Figuur 1. Jongeren in Friesland en Nederland, die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (GGD Fryslân GO Jeugd 2004; CBS, 2003) 1.

Transcriptie

1 4. Lichaamsbeweging en sport Geregeld matig intensieve lichaamsbeweging heeft een gunstig effect op de gezondheid. Voorbeelden van matig intensieve beweging zijn fietsen, stevig wandelen en skaten. Ook huishoudelijke klusjes of een bijbaantje dat lichamelijke inspanning vraagt, wordt gerekend tot matig intensieve beweging. Onvoldoende lichaamsbeweging speelt een rol bij het ontstaan van overgewicht en de gezondheidsrisico s die daaruit voortvloeien. Het betreft ziekten zoals hart- en vaatziekten en diabetes mellitus type 2 (suikerziekte). Intensieve beweging, zoals hardlopen of spel- en teamsport, verbetert het uithoudingsvermogen, spierkracht en lenigheid of de coördinatie. Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) voor de jeugd tot 18 jaar Dagelijks minimaal één uur matig intensieve beweging, waarbij de activiteit twee keer per week is gericht op het verbeteren van de fitheid (kracht, lenigheid, coördinatie). De informatie weergegeven in dit gezondheidsprofiel is voor een belangrijk deel gebaseerd op het onderzoek GO Jeugd 2004 en het onderzoek Groep 7 schooljaar van GGD Fryslân. Resultaten uit GO Jeugd 2004 hebben betrekking op een steekproef van schoolgaande jongeren in de leeftijd van 13 tot en met 18 jaar, in het vervolg aangeduid als jongeren. Ruim 4000 Friese jongeren zijn vertegenwoordigd in de steekproef. Resultaten uit Groep 7 schooljaar hebben betrekking op kinderen uit groep 7 (bao) in de leeftijd van jaar, in het vervolg aangeduid als kinderen. Indien andere onderzoeksbronnen zijn geraadpleegd, dan staat dit in de tekst vermeld. 4.1 Friese jeugd in beweging Naarmate de leeftijd stijgt, neemt het percentage jeugdigen dat voldoet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (zie definitie in bovenstaand kader) af. 40% van de Friese kinderen (10-11 jaar) beweegt volgens de beweegnorm, terwijl deze door ongeveer 1 op de 4 Friese jongeren in de leeftijd van 13 tot en met 18 jaar wordt gehaald. Het percentage Friese jongeren dat voldoet aan de NNGB wijkt niet noemenswaardig af van het Nederlandse percentage (zie figuur 1). 30 % jongeren in Friesland jaar jongeren in Nederland jaar 0 Figuur 1. Jongeren in Friesland en Nederland, die voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (GGD Fryslân GO Jeugd 2004; CBS, 2003) 1. 1 Landelijke gegevens over bewegen zijn tot nu toe op verschillende manieren verzameld. Het CBS onderzoekt lichamelijke beweging middels een gevalideerde vragenlijst (SQUASH), die de NNGB in kaart brengt. Landelijke gegevens over bewegen zijn verzameld in een onderzoek met een andere onderzoeksopzet dan GO Jeugd Een verschil in percentages tussen Friesland en Nederland geeft een globale indicatie aan. Een verschil wordt mogelijk voor een deel bepaald door een verschil in onderzoeksopzet. GGD Fryslân 1 Jeugd

2 In 2004 is ruim de helft van de jongeren van 13 tot en met 18 jaar weinig tot niet actief. Dat wil zeggen dat zij dagelijks minder dan 1 uur lichamelijk actief zijn of een aantal dagen per week inactief zijn. Voor kinderen van jaar is dit 30%. Lichamelijke inactiviteit uitgesplitst naar verschillende achtergrondkenmerken In tabel 1 staat het percentage jongeren dat weinig tot niet actief is uitgesplitst naar een aantal achtergrondkenmerken. Hieruit blijkt: Dat meer jongeren met een lager opleidingsniveau weinig tot niet actief zijn in vergelijking met jongeren met een hoger opleidingsniveau. Dat meer jongeren van allochtone afkomst (gemeten aan de hand van de gesproken taal) weinig tot niet actief zijn dan jongeren van autochtone afkomst. Voor de overige kenmerken in tabel 1 zijn kleine verschillen te zien in het percentage jongeren dat weinig tot niet actief is. Deze verschillen blijken niet significant te zijn. Dat wil zeggen dat de waargenomen verschillen na statistische vergelijking waarschijnlijk berusten op toeval. Tabel1. Jongeren die weinig tot niet bewegen, uitgesplitst naar verschillende kenmerken, % (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004). % jongeren dat weinig tot niet actief is Geslacht Jongens 50 Meisjes 54 Opleidingsniveau Vmbo 56 Havo 49 Vwo 46 Opleiding ouders Beide ouders laagopgeleid 54 Beide ouders hoogopgeleid 50 Arbeidssituatie ouder(s) Etniciteit / Taal Geen regelmatig inkomen uit werk of pensioen Minimaal 1 ouder regelmatig inkomen uit werk of pensioen Autochtoon (taal: Nederlands / Fries) Allochtoon (taal: niet-westers) Bij kinderen van jaar blijkt: Dat meer meisjes dan jongens weinig tot niet actief zijn (34% van de meisjes versus 26% van de jongens). Dat 59% van de allochtone kinderen van jaar en 29% van de autochtone kinderen van jaar weinig tot niet actief zijn. Net als bij de oudere jeugd, blijken allochtone kinderen minder actief te zijn in vergelijking met hun autochtone leeftijdsgenootjes. (GGD Fryslân: Groep 7 schooljaar ). Televisie en andere beeldschermactiviteiten GGD Fryslân 2 Jeugd

3 Beeldschermactiviteiten, zoals televisiekijken en computerspelletjes, is een belangrijke bron van inactiviteit bij jeugdigen. De laatste jaren wordt internationaal veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen televisiekijken, lichamelijke activiteit en overgewicht. Er zijn verschillende aanwijzingen dat televisiekijken het risico op overgewicht verhoogt (Renders CM et al. 2004). Uit landelijk onderzoek blijkt dat televisiekijken de meest populaire vorm van vrijetijdsbesteding is onder kinderen in de leeftijdsgroep van 3 tot en met 12 jaar. 39% van de kinderen in deze leeftijdsgroep kijkt dagelijks tussen een half en één uur per dag televisie. Een even groot percentage tussen de één en twee uur per dag. De televisie speelt in het leven van jongere kinderen een steeds grotere rol. Gemiddeld kijken kinderen van 14 maanden bijna een half uur televisie per dag. De afgelopen vijf jaar is de kijktijd van jonge kinderen van 0 tot en met 3 jaar toegenomen van zo n 5½ uur naar 6 uur per week. Baby s van niet-westerse afkomst kijken vaker en langer televisie dan hun westerse leeftijdgenootjes. Hetzelfde geldt voor kinderen die onder de armoedegrens leven. Kinderen uit gezinnen met een hoogopgeleide moeder kijken minder vaak televisie dan kinderen uit gezinnen met laagopgeleide moeders (Zeijl et al. 2005). Jongeren in Friesland besteden gemiddeld 3 uur per dag aan beeldschermactiviteiten. In figuur 2 is te zien dat televisiekijken de beeldschermactiviteit is waaraan zij gemiddeld de meeste tijd besteden. computerspel: gemiddeld minder dan 1 uur per dag DVD / video: gemiddeld een half uur per dag tv: gemiddeld 2 uur per dag Figuur 2. Verdeling van tijdsbesteding aan verschillende beeldschermactiviteiten door Friese jongeren (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004) Jongeren die niet aan de NNGB voldoen, zitten dagelijks langer achter het beeldscherm dan jongeren die wel aan de NNGB voldoen. In figuur 3 staat, uitgesplitst naar verschillende achtergrondkenmerken, aangegeven hoeveel uur jongeren gemiddeld per dag doorbrengen achter het beeldscherm. Iedere kleur in figuur 3 betreft de hele groep jongeren, die telkens is onderverdeeld naar een ander achtergrondkenmerk. Uit figuur 3 blijkt: GGD Fryslân 3 Jeugd

4 Dat jongens gemiddeld meer tijd besteden aan beeldschermactiviteiten dan meisjes. Dat jongeren met een lager opleidingsniveau gemiddeld langer achter het beeldscherm zitten dan jongeren een hogere opleiding. Voor de overige kenmerken in figuur 3 zijn kleine verschillen te zien in de gemiddelde hoeveelheid tijd die jongeren achter het beeldscherm zitten. Deze verschillen blijken niet significant te zijn. Dat wil zeggen dat de waargenomen verschillen na statistische vergelijking naar alle waarschijnlijkheid op toeval berusten. gemiddeld aantal uren per dag besteed aan beeldschermactiviteiten jongens meisjes vmbo havo vwo autochtone jongeren allochtone jongeren ouders geen regelmatig inkomen ouder(s) met regelmatig inkomen beide ouders laag opgeleid beide ouders hoog opgeleid 0 Figuur 3. Gemiddeld aantal uren per dag die Friese jongeren doorbrengen achter het beeldscherm afgezet tegen de kenmerken geslacht, opleidingsniveau, etniciteit (gesproken taal), arbeidssituatie van de ouder(s) en opleidingsniveau van de ouders (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004). Samenvattend laat figuur 3 zien dat jongens op het vmbo een groep vormen, die met gemiddeld 4 uur per dag, de meeste tijd achter het beeldscherm zit. Meisjes op het vwo besteden met een gemiddelde van 2 uur per dag de minste tijd aan beeldschermactiviteiten. Regionale verschillen en de Nederlandse Norm Gezond Bewegen In de plattelandsgemeenten van Friesland haalt een hoger percentage jongeren de NNGB en is een lager percentage weinig tot niet actief dan in stadsgemeenten 2. Dit wordt voor een belangrijk deel verklaard door de fietstocht van en naar school. 48% van alle jongeren die wonen in een plattelandsgemeente fietst op schooldagen minimaal 1 uur om van en naar school te gaan. Voor jongeren die opgroeien in een stadsgemeente is dit 17%. Voor de overige items, zoals lidmaatschap van een sportvereniging, is er nauwelijks een verschil ( zie figuur 4). Ook het gemiddeld aantal uren dat jongeren besteden beeldschermactiviteiten is voor jongeren in een stadsgemeente gelijk als voor jongeren in een plattelandsgemeente. 2 Met stadsgemeente wordt hier bedoeld de gemeenten Leeuwarden, Sneek, Smallingerland, Heerenveen. Met plattelandsgemeente worden de overige Friese gemeenten bedoeld. GGD Fryslân 4 Jeugd

5 % 40 voldoet aan NNGB weinig tot niet actief lid van sportvereniging sport fietsen naar school min. 1uur stadsgemeente plattelandsgemeente 20 0 Figuur 4. Verschillen tussen jongeren in een stadsgemeente en jongeren in een plattelandsgemeente ten aanzien van aspecten van bewegen en inactiviteit, %. (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004). 4.2 Sport In 2004 is 68% van de Friese jongeren van 13 tot en met 18 jaar lid van een sportvereniging en sport 79% van de jongeren wel eens in de vrije tijd buiten een sportvereniging om. In totaal doet 90% van de jongeren in meer of mindere mate aan sport. In 1998 in regio De Friese Wouden was dit lager, namelijk 81%. In 2004 is het percentage jongeren in regio De Friese Wouden verglijkbaar met de Friese situatie. Dit impliceert dat het percentage jongeren dat in 2004 in de vrije tijd wel eens sport, is toegenomen ten opzichte van Lidmaatschap van een sportvereniging, uitgesplitst naar verschillende achtergrondkenmerken Uit rapportages van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt dat in Nederland de sportdeelname onder jongeren ten opzichte van volwassenen gunstig afsteekt (Zeijl et al. 2003). Binnen de groep Friese jongeren is met het stijgen van de leeftijd een afname te zien van lidmaatschap van een sportvereniging (zie figuur 5) % 40 jongens meisjes jaar en jonger 14 jaar 15 jaar 16 jaar Figuur 5. Lidmaatschap van een sportvereniging onder Friese jongeren, naar leeftijd 3 en geslacht (%). (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004) 3 Deze gegevens hebben betrekking op jongeren van 13 tot en met 16 jaar in het voortgezet onderwijs, die hebben meegedaan aan GO Jeugd De groep jongeren van 17 jaar en ouder in dit onderzoek bestaat voornamelijk uit leerlingen op de havo en het vwo. Omdat lidmaatschap van een sportvereniging verschilt per onderwijsniveau (tabel 2), is deze selectie gemaakt. Op deze manier is de representativiteit voor leeftijd groter. GGD Fryslân 5 Jeugd

6 In 1999 was in Nederland 68% van de jongeren van jaar lid van een sportvereniging. In de leeftijdsgroep van 6 tot 12 jaar lag dit iets hoger, namelijk op 74%. Ook uit landelijk onderzoek blijkt dat lidmaatschap van een sportvereniging geleidelijk afneemt als de leeftijd toeneemt (Zeijl et al. 2003). Of jongeren lid zijn van een sportvereniging hangt van meerdere factoren af. In tabel 2 staat het percentage jongeren dat lid is van een sportvereniging uitgesplitst naar een aantal achtergrondkenmerken. Hieruit blijkt: Dat minder jongeren op het vmbo lid zijn van een sportvereniging in vergelijking met jongeren op de havo en het vwo. Dat minder jongeren van allochtone afkomst (gemeten aan de hand van de gesproken taal) lid zijn van een sportvereniging in vergelijking met jongeren van autochtone afkomst. Dat minder jongeren waarvan de ouders geen regelmatig inkomen hebben lid zijn van een sportvereniging in vergelijking met jongeren waarvan de ouders wel een regelmatig inkomen hebben. Voor de overige kenmerken in tabel 2 zijn kleine verschillen te zien in het percentage jongeren dat lid is van een sportvereniging. Deze verschillen blijken niet significant te zijn. Dat wil zeggen dat de waargenomen verschillen na statistische vergelijking niet hard te maken zijn. Tabel 2. Jongeren die lid zijn van een sportvereniging, uitgesplitst naar verschillende achtergrondkenmerken, % (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004). % jongeren dat lid is van een sportvereniging Geslacht Jongens 70 Meisjes 66 Opleidingsniveau Vmbo 64 Havo 73 Vwo 72 Opleiding ouders Beide ouders laagopgeleid 67 Beide ouders hoogopgeleid 75 Arbeidssituatie ouder(s) Etniciteit / Taal Geen regelmatig inkomen uit werk of pensioen Minimaal 1 ouder regelmatig inkomen uit werk of pensioen Autochtoon (taal: Nederlands / Fries) Allochtoon (taal: niet-westers) Lidmaatschap van een sportvereniging is geen garantie voor het halen van de beweegnorm. 29% van de jongeren die lid is van een sportvereniging, haalt de beweegnorm. Van de jongeren die niet lid zijn van een sportverenging haalt 22% de beweegnorm. GGD Fryslân 6 Jeugd

7 4.3 Beweging in de Friese gemeenten In tabel 3 staat een overzicht van het percentage kinderen en jongeren per Friese gemeente 4 dat weinig tot niet actief is. In tabel 4 staat een overzicht van het percentage jongeren per Friese gemeente 5 dat lid is van een sportvereniging en het gemiddeld aantal uren per dat jongeren dagelijks besteden aan beeldschermactiviteiten per Friese gemeente 6. De indeling in gemeenten is gedaan op basis van: De basisschool waar de kinderen op zitten, die hebben meegedaan aan het onderzoek Groep 7 schooljaar van GGD Fryslân. De onderzoeksgegevens zijn geregistreerd voorafgaand of tijdens een contactmoment tussen de Jeugdgezondheidszorg en het kind en de ouder De woonplaats van de jongeren die hebben meegedaan aan het onderzoek GO Jeugd van GGD Fryslân. Een aantal gemeenten is geclusterd, omdat uitspraken op gemeenteniveau onbetrouwbaar zijn en daarom niet de juiste informatie weergeven 7. Een waargenomen verschil zoals dat in tabel 3 en tabel 4 is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een verschil, als het verschil op statistische gronden wordt hard gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil. De waargenomen verschillen, die statistisch niet aangetoond zijn, berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval. Met name bij de jongeren in tabel 3 zijn significante verschillen tussen gemeenten te zien voor wat betreft het percentage jongeren dat weinig tot niet actief is. Deze verschillen worden voor een belangrijk deel verklaard door de afstand die jongeren moeten fietsen naar het voortgezet onderwijs (zie ook figuur 3). Voor dit verschil is niet gecorrigeerd. Bij jongere kinderen op de basisschool speelt dit aspect nauwelijks mee. 4 Het percentage kinderen en jongeren per Friese gemeente dat weinig tot niet actief is, is zo weergegeven dat rekening is gehouden met eventuele verschillen tussen gemeenten in de verdeling van etniciteit, opleidingsniveau (jongeren) en geslacht (kinderen). Dit is gedaan omdat deze kenmerken een duidelijke relatie hebben met inactiviteit (zie ook tabel 1). 5 Het percentage jongeren per Friese gemeente dat lid is van een sportvereniging, is zo weergegeven dat rekening is gehouden met eventuele verschillen tussen gemeenten in de verdeling van opleidingsniveau, leeftijd, arbeidssituatie van de ouders en etniciteit. Dit is gedaan omdat deze kenmerken een duidelijke relatie hebben met lidmaatschap van een sportvereniging (zie ook figuur 5 en tabel 2). 6 Het gemiddeld aantal uren dat jongeren dagelijks besteden aan beeldschermactiviteiten per Friese gemeente is zo weergegeven dat rekening is gehouden met eventuele verschillen tussen gemeenten in de verdeling van geslacht en etniciteit. Dit is gedaan omdat deze kenmerken een duidelijke relatie hebben met de dagelijks gespendeerde tijd aan beeldschermactiviteiten. (zie ook figuur 2). 26 De Friese Waddeneilanden vormen samen een kleine groep jongeren. De omvang van de groep is te klein om op dit niveau een betrouwbare uitspraak te doen. Voor de Friese Waddeneilanden wordt in tabel 3 en 4 daarom uitgeweken naar de Friese cijfers. GGD Fryslân 7 Jeugd

8 Tabel 3. Percentage kinderen en jongeren dat weinig tot niet actief is per Friese gemeente, % (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar ). % kinderen dat weinig tot niet % jongeren dat weinig tot niet actief is* actief is Achtkarspelen Friese Waddeneilanden Zie totaal het Bildt Boarnsterhim Bolsward en Sneek 29 69*** Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Harlingen Heerenveen Kollumerland c.a Leeuwarden 35*** 69*** Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel 26 40*** Lemsterlân Littenseradiel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Menaldumadeel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Nijefurd: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Ooststellingwerf Opsterland 26 41*** Skarsterlân Smallingerland 31 61*** Sneek: zie Bolsward / Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf 33 40*** Wymbritseradiel: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Wûnseradiel 26 37*** Totaal * gecorrigeerd voor etniciteit (gesproken taal) en geslacht ** gecorrigeerd voor onderwijstype en etniciteit (gesproken taal) *** aangetoond (significant!) verschil voor wat betreft dit onderwerp tussen kinderen / jongeren in gemeente x en kinderen / jongeren in Friesland (alpha =0.05) GGD Fryslân 8 Jeugd

9 Tabel 4. Percentage jongeren dat lid is van een sportvereniging in de Friese gemeenten en het gemiddeld aantal uren per dag dat jongeren (13-18 jaar) besteden aan beeldschermactiviteiten per Friese gemeente (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004) % jongeren dat lid is van een sportvereniging* Gemiddeld aantal uur per dag besteed aan tv, DVD/video, computerspelletjes ** Achtkarspelen Friese Waddeneilanden Zie totaal het Bildt Boarnsterhim Bolsward en Sneek Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Harlingen 77*** 3.3 Heerenveen 57*** 3.4 Kollumerland c.a. 77*** 2.9 Leeuwarden Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Lemsterlân 60*** 3.5 Littenseradiel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Menaldumadeel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Nijefurd: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek: zie Bolsward, Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf *** 3.3 Wymbritseradiel: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Wûnseradiel 46*** 3.1 Totaal * gecorrigeerd voor opleidingsniveau, leeftijd, etniciteit, arbeidssituatie van de ouders; ** gecorrigeerd voor geslacht en opleidingsniveau; *** aangetoond (significant!) verschil voor wat betreft dit onderwerp tussen jongeren in gemeente x en jongeren in Friesland (alpha =0.05). GGD Fryslân 9 Jeugd

10 Conclusies Lichaamsbeweging en Sport Een kwart van de Friese jongeren van 13 tot en met 18 jaar voldoet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. Dit is vergelijkbaar met Nederlandse jongeren. 40% van de Friese kinderen van jaar haalt de beweegnorm. Ruim de helft van de Friese jongeren is weinig tot niet actief. Bij kinderen van jaar is dit 30%. Meer jeugdigen van allochtone afkomst zijn weinig tot niet actief dan jeugdigen van autochtone afkomt. Voor jongeren geldt dat de inactiviteit afneemt naarmate het opleidingsniveau van jongeren toeneemt. Op de kinderleeftijd (10-11 jaar) zijn meer meisjes dan jongens weinig tot niet actief. Dit verschil is minder zichtbaar op oudere leeftijd. Minder jongeren uit stadsgemeenten voldoen aan de beweegnorm in vergelijking met jongeren uit plattelandsgemeenten. Regionale verschillen ten aanzien van de beweegnorm worden mogelijk voor een deel verklaard door de afstand die jongeren in plattelandsgemeenten van en naar school fietsen. Gemiddeld kijken kinderen tussen de 0 en 3 jaar 6 uren per week televisie. Een grote meerderheid van kinderen in de basisschoolleeftijd kijkt dagelijks televisie, variërend van een half uur tot 2 uur per dag. Friese jongeren zitten gemiddeld 3 uur per dag achter het beeldscherm. Jongens op het vmbo besteden met gemiddeld 4 uur per dag de meeste tijd aan beeldschermactiviteiten. Jongeren die voldoen aan de beweegnorm besteden gemiddeld minder tijd aan beeldschermactiviteiten. 68% van de Friese jongeren is lid van een sportvereniging. 90% doet in meer of mindere mate aan sport, al dan niet bij een vereniging. In 1998 in De Friese Wouden was dit 81%. Lidmaatschap van een sportvereniging neemt geleidelijk af als de leeftijd toeneemt. Op het vmbo zijn minder jongeren lid van een sportvereniging dan op de havo en het vwo. Jongeren van allochtone afkomst zijn minder vaak lid van een sportvereniging dan jongeren van autochtone afkomt. Jongeren waarvan de ouders geen regelmatig inkomen hebben zijn minder vaak lid van een sportvereniging dan jongeren waarvan de ouders wel een regelmatig inkomen hebben. Lidmaatschap van een sportvereniging is geen garantie voor het halen van de beweegnorm. GGD Fryslân 10 Jeugd Januari 2005

11 Geraadpleegde bronnen GO Jeugd 2004; Onderzoek naar de gezondheidssituatie van de Friese jeugd van jaar; GGD Fryslân; 2004 (databestand) Groep 7 schooljaar ; Periodiek geneeskundig onderzoek van de Friese jeugd in groep 7; GGD Fryslân ; (databestand) Renders CM, Henneman L, Timmermans DRM, Hirasing RA; Televisiekijken en enkele eetgewoonten bij Amsterdamse 6-14 jarigen; een transversaal onderzoek; Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 148 (42): ; 2004 Zeijl E, Crone M, Wiefferink K, Keuzenkamp S, Reijneveld M; Kinderen in Nederland; SCP / TNO; 2005 Zeijl E, Beker M, Breedveld K, Broek van den A, Haan de J, Herweijer L, Huysmans F, Wittebrood K; Rapportage Jeugd 2002; SCP; Den Haag; 2003 GGD Fryslân 11 Jeugd Januari 2005