasterlân-Sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel 11

12 Tabel 5: Percentage dat deelneemt aan sport, niet sport, een regelmatige sporter is of een onregelmatige sporter is per gemeente jaar * Sportdeelname Nietsporters Onregelmatige sporters (0-11x p.j.) (12-59x p.j.) n % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel * Aanvullende vragen zijn gefinancierd door Sport Fryslân, conform W.J.H. Mulier Instituut Regelmatige sporters ( 60x p.j.) 12

13 Tabel 6: Percentage dat deelneemt aan sport, niet sport, een regelmatige sporter is of een onregelmatige sporter is per gemeente 65 jaar en ouder* Sportdeelname Nietsporters Onregelmatige sporters (0-11x p.j.) (12-59x p.j.) n % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadeel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadeel/Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-Sleat Littenseradiel/ Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadeel Nijefurd:zie Gaasterlân-Sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Súdwest Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel. * Aanvullende vragen zijn gefinancierd door Sport Fryslân, conform W.J.H. Mulier Instituut Regelmatige sporters ( 60x p.j.) 13

14 Tabel 7: soort sportdeelname 19 jaar en ouder * Vereniging Fitness Anders Commercieel georganiseerd Ongebonden n % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel * Aanvullende vragen zijn gefinancierd door Sport Fryslân, conform W.J.H. Mulier Instituut 14