Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010

Transcriptie

1 Zorggebruik Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Deze rapportage is opgedeeld in de onderwerpen: mantelzorg, ouderen en voorzieningen, contact met zorgvoorzieningen en medicijngebruik. Aan de hand van de resultaten uit de deelrapportages, zijn een aantal beleidsadviezen opgesteld. De tabellen met cijfers uitgesplitst naar gemeenten staan in de bijlage. Algemene ontwikkelingen met betrekking tot zorggebruik Opmerkelijke resultaten of ontwikkelingen Mantelzorg geven Zowel het percentage volwassenen in Fryslân dat mantelzorg geeft als het percentage en ontvangen ouderen dat mantelzorg krijgt, is in de afgelopen vijf jaar gedaald. Ouderen en Ouderen maken in 2010 minder gebruik van hulp bij administratie, maaltijdvoorziening, voorzieningen hulpmiddelen, alarmering, van een ontmoetingsplek in de buurt en bezoek aan huis voor gezelligheid. Contact met Bijna drie kwart van de Friezen heeft het afgelopen jaar contact gehad met de huisarts zorgvoorzieningen en/of de tandarts en ruim één op de drie Friezen (37%) had contact met de medisch specialist. Medicijngebruik In Fryslân ligt het aantal gebruikers van antidepressiva boven het landelijke gemiddelde. 1

2 Mantelzorg (Onderdeel van zorggebruik) Mantelzorg geven Mantelzorg is de zorg die men verleent aan een bekende uit de eigen omgeving (bijvoorbeeld partner, ouders, kind, buren of vrienden) wanneer deze persoon langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. De zorg kan onder andere bestaan uit huishoudelijke werkzaamheden, wassen en aankleden, gezelschap houden, vervoer en geldzaken regelen. Mantelzorg wordt als vanzelfsprekend ervaren en geschiedt op vrijwillige, onbetaalde basis. Een vrijwilliger uit een vrijwilligerscentrale wordt niet meegeteld als mantelzorger 1. In Fryslân heeft 13% van de inwoners van 19 jaar en ouder het afgelopen jaar mantelzorg gegeven: 9% geeft nog steeds mantelzorg, 4% inmiddels niet meer. Bijna één op de vijf vrouwen (18%) geeft mantelzorg, terwijl 7% van de mannen dit doet. In de leeftijdscategorie 50 tot en met 64 jaar verlenen relatief de meeste mensen mantelzorg (20%). Ruim één op de acht Friezen heeft het afgelopen jaar mantelzorg gegeven, 9% doet dit op het moment van het onderzoek nog steeds. 2 1 Lokale en Landelijke monitor volksgezondheid, standaardvraagstelling mantelzorg geven.

3 Mantelzorg geven Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht volw assenen en ouderen leeftijd opleiding Figuur 1 Percentage Friezen van 19 jaar en ouder dat in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek mantelzorg heeft gegeven naar achtergrondkenmerken Het merendeel van de mensen die mantelzorg geven, doet dit al langer dan 12 maanden (83%). 6% verleent deze zorg een half jaar tot een jaar en 11% doet dit korter dan een half jaar. Van de mensen die mantelzorg geven, geeft 34% deze zorg incidenteel. 31% geeft dit 1 tot 5 uur per week, 15% 6 tot 10 uur per week en 19% geeft dit minstens 11 uur per week. Van degenen die mantelzorg verlenen, voelt 13% zich zwaar belast. Vrouwen voelen zich vaker zwaar belast dan mannen (15% van de vrouwen tegenover 9% van de mannen). Bijna één op de vijf mantelzorgers (19%) geeft minstens 11 uur per week mantelzorg. 13% van de mantelzorgers voelt zich zwaar belast. 3 De meest gegeven mantelzorg bestaat uit het bieden van gezelschap, troost en afleiding (64%). Ook begeleiding en/of vervoer (bijvoorbeeld bij een bezoek aan arts of kapper) en hulp in de huishouding (boodschappen, schoonmaken, maaltijden voorbereiden) zijn activiteiten die door relatief veel mantelzorgers worden uitgevoerd (respectievelijk 56% en 53%). Eén op de vijf mantelzorgers (20%) geeft hulp bij de dagelijkse verzorging en 43% helpt bij de administratie en het regelen van geldzaken. De helft (51%) van de Friezen die mantelzorg verlenen, doet dit aan (schoon)ouders. Daarnaast wordt mantelzorg verleend aan de partner (17%), de kinderen of andere familieleden (beide 16%) en aan buren, vrienden of kennissen (18%). De meeste mantelzorgers (88%) hebben (naast de eventuele hulp ze al ontvangen) geen behoefte aan hulp in verband met hun werkzaamheden als mantelzorger. De overige mantelzorgers hebben behoefte aan extra informatie en advies (7%), een vervanger om zelf vrij te kunnen nemen of op

4 vakantie te kunnen gaan (3%), emotionele steun (3%), ontspannende activiteiten (3%) en belangenbehartiging (1%). De meest gegeven mantelzorg bestaat uit het bieden van gezelschap, troost en afleiding. Mantelzorg ontvangen Het ontvangen van mantelzorg is alleen gevraagd aan mensen van 65 jaar en ouder. Van de ouderen in Fryslân heeft 10% in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek mantelzorg ontvangen, 9% ontvangt deze mantelzorg ook nog ten tijde van het onderzoek. Mantelzorg ontvangen Fryslân mannen vrouwen jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht leeftijd opleiding Figuur 2 Percentage Friezen van 65 jaar en ouder dat in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek mantelzorg heeft ontvangen naar achtergrondkenmerken Figuur 2 laat zien dat 13% van de vrouwen van 65 jaar en ouder mantelzorg heeft ontvangen, terwijl dit bij de mannen 7% is. Het percentage ouderen dat mantelzorg ontvangt neemt toe met de leeftijd: in de groep 65- tot en met 74-jarigen ontvangt 4% mantelzorg terwijl dit bij de respondenten van 75 jaar en ouder is opgelopen tot 18%. Eén op de tien 65-plussers (10%) in Fryslân heeft het jaar voorafgaand aan het onderzoek mantelzorg ontvangen. 4 Ruim de helft (52%) van de mensen van 65 jaar en ouder die mantelzorg ontvangen, krijgt dit dagelijks. 38% krijgt minstens één keer per week mantelzorg. 10% krijgt minder dan één keer per week mantelzorg. Ouderen die mantelzorg ontvangen, krijgen vooral hulp bij de huishouding (80%), begeleiding en/of vervoer (69%) (bijvoorbeeld bij een bezoek aan arts of kapper) en hulp bij het regelen van geldzaken of de administratie (66%). Daarnaast geeft bijna de helft (48%) aan dat de mantelzorger troost of afleiding biedt. Ruim de helft van de ouderen die mantelzorg ontvangen (55%), krijgt dit van zijn/haar kinderen, schoondochter of schoonzoon. Ook ontvangen veel ouderen de mantelzorg van hun partner of

5 echtgeno(o)t(e) (46%), van buren, vrienden of kennissen (18%) of van andere familieleden (8%). Bij bijna de helft van de ouderen (48%) die mantelzorg ontvangen, is degene die de mantelzorg verleent een huisgenoot. Bij bijna de helft van de ouderen wordt de mantelzorg verleend door een huisgenoot. Mantelzorg ontvangen en chronische aandoeningen en/of functiebeperkingen In het onderzoek is gekeken in hoeverre het hebben van een chronische aandoening 2 en/of functiebeperking 3 bij 65-plussers samenhangt met het ontvangen van mantelzorg. Van de mensen met een chronische aandoening heeft 13% het jaar voorafgaand aan het onderzoek mantelzorg ontvangen, terwijl dit geldt voor 2% van de ouderen zonder chronische aandoening. Van de ouderen met een functiebeperking heeft 29% mantelzorg ontvangen tegenover 4% van de ouderen zonder functiebeperking. Mensen met een chronische aandoening en 65-plussers met een functiebeperking ontvangen vaker mantelzorg. Mantelzorg in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 In vergelijking met 2005 is het percentage mantelzorgers in Fryslân gedaald. In 2005 was 15% van de volwassenen in Fryslân mantelzorger tegenover 13% in In vergelijking met 2005 kregen in 2010 ook minder mensen mantelzorg. In 2005 betrof het 15% van de Friese ouderen, in %. Zowel het percentage volwassenen in Fryslân dat mantelzorg geeft als het percentage ouderen dat mantelzorg krijgt, is in de afgelopen vijf jaar gedaald. Mantelzorg in Fryslân in vergelijking met Nederland Er is geen landelijk onderzoek beschikbaar waar op een vergelijkbare manier naar mantelzorg is gevraagd. Wel wordt in het landelijk onderzoek van het CBS gevraagd naar het verlenen van informele hulp. Hieronder wordt onbetaalde hulp verstaan die men aan anderen buiten het eigen huishouden geeft zoals aan zieken, buren, familie, vrienden en bekenden. Uit onderzoek van het CBS in 2008 blijkt dat 30% van de Nederlanders van 18 jaar en ouder in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek informele hulp heeft gegeven 4. 5 Gemeentelijke cijfers In tabel 1 tot en met 3 van de bijlage staan de cijfers over mantelzorg geven en mantelzorg ontvangen uitgesplitst naar gemeente. 2 Wanneer men één of meer van de in de gezondheidsenquête genoemde 19 chronische, door een arts vastgestelde, aandoeningen heeft (gehad in de afgelopen 12 maanden). 3 Wanneer minstens één van de zeven vragen uit de gezondheidsenquête over zichts-, gehoor- of mobiliteitsbeperking met kan ik niet of kan ik met grote moeite wordt beantwoord. 4 CBS, POLS, gezondheid en welzijn, maatschappelijke participatie 2008

6 Ouderen en voorzieningen (Onderdeel van zorggebruik) Voorzieningen zelfstandig wonen Er is een grote diversiteit aan voorzieningen die als doel hebben mensen te ondersteunen om zelfstandig te kunnen blijven wonen. Aan de mensen van 65 jaar en ouder is voor twintig verschillende voorzieningen gevraagd of men deze nodig heeft om zelfstandig te kunnen wonen. Hierbij is een onderscheid gemaakt naar de vervulde behoefte (voorzieningen waar ouderen reeds gebruik van maken) en onvervulde behoefte (voorzieningen waar ouderen behoefte aan hebben maar nog geen gebruik van maken). 6 Voorzieningen en diensten die ouderen het meest nodig hebben bij de huidige woonsituatie en waar ze ook al gebruik van maken zijn hulp in de huishouding (27%), goed bereikbare voorzieningen zoals winkels of de huisarts (23%), kleine woningaanpassingen (23%), hulp bij persoonlijke administratie (20%) en vervoersmogelijkheden (19%) (zie ook tabel 4 in de bijlage). Daarnaast achten ouderen sommige voorzieningen wel nodig om te kunnen blijven wonen zoals ze nu wonen, maar maken ze daar momenteel nog géén gebruik van. Het gaat dan vooral om hulp bij klussen in huis (10%), het onderhoud van de tuin (8%) en vervoersmogelijkheden (6%). Bij ouderen is er vooral sprake van een onvervulde hulpbehoefte bij klussen in en om het huis.

7 Behoefte aan voorzieningen Aan de ouderen die geen gebruik maken van een bepaalde voorziening maar wel vinden dat ze die voorziening nodig hebben, is gevraagd waarom ze daar geen gebruik van maken. Een derde van deze ouderen (33%) heeft moeite voor zichzelf voorzieningen of diensten aan te vragen. Een kwart (26%) van deze ouderen noemt als reden niet te weten of men in aanmerking komt voor de voorziening. Daarnaast geeft 13% van de ouderen (die wel behoefte hebben aan een voorziening maar hier geen gebruik van maken) als reden de (eigen) bijdrage niet te kunnen betalen. 12% weet niet waar men de hulp kan aanvragen en 10% wil geen onbekenden in huis. Bij 10% is de aanvraag afgewezen, 9% wist niet dat dergelijke voorzieningen bestaan en 8% maakt nog geen gebruik van een voorziening omdat zij hiervoor op een wachtlijst staan. Een derde van de 65-plussers (met een onvervulde hulpbehoefte) heeft er moeite mee om voorzieningen of diensten aan te vragen. Een kwart weet niet of ze ervoor in aanmerking komen. Eén op de acht geeft aan wel behoefte aan een voorziening of dienst te hebben maar kan de eigen bijdrage niet betalen. Aan de ouderen die geen gebruik maken van een bepaalde voorziening maar wel vinden dat ze die voorziening nodig hebben, is ook gevraagd van wie ze deze hulp het liefst zouden willen ontvangen. Ruim een kwart (28%) van deze ouderen geeft aan de hulp bij voorkeur van een professionele hulpverlener te ontvangen. 23% krijgt deze hulp het liefst van een huisgenoot, 24% van zijn/haar kinderen of andere familieleden, 16% van een vrijwilliger en 9% van iemand anders. Aan de volwassenen tussen de 19 en 65 jaar is gevraagd of men bepaalde voorzieningen nodig heeft om te kunnen blijven wonen zoals men nu woont. Deze vraag is door 2% van de volwassenen met ja beantwoord. Ruim een kwart van de 65-plussers geeft de voorkeur aan professionele hulpverlening Specifieke doelgroepen Voor drie specifieke doelgroepen is een top vijf gemaakt van de vervulde behoefte (voorzieningen waar ouderen reeds gebruik van maken) en onvervulde behoefte (voorzieningen waar ouderen behoefte aan hebben maar nog geen gebruik van maken). Deze drie specifieke doelgroepen zijn: ouderen die mantelzorg ontvangen, ouderen met een chronische aandoening en ouderen met een functiebeperking. 7

8 Ouderen die mantelzorg ontvangen Ouderen met chronische aandoeningen Ouderen met functiebeperkingen Van de ouderen die mantelzorg ontvangen, maakt 70% gebruik van hulp in de huishouding als voorziening/dienst (zie bijlage tabel 5). Daarnaast maakt men veel gebruik van kleine woningaanpassingen (64%), vervoersmogelijkheden (57%), hulp bij administratie (53%) en hulpmiddelen (53%). Om zelfstandig te kunnen blijven wonen zoals men nu doet, maken ouderen met chronische aandoeningen het meest gebruik van hulp in de huishouding (32%). Dit wordt gevolgd door kleine woningaanpassingen (27%), goed bereikbare voorzieningen (26%), vervoersmogelijkheden (23%) en hulp bij de administratie (22%). Om zelfstandig te kunnen blijven wonen zoals men nu doet, maken ouderen met functiebeperkingen het meest gebruik van hulp in de huishouding (55%). Dit wordt gevolgd door kleine woningaanpassingen (49%), vervoersmogelijkheden (42%), hulpmiddelen (40%) en goed bereikbare voorzieningen (39%). Voorzieningen waar men nog geen gebruik van maakt maar waar men wel behoefte aan heeft, zijn hulp bij klussen in huis (20%), onderhoud van de tuin (17%), vervoersmogelijkheden (16%), goed bereikbare voorzieningen (13%) en alarmering (13%) (zie ook tabel 6 in de bijlage). Ouderen met chronische aandoeningen hebben vooral een onvervulde hulpbehoefte bij klussen in huis (11%), onderhoud van de tuin (9%), vervoersmogelijkheden (7%), goed bereikbare voorzieningen (6%) en hulp in de huishouding (5%). Ook hebben ouderen met functiebeperkingen sommige voorzieningen wel nodig om te kunnen blijven wonen zoals ze nu wonen, maar maken ze daar nog geen gebruik van. Het gaat dan vooral om hulp bij klussen in huis (18%), tuinonderhoud (15%), goed bereikbare voorzieningen (11%), vervoersmogelijkheden (10%) en alarmering (7%). 8 Ouderen en voorzieningen in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 In vergelijking met 2005 maken ouderen minder vaak gebruik van hulp bij persoonlijke administratie (gedaald van 27% naar 20%), van maaltijdvoorzieningen aan huis (van 8% naar 6%), van hulpmiddelen (van 17% naar 14%) en alarmering (van 10% naar 7%). Ook maken ouderen minder vaak gebruik van een ontmoetingsplek in de buurt (van 8% naar 5%) en van bezoek aan huis voor gezelligheid (van 9% naar 6%). Ouderen maken in 2010 minder gebruik van hulp bij administratie, maaltijdvoorziening, hulpmiddelen, alarmering, van een ontmoetingsplek in de buurt en bezoek aan huis voor gezelligheid. Gemeentelijke cijfers In tabel 4 tot en met 6 van de bijlage staan de cijfers over ouderen en voorzieningen uitgesplitst naar gemeente.

9 Contact met voorzieningen (Onderdeel van zorggebruik) Contact zorgvoorzieningen De huisarts is het eerste aanspreekpunt voor mensen met vragen of problemen over gezondheid en ziekte. In de afgelopen 12 maanden heeft ongeveer drie kwart (73%) van de Friezen van 19 jaar en ouder contact gehad met de huisarts (zie tabel 7 in de bijlage). De tandarts is in het afgelopen jaar eveneens door 73% van de Friezen bezocht. Bij de mondzorg zijn ook andere beroepsgroepen betrokken, waaronder de kaakchirurg, orthodontist, mondhygiënist en tandprotheticus. In tabel 8 in de bijlage zijn cijfers te vinden over het gebruik van deze zorg door de Friezen. Ruim een derde (37%) van de Friezen van 19 jaar of ouder heeft in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek contact gehad met een medisch specialist. Bijna drie kwart van de Friezen heeft het afgelopen jaar contact gehad met de huisarts en/of de tandarts en ruim één op de drie Friezen (37%) had contact met de medisch specialist. 9

10 Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht volwassenen en ouderen leeftijd huisarts tandarts medisch specialist opleiding Figuur 3 Percentage Friezen dat het afgelopen jaar contact heeft gehad met de huisarts, de tandarts en de medisch specialist naar achtergrondkenmerken Uit figuur 3 blijkt dat in verhouding meer vrouwen dan mannen contact hebben gehad met de huisarts en de medisch specialist. Het bezoek aan de huisarts en de medisch specialist neemt toe met de leeftijd, terwijl het bezoek van de tandarts juist afneemt naarmate men ouder wordt. Laagopgeleiden hebben in vergelijking met mensen met een hoger opleidingsniveau vaker contact met de medisch specialist maar hebben minder vaak contact gehad met de tandarts. Vrouwen hebben meer contact met huisarts en de medisch specialist Naast contacten met de huisarts, tandarts of medisch specialist is ook gevraagd naar het gebruik van andere zorgverleners en diensten, waaronder het ziekenhuis, fysiotherapie, de bedrijfsarts. Voor ouderen is ook nog gevraagd naar een aantal diensten die specifiek voor ouderen zijn, zoals de ouderenadviseur en stichting welzijn ouderen. Tabel 8 in de bijlage geeft het gebruik van deze voorzieningen en diensten weer. 10 Bijna iedereen geeft aan dat de afstand tot de huisarts, de tandarts en de medisch specialist acceptabel is (zie bijlage tabel 8). Ook voor de andere voorzieningen waar naar gevraagd is, geldt dat de ruime meerderheid de afstand tot de betreffende voorziening acceptabel vindt. Relatief veel mensen hebben problemen met de afstand naar het centrum indicatiestelling zorg (CIZ). voor 21% van de mensen die hier gebruik van hebben gemaakt in de afgelopen 12 maanden is de afstand niet acceptabel. Bijna alle Friezen vinden de afstand tot de huisarts, tandarts en de medische specialist acceptabel.

11 Contact zorgvoorzieningen in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 In 2010 heeft 73% van de Friezen contact gehad met de huisarts en/of de tandarts. Ruim één op de drie Friezen (37%) heeft contact gehad met de medisch specialist. Deze cijfers liggen dicht bij de cijfers uit het onderzoek in Destijds had 73% contact met de huisarts, 70% met de tandarts en 35% met de medisch specialist. Er lijkt een kleine toename te zijn in het contact met de tandarts; er gingen in 2010 iets meer mensen naar de tandarts. In Fryslân geen verandering met 2005 in contact huisarts en medisch specialist. Er gingen in 2010 wel iets meer Friezen naar de tandarts. Contact zorgvoorzieningen in Fryslân in vergelijking met Nederland Van de Friezen van 19 jaar en ouder heeft 73% contact gehad met de huisarts, 73% met de tandarts en 37% met de medisch specialist. Landelijk onderzoek laat zien dat in % van de gehele bevolking (vanaf 0 jaar) minimaal één keer contact heeft gehad met de huisarts 79% met de tandarts en 43% met een medisch specialist 5. Wanneer er gedetailleerder gekeken wordt zien je ondanks een verschil in onderzoeksjaar dat het zorggebruik wat betreft contact huisarts, contact tandarts en medische specialist in Fryslân over de hele linie iets lager ligt en met name onder de 65-plussers. Fryslân scoort iets lager dan landelijk in zorggebruik in de vorm van contact huisarts, tandarts en medisch specialist. Gemeentelijke cijfers In tabel 7 tot en met 10 van de bijlage staan de cijfers over contact zorgvoorzieningen uitgesplitst naar gemeente CBS, POLS, gezondheid en welzijn, gebruik medische voorzieningen 2009

12 Medicijngebruik (Onderdeel van zorggebruik) Medicijngebruik Van de Friezen van 19 jaar en ouder heeft 46% in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek medicijnen gebruikt die door een arts zijn voorgeschreven. Van de Friese 19-plussers heeft 13% minstens vier verschillende soorten medicijnen gebruikt. Zoals blijkt uit figuur 4 neemt het medicijngebruik sterk toe met de leeftijd. Ouderen gebruiken ook vaker meerdere soorten medicijnen tegelijk: van de ouderen heeft 37% minstens vier verschillende soorten medicijnen gebruikt in vergelijking met 6% van de jarigen. Verder blijkt uit de figuur dat meer vrouwen dan mannen medicijnen gebruiken en dat het medicijngebruik onder laagopgeleiden in vergelijking met de andere groepen hoog ligt. Bijna de helft van de Friezen (46%) heeft recent medicijnen op doktersvoorschrift gebruikt. Ruim één op de acht Friezen gebruikte de vier weken voorafgaand aan de gezondheidsenquête minstens vier of meer medicijnen per dag. 12

13 Slaap- en kalmeringsmiddelen Van de Friezen die aangeven medicijnen te gebruiken heeft 14% in de twee weken voorafgaand aan het onderzoek op doktersvoorschrift slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt. Hierbij kan het bijvoorbeeld gaan om oxazepam, temazepam, diazepam, zopiclon of zolpidem. Net als bij medicijngebruik gebruiken meer vrouwen dan mannen slaap- en kalmeringsmiddelen en neemt het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen toe met de leeftijd. Ruim de helft (53%) van de Friezen van 19 jaar en ouder die slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt, neemt deze vijf à zeven keer per week. Bijna twee derde (63%) van de gebruikers van slaap- of kalmeringsmiddelen neemt deze middelen al twee jaar of langer. Eén op de tien (10%) Friezen die aangeven medicijnen te gebruiken heeft de twee weken voorafgaand aan het onderzoek antidepressiva gebruikt. Meer volwassenen dan ouderen gebruiken antidepressiva (13% volwassenen tegenover 6% ouderen). Van de Friezen die aangeven medicijnen te gebruiken heeft 14% slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt en 10% heeft antidepressiva gebruikt Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht volwassenen en ouderen leeftijd medicijnen slaap- en kalmeringsmiddelen antidepressiva opleiding Figuur 4 Percentage Friezen van 19 jaar en ouder medicijnen, slaap- en kalmeringsmiddelen en antidepressiva gebruikt naar achtergrondkenmerken 13 Medicijngebruik in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 De gegevens over slaap- en kalmeringsmiddelen zijn niet goed vergelijkbaar omdat in Fryslân in 2010 een onterechte doorverwijzing in de vragenlijst staat. Hierdoor zijn de vragen over slaap- en kalmeringmiddelen in 2010 onterecht alleen gesteld aan respondenten die bij de voorgaande vraag hebben aangegeven medicijnen op doktersvoorschrift te gebruiken. Daarentegen is in 2005 deze vraag aan alle respondenten gesteld. Hierdoor is geen goede vergelijking mogelijk. Medicijngebruik in Fryslân in vergelijking met Nederland Uit onderzoek van het CBS (2009) blijkt dat 40% van de Nederlandse bevolking in de afgelopen twee weken een voorgeschreven geneesmiddel heeft gebruikt 6. Dit cijfer is niet goed vergelijkbaar met de 6 CBS, POLS, gezondheid en welzijn, gebruik medische voorzieningen 2009

14 gegevens voor Fryslân, omdat het cijfer van het CBS betrekking heeft op de totale bevolking (vanaf 0 jaar). Daarnaast heeft het CBS gevraagd naar het gebruik van medicijnen op doktersrecept in de afgelopen twee weken terwijl in Fryslân is gevraagd naar het medicijngebruik in de afgelopen vier weken. Uit de literatuur blijkt dat in Fryslân het aantal gebruikers van antidepressiva in 2010 boven het landelijk gemiddelde ligt 7. In Fryslân ligt het aantal gebruikers van antidepressiva boven het landelijke gemiddelde. Gemeentelijke cijfers In tabel 11 tot en met 13 van de bijlage staan de cijfers over medicijngebruik naar gemeente GIPeilingen 2010, genees- en hulpmiddelen Informatie Project, oktober 2011, nr32, college voor zorgverzekeringen

15 Aandachtspunten voor beleid bij deelrapportage Zorggebruik * Belangrijkste opgaven voor gemeenten Wettelijke verantwoordelijkheden Gemeenten zijn de laatste jaren in toenemende mate wettelijk verantwoordelijk geworden voor het bieden van zorg en ondersteuning aan kwetsbare, zorgafhankelijke burgers. Deze tendens wordt verder voortgezet met de transitie van de AWBZ-functies directe begeleiding en kortdurend verblijf. Die worden in 2013 en 2014 naar de Wmo overgeheveld. Tegelijkertijd vinden soortgelijke transitieprocessen plaats op het terrein van de Jeugdzorg en Werk en Inkomen. Dit wordt naar verwachting een grote opgave voor gemeenten. Het is daarom verstandig om tijdig en adequaat op de gevolgen van deze transitieprocessen in te spelen. Het faciliteren van de eigen kracht en behoud van eigen regie (ten behoeve van zelfredzaamheid) van burgers is hierbij een belangrijk uitgangspunt. Daarmee wordt bevorderd dat zoveel mogelijk burgers adequaat worden bediend. Ook de kosten, die gepaard gaan met de sterk toenemende ondersteunings- en zorgvragen, kunnen daardoor beter worden beheerst. Randvoorwaarden en voorzieningen Gemeenten kunnen in aanvulling hierop ook een belangrijke rol spelen bij het scheppen van de benodigde randvoorwaarden ten behoeve van een goed georganiseerde zorginfrastructuur. Hierin koppelingen worden gelegd tussen de publieke volksgezondheid / de nulde lijn (inclusief welzijn en Wmo) en de professionele zorgvoorzieningen in de eerste lijn, bijvoorbeeld (POH-) huisartsenzorg en thuiszorg. Om de juiste zorg en steun voor burgers dichtbij te kunnen organiseren hoeft in dit verband niet alleen te worden gedacht aan de versterking of uitbreiding van (vaak kostbare) fysieke vormen (zoals een Wmo-loket), maar ook aan het inzetten en het gebruik van sociale media op het gebied van gezondheid en zorg. Voorbeelden hiervan zijn Digitale zorgwijzers en zelfstandigheidstoetsen (zie: Kenmerkend voor deze sociale netwerken is dat de communicatie veelal plaatsvindt in een open, niet centraal gestuurde omgeving, waarin aan de gebruikers van die diensten veel ruimte wordt geboden om zelf te participeren en eigen bijdragen te leveren. Gemeenten kunnen deze ontwikkeling actief inzetten ter versterking van de eigen gemeentelijke infrastructuur. Dit laatste is vooral van belang in een plattelandsprovincie als Fryslân, waar op die wijze mogelijkheden ontstaan om ook de vele dorpen en kleine kernen goed te kunnen bedienen. Van zorg en ziekte naar gedrag en gezondheid Gemeenten zullen tussen 2010 en 2020 niet alleen worden geconfronteerd met een aanzienlijk toenemende zorgvraag. Ook het karakter van die zorgvraag zal veranderen, doordat chronische aandoeningen het beeld van de gezondheidszorg gaan bepalen 1. In 2020 zal het aantal mensen met een chronische aandoening het aantal mensen met een tijdelijke aandoening ver overtreffen. Dat heeft grote gevolgen. Meer mensen zijn een groot gedeelte van hun leven ongezond, met problemen op meerdere terreinen en met beperkingen op het vlak van maatschappelijke participatie. Voor gemeenten zou dat een extra reden kunnen zijn om aandacht te besteden aan het voorkómen van chronische aandoeningen en het beperken van de gevolgen ervan in het vooruitzicht van beperkte personele en financiële middelen. De komende tien jaar kunnen de handen aan het bed de extra vraag naar zorg niet meer opvangen. Om de zorg ook in de toekomst te kunnen blijven garanderen zal in het denken over preventie, naast de klassieke focus op zorg en ziekte (zz), veel meer de nadruk moeten liggen op gedrag en gezondheid (gg). Dit vraagt veel meer dan nu van de burger het nemen van eigen verantwoordelijkheid voor de gezondheid. De burger is niet meer, zoals nu, een passieve consument van zorg. Hij/zij is een actieve burger op zoek, soms samen met de zorgprofessional, naar gezondheid en naar kansen om mee te doen in de samenleving. Dit nieuwe denken vraagt van gemeenten en professionele zorgaanbieders een andere manier van werken met sneller en actiever ingrijpen. Gemeenten kunnen deze omslag faciliteren door zowel burgers als zorgaanbieders hierbij te ondersteunen en de nodige verbindingen te leggen. 15 * In overleg met ROS Friesland tot stand gekomen

16 Mogelijkheden voor gemeenten Mantelzorg geven en ontvangen De grootste groep die mantelzorg geeft, is de groep van jaar (bijna 20%). De grootste groep die mantelzorg ontvangt is de groep van 75 en ouder (ook bijna 20%). Hier zit spanning in de relatie vraag en aanbod. Immers de gevers behoren tot de groep die veelal nog in het arbeidsproces zit en vaak ook nog de zorg voor het eigen gezin heeft. Deze groep zal het bieden van mantelzorg daarom vaak extra moeilijk kunnen organiseren. Gevers hebben vooral behoefte aan meer informatie en advies en respijtzorgmogelijkheden. Door de versterking van eigen kracht, zelfmanagement en eigen regie als uitgangspunt voor beleid te nemen, kunnen gemeenten hier vanuit hun Wmo- en welzijnsbeleid op inspelen. Zeker als we juist nu, op het moment van een toenemende vergrijzing en bevolkingskrimp, zien dat er een dalende tendens zichtbaar is geworden in het aanbod van mantelzorgers. Ouderen en voorzieningen Relatief veel ouderen maken gebruik van allerlei (gemeentelijke) zorgvoorzieningen. Vooral de ouderen met een chronische aandoening en/of functiebeperking. Deze groep wordt daarnaast veelal ondersteund door mantelzorgers. Ouderen blijken behoefte te hebben aan aanvullende gemeentelijke zorgvoorzieningen (zoals huishoudelijke hulp, betere bereikbaarheid van voorzieningen, kleine woningaanpassingen, hulp bij persoonlijke administratie en betere vervoersmogelijkheden), maar krijgen deze niet omdat zij niet op de hoogte zijn van de mogelijkheden die er zijn, niet weten waar zij moeten zijn of weerhouden worden van het gebruik omdat zij dat niet kunnen bekostigen. Gemeenten kunnen hierop inspelen door deze groep via verschillende kanalen (direct mailing, via Wmo-loket, ouderenadviseurs, etc.) actiever te benaderen met informatie over de mogelijkheden die er zijn. Daarnaast zouden zij de financiële drempels, die er voor minder bedeelde ouderen zijn, kunnen slechten door inkomenstoetsen en eigen bijdragen in individuele gevallen soepeler toe te passen. Een bijzondere groep mantelzorgers, waarvan bekend is dat hun wensen en behoeften onvoldoende aansluiten bij het aanbod van gemeenten, is de groep die mantelzorg verleent aan mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische problematiek 2. Aan deze groep zouden gemeenten extra aandacht kunnen besteden. Contact met zorgvoorzieningen Er wordt in het algemeen steeds meer een beroep gedaan op professionele voorzieningen in de zorgsector, zoals de huisarts, medisch specialist, thuiszorg, etc. Ook deze toename zien we vooral bij het ouder worden en zal dus in het licht van de vergrijzing en krimp in de toekomst nog verder gaan toenemen. Gemeenten zouden een bijdrage aan het beperken van deze toename kunnen leveren door hun inzet vanuit het publieke volksgezondheidsdomein (gezondheids-, welzijns- en Wmo-beleid) meer te gaan verbinden en afstemmen met partijen uit de professionele gezondheidszorg. Dat zouden zij kunnen doen door de benodigde voorwaarden te scheppen voor de totstandkoming van de eerder genoemde, beter georganiseerde (ook digitale) zorginfrastructuur. Dat vraagt om het proactief organiseren van overleg en samenwerking met bijvoorbeeld huisartsen, fysiotherapeuten, thuiszorginstellingen, ziekenhuizen, GGZ, zorgverzekeraars, etc. Op die wijze kunnen zij komen tot het ontwikkelen van een gezamenlijke visie met een bijbehorende regionale/lokale zorgagenda, waarin het publieke zorgaanbod in de gehele zorgketen naadloos aansluit op het professionele zorgaanbod. Dit alles vraagt wel om een omslag in denken en benadering van problemen waar alle partijen voor staan. 16 Medicijngebruik Evenals bij het gebruik van zorgvoorzieningen neemt het medicijngebruik toe bij het ouder worden. Dat geldt ook voor het gebruik van meerdere medicijnen tegelijkertijd. Het gebruik van medicijnen vraagt daarnaast bijzondere aandacht als het gaat om het gebruik van antidepressiva. Fryslân wijkt hier in ongunstige zin al enkele jaren af van het landelijk gemiddelde 3. Voor gemeenten zou dit kunnen betekenen dat zij in hun gezondheidsbeleid aandacht blijven geven aan depressiepreventie en in het bijzonder aan het voorkómen van psychosociale problematiek in het algemeen. Afstemming met de uitvoering van het Wmo- en welzijnsbeleid biedt hiervoor aanvullende mogelijkheden voor een meer geïntegreerde aanpak.

17 Doe het lokaal en samen Maatregelen en interventies in het integrale gemeentelijke gezondheidsbeleid hebben vooral effect als deze dicht bij de mensen zelf en in samenhang worden georganiseerd. In dit verband wordt niet alleen gewezen op de gewenste samenhang met de overige sectoren in het gemeentelijk beleid zelf, zoals Wmo-beleid, welzijnsbeleid, sportbeleid, minima-beleid en ruimtelijke ordening. Maar ook kan verwezen worden naar het zoeken van de eerder genoemde samenhang en afstemming met belangrijke externe ketenpartners op lokaal en bovenlokaal niveau, zoals organisaties in de eerste- en tweedelijnszorg, ROS Friesland, Sport Fryslân, Partoer CMO Fryslân, De Friesland Zorgverzekeraar en vele andere (lokale) partijen die gemeenschappelijke doelen en belangen bij gezondheid hebben. De inzet vanuit het gemeentelijk beleid zou daarbij vooral aanvullend en faciliterend kunnen zijn. De inzet van diverse belangrijke functies, zoals ondersteuning, vergroting van participatiemogelijkheden, sociale kaart, voorlichting, de inzet van ouderenadviseurs, educatie, vroegsignalering en beschikbare GGD-expertise kunnen hierbij ingezet worden. Huidige beleid en uitvoering In algemene zin zijn de meeste gemeenten in Fryslân bezig met het voorkómen van ziekte (en daarmee dus ook zorggebruik voorkómen en/of uitstellen) door actief in te zetten op het bevorderen van een gezonde leefstijl. Als er echter specifieker wordt gekeken naar de hier boven geschetste mogelijkheden (en de context waarin deze kunnen worden gerealiseerd) zien we dat een aantal, met name grotere gemeenten in Fryslân al enige tijd bezig is met de uitvoering en ontwikkeling van beleid dat op deze mogelijkheden aansluit. Voor veel gemeenten geldt dit echter (nog) niet. Een aantal lopende (bij ons bekende) ontwikkelingen en initiatieven: Er zijn in samenwerking tussen gemeenten, GGD Fryslân, ROS Friesland, huisartsen en De Friesland Zorgverzekeraar initiatieven gaande in de regio Zuidwest-Fryslân bij de vorming van lokale en regionale netwerken met als doel te komen tot een gezamenlijke aanpak bij de ondersteuning en tijdige signalering van kwetsbare ouderen. Het is de bedoeling van ROS Friesland om een soortgelijk traject ook in de andere Friese regio s te gaan uitvoeren. De gemeente Leeuwarden is al langer bezig met activiteiten die zijn gericht op de opsporing en ondersteuning van kwetsbare ouderen in de thuissituatie. In de regio Zuidwest-Fryslân wordt in samenwerking met gemeenten, GGD Fryslân, ROS Friesland, huisartsen en De Friesland Zorgverzekeraar gewerkt aan een verkenning om te komen tot netwerkvorming van waaruit een sluitende ketenaanpak bij de preventie van diabetes in de huisartsenpraktijk tot stand kan worden gebracht. Veel gemeenten werken aan depressiepreventie op basis van de door enkele gemeenten in samenwerking met GGD Fryslân en Partoer CMO Fryslân tot stand gekomen notitie Meedoen op mentale kracht. Ook hier staat een sluitende lokale ketenaanpak centraal. In het door ROS Friesland geïnitieerde RTC-traject Depressiezorg participeren zowel gemeenten als de GGD met als inzet te komen tot een sluitende ketenaanpak, waarin preventie een belangrijke plaats inneemt. Er is samenwerking tussen GGD Fryslân, ROS Friesland, Sport Fryslân en De Friesland Zorgverzekeraar bij de implementatie van interventies die in belangrijke mate kunnen bijdragen aan een langer en gezond leven (GLIinterventies). Onlangs zijn door deze partijen initiatieven ontplooid om op termijn als alliantie tot meer strategische en langdurige samenwerking te komen. De provinciale koepelorganisatie van zorggebruikers Zorgbelang Friesland ontplooit in toenemende mate initiatieven, waarbij zij gemeenten betrekken (bijvoorbeeld Gebiedsgerichte eerstelijnszorg ). 17 Literatuurverwijzingen 1 Zorg voor je gezondheid! Gedrag en gezondheid: de nieuwe ordening. RVZ, april SCP, Bijzondere mantelzorg zwaarder. Januari GIPeilingen 2010, genees- en hulpmiddelen Informatie Project, oktober 2011, nr32, college voor zorgverzekeringen

18 Bijlage Tabel 1 Percentage Friezen dat de afgelopen 12 maanden mantelzorg heeft gegeven en mantelzorg heeft ontvangen Mantelzorg geven Mantelzorg ontvangen 2 N % % Fryslân Geslacht mannen vrouwen Volwassenen & ouderen jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden weduwe/weduwnaar Arbeidssituatie 1 arbeidsongeschikten/werklozen niet arbeidsongeschikten/werklozen Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) bij deze categorie kunnen leeftijdseffecten een rol spelen, hiervoor is niet gecorrigeerd 2 De gegevens over mantelzorg ontvangen hebben alleen betrekking op ouderen 18

19 Tabel 2 Percentage inwoners dat mantelzorg heeft gegeven in de afgelopen 12 maanden voor de leeftijd jaar per gemeente Mantelzorg geven N % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd 92 9 Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân

20 Tabel 3 Percentage inwoners dat mantelzorg heeft gegeven en heet ontvangen in de afgelopen 12 maanden voor de leeftijd 65 jaar en ouder Mantelzorg geven Mantelzorg ontvangen N % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadiel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland C.A Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadeel / Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-Sleat Littenseradiel / Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadeel Nijefurd:zie Gaasterlân-Sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân

21 Tabel 4 Gebruik en behoefte aan voorzieningen en diensten die nodig zijn om zelfstandig te kunnen wonen voor de leeftijd 65 jaar en ouder Vervulde behoefte Nodig en maak al gebruik van Onvervulde behoefte Nodig maar maak nog geen gebruik van % % Hulp bij klussen in huis Hulp bij onderhoud in de tuin 17 8 Hulp in de huishouding 27 5 Hulp bij persoonlijke verzorging 6 2 Hulp bij de zorg van een huisgenoot 6 1 Hulp bij persoonlijke administratie 20 4 Financiële ondersteuning of advies 8 3 Goed bereikbare voorzieningen 23 5 Vervoersmogelijkheden 19 6 Begeleiding bij vrijetijdsbesteding 5 2 Maaltijdvoorziening aan huis 6 1 Hulpmiddelen 14 2 Kleine woningaanpassingen 23 3 Grote woningaanpassingen 9 3 Alarmering 7 4 Dagopvang en/of dagbesteding 3 1 Informatie advies bij wonen, welzijn en zorg 4 2 Ontmoetingsplek in de buurt 5 3 Bezoek aan huis voor gezelligheid

22 Tabel 5 Top vijf gebruik van voorzieningen door ouderen per doelgroep Vervulde behoefte Nodig en maakt er ook gebruik van Ontvanger mantelzorg % 1. hulp in de huishouding kleine woningaanpassingen vervoersmogelijkheden hulp bij administratie hulpmiddelen 53 Ouderen met chronische aandoening 1. hulp in de huishouding kleine woningaanpassingen goed bereikbare voorzieningen vervoersmogelijkheden hulp bij administratie 22 Ouderen met functiebeperking 1. hulp in de huishouding kleine woningaanpassingen vervoersmogelijkheden hulpmiddelen goed bereikbare voorzieningen 39 Tabel 6 Top vijf benodigde voorzieningen en diensten voor ouderen per doelgroep Onvervulde behoefte Nodig maar maakt er geen gebruik van Ontvanger mantelzorg % 1. klussen in huis onderhoud tuin vervoersmogelijkheden goed bereikbare voorzieningen alarmering 13 Ouderen met chronische aandoening 1. klussen in huis onderhoud tuin 9 3. vervoersmogelijkheden 7 4. goed bereikbare voorzieningen 6 5. hulp in de huishouding 5 Ouderen met functiebeperking 1. klussen in huis onderhoud tuin goed bereikbare voorzieningen vervoersmogelijkheden alarmering 7 22

23 Tabel 7 Percentage Friezen dat de afgelopen 12 maanden contact heeft gehad met de belangrijkste zorgvoorzieningen naar achtergrondkenmerken Contact huisarts Contact tandarts Contact medisch specialist N % % % Fryslân Geslacht mannen vrouwen Volwassenen & ouderen jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden weduwe/weduwnaar Arbeidssituatie 1 arbeidsongeschikten/werklozen niet arbeidsongeschikten/werkl Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) bij deze categorie kunnen leeftijdseffecten een rol spelen, hiervoor is niet gecorrigeerd 23

24 Tabel 8 Percentage Friezen dat contact heeft gehad met voorzieningen/diensten en percentage Friezen dat aangeeft dat de dienst op acceptabele afstand aanwezig is. Contact met Afstand tot voorziening of voorziening of dienst dienst gehad is acceptabel % % Volwassenen en ouderen Huisarts Medisch specialist Tandarts Mondhygiënist Tandprotheticus 4 96 Kaakchirurg 4 96 GGD (gemeenschappelijke gezondheidsdienst) 3 92 Diëtist 5 98 Thuiszorg 4 95 GGZ, psycholoog of psychiater 6 92 Algemeen Maatschappelijk Werk 2 95 Verslavingszorg VNN 0,5 89 Alternatieve behandelaars 5 89 Ziekenhuis/kliniek opname Wmo-Loket van de gemeente 3 95 CIZ 2 79 Volwassenen Orthodontist 2 97 Verloskundige kraamzorg 4 98 bedrijfsarts 8 89 Ergo-, fysio- oefentherapeut, Cesar/mensdieck Ouderen Ouderenadviseur/seniorenadviseur 2 93 Stichting welzijn ouderen 3 95 Vrijwillige thuishulp 6 96 Ergo-, fysio- oefentherapeut Cesar/mensdieck

25 Tabel 9 Kerncijfers contact huisarts, tandarts en medisch specialist per gemeente jaar (%) Contact huisarts Contact tandarts Contact medisch specialist N % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân

26 Tabel 10 Kerncijfers contact huisarts, tandarts en medisch specialist per gemeente voor de leeftijd 65 jaar en ouder (%) Contact huisarts Contact tandarts Contact medisch specialist N % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadiel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland C.A Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadeel / Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-Sleat Littenseradiel / Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadeel Nijefurd:zie Gaasterlân-Sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân

27 Tabel 11 Percentage Friezen dat de afgelopen 4 weken medicijnen heeft gebruikt, de afgelopen 2 weken slaapen kalmeringsmiddelen heeft gebruikt en/of de afgelopen 2 weken antidepressiva heeft gebruikt naar achtergrondkenmerken Medicijnen afgelopen 4 weken Slaap en kalmeringsmiddelen afgelopen 2 weken Antidepressiva afgelopen 2 weken N % % % Fryslân Geslacht mannen vrouwen Volwassenen & ouderen jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden weduwe/weduwnaar Arbeidssituatie 1 arbeidsongeschikten/werklozen niet arbeidsongeschikten/werkl Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) Bij deze categorie kunnen leeftijdseffecten een rol spelen, hiervoor is niet gecorrigeerd 2 De gegevens over mantelzorg ontvangen hebben alleen betrekking op ouderen 27

28 Tabel 12 Percentage Friezen dat de afgelopen 4 weken medicijnen heeft gebruikt, de afgelopen 2 weken slaap en kalmeringsmiddelen heeft gebruikt en/of de afgelopen 2 weken antidepressiva heeft gebruikt voor de leeftijd per gemeente Medicijnen afgelopen 4 weken Slaap en kalmeringsmiddelen afgelopen 2 weken Antidepressiva afgelopen 2 weken N % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân

29 Tabel 13 Percentage Friezen dat de afgelopen 4 weken medicijnen heeft gebruikt, de afgelopen 2 weken slaap en kalmeringsmiddelen heeft gebruikt en/of de afgelopen 2 weken antidepressiva heeft gebruikt voor de leeftijd 65 jaar en ouder per gemeente Medicijnen afgelopen 4 weken Slaap en kalmeringsmiddelen afgelopen 2 weken Antidepressiv a afgelopen 2 weken N % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadiel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland C.A Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt - Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadeel/Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-sleat Littenseradiel / Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadeel Nijefurd:zie Gaasterlân-sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward - Wymbritseradiel: zie Littenseradiel - De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân