De fiscale aspecten van het fideïcommissum de residuo

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar De fiscale aspecten van het fideïcommissum de residuo Masterproef van de opleiding Master na master notariaat Ingediend door Lust Thomas Studentennummer: Promotor: Prof. N. Geelhand

2 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL I-III INLEIDING 1 DEEL 1. HET FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO VANUIT EEN ALGEMEEN STANDPUNT 2 HOOFDSTUK 1. BEGRIP 2 HOOFDSTUK 2. HET FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO IS GEEN ERFSTELLING OVER DE HAND 2 DEEL 2. HET FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO VANUIT EEN BURGERRECHTELIJK STANDPUNT 3 HOOFDSTUK 1. BEGRIP 3 1. Testamenten met een beding van fideïcommissum de residuo 3 2. Schenkingen met een beding van fideïcommissum de residuo 3 HOOFDSTUK 2. RECHTSGELDIGHEID 3 1. Testamenten de residuo 3 2. Schenkingen de residuo 4 HOOFDSTUK 3. JURIDISCHE KWALIFICATIE 5 1. Testamenten de residuo 5 2. Schenkingen de residuo 6 A. Ontbindende voorwaarde en opschortende voorwaarde 6 B. Ontbindende termijn en opschortende termijn 6 HOOFDSTUK 4. TOEPASSINGSVEREISTEN 7 1. Testamenten de residuo 7 2. Schenkingen de residuo 7 A. Beide begunstigden moeten reeds bestaan 7 B. Beide begunstigden moeten aanvaarden tijdens het leven van de schenker 7 C. De schenking dient te gebeuren bij notariële akte 7 3. Het fideïcommissum de residuo en de reserve 8 HOOFDSTUK 5. RECHTSPOSITIES VAN DE PARTIJEN 8 I

3 1. Rechtsposities van de eerste begunstigde 8 A. Beschikkingsbevoegdheid 8 B. Beschikkingsbevoegdheid ten kosteloze titel 9 1. Bij testament 9 2. Bij schenking 9 C. Beschikkingsbevoegdheid ten bezwarende titel Rechtspositie van de tweede begunstigde 11 A. De kwalificatie van de rechten van de tweede begunstigde 11 B. Bewijsproblematiek 12 HOOFDSTUK 6. DE INKOMSTEN VAN DE FIDEÏCOMMISSAIRE GOEDEREN Testamenten de residuo Schenkingen de residuo 13 A. De inkomsten behoren tot het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde 13 B. De inkomsten maken deel uit van het fideïcommissair vermogen 13 C. Gevolgen 14 DEEL 3. SCHENKINGEN EN TESTAMENTEN MET BEDING VAN FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO VANUIT FISCAALRECHTELIJK OOGPUNT 15 HOOFDSTUK 1. TESTAMENT DE RESIDUO Verkrijging door de eerste begunstigde Verkrijging door de tweede begunstigde Gevolgen van de dubbele heffing 16 HOOFDSTUK 2. DE SCHENKING DE RESIDUO Algemeen Twee voorafgaande beslissingen met betrekking tot het Vlaamse Gewest Gevolgen ten opzichte van de begunstigden 17 A. De eerste begunstigde 17 B. De tweede begunstigde 17 HOOFDSTUK 3. HET FIDEÏCOMMISSUM EN DE FICTIEBEPALINGEN Schenkingen van roerende goederen gedaan onder de opschortende voorwaarde van het overlijden van de schenker Schenkingen gedaan binnen de drie jaar voor overlijden 19 II

4 A. De schenking aan de eerste begunstigde 19 B. De schenking aan de tweede begunstigde Bedingen ten behoeve van derden (artikel 8 W. Succ.) 21 DEEL 4: HET FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO IN DE PRAKTIJK 21 HOOFDSTUK 1. KINDERLOZE ECHTPAREN 22 HOOFDSTUK 2. BEHOUD VAN DE GOEDEREN BINNEN DE EIGEN FAMILIE Bevoordeling van de grootouders aan de kinderen, met een beding van fideïcommissum de residuo ten voordele van de kleinkinderen uitgelegd aan de hand van een voorbeeld 23 A. Schenking van de beleggingsportefeuille zonder beding van fideïcommissum de residuo 23 B. Schenking van de beleggingsportefeuille met beding van fideïcommissum de residuo 24 C. Bespreking Kinderen uit een vorige relatie Ouders met kinderen die zo goed als zeker kinderloos zullen achterblijven 25 A. Legaat zonder fideïcommissum de residuo 26 B. Legaat met fideïcommissum de residuo 26 C. Bespreking 26 HOOFDSTUK 3. OUDERS MET EEN GEHANDICAPT KIND 27 CONCLUSIE 28 BIBLIOGRAFIE 29 III

5 INLEIDING 1. In deze bijdrage worden de fiscale aspecten van het fideïcommissum de residuo uitgewerkt. De laatste jaren wordt en meer gebruik gemaakt van het fideïcommissum de residuo als instrument bij successieplanning. In de huidige maatschappij hebben meer en meer personen de behoefte om af te wijken van het gewone erfrecht door middel van schenkingen en testamenten. Via de toevoeging van een fideïcommissum de residuo in een testament of schenkingsakte is het mogelijk te bepalen wie eigenaar van (het restant van) de goederen zal worden wanneer de eerste begunstigde komt te overlijden. Een bijkomend argument waarom meer en meer gebruik wordt gemaakt van de constructie is het fiscaal voordeel dat men kan bereiken met het fideïcommissum de residuo. 2. In het eerste deel wordt het fideïcommissum de residuo vanuit een algemeen standpunt bekeken en vergeleken met de verboden erfstellingen over de hand. 3. Een volledige bespreking van de fiscale aspecten van het fideïcommissum de residuo vraagt ook dat het fideïcommissum burgerrechtelijk geanalyseerd wordt. Het tweede deel spitst zich dan ook toe op de burgerrechtelijke aspecten. Is deze techniek wel rechtsgeldig? Welke kwalificatie moet er gegeven worden aan de schenking de residuo? Hoe zit het met de rechten en verplichtingen van de partijen? En wat dient er te gebeuren met de inkomsten uit het fideïcommissair vermogen? Al deze vragen worden in het tweede deel beantwoord. Aangezien er geen wettelijke regeling voorhanden is, dient men hierbij ook aandacht te besteden aan de verschillende zienswijzen over de materie in de rechtspraak en rechtsleer. 4. Het derde deel behandelt de fiscale aspecten van het fideïcommissum de residuo. Hierbij wordt uitgelegd hoe testamenten en schenkingen de residuo door de fiscale administratie behandeld worden. Ook worden drie relevante fictiebepalingen uit het W. Succ. toegelicht en wordt nagegaan of deze al dan niet toepasselijk zijn op de testamenten en schenkingen de residuo. 5. In het vierde en laatste deel worden enkele concrete toepassingsgevallen behandeld waarbij het fideïcommissum de residuo vaak gebruikt wordt. Hierbij wordt aandacht besteed aan zowel de burgerrechtelijke als de fiscale motieven van de beschikker die hem kunnen doen besluiten om te kiezen voor het fideïcommissum de residuo. Hierbij wordt soms gebruik gemaakt van een voorbeeld waardoor de voordelen ook cijfermatig tot uiting komen. 1

6 DEEL 1: HET FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO VANUIT EEN ALGEMEEN STANDPUNT Hoofdstuk 1: Begrip 6. Het fideïcommissum de residuo wordt traditioneel omschreven als een gift waarbij de beschikker het geheel of een deel van zijn goederen vermaakt aan een eerste begunstigde (de bezwaarde), en waarbij bepaald wordt dat hetgeen van deze goederen overblijft bij het overlijden van de eerste begunstigde, zal toekomen aan een tweede begunstigde (de verwachter), die eveneens door de beschikker wordt aangeduid. 1 Hoofdstuk 2: Het fideïcommissum de residuo is geen erfstelling over de hand 7. Het fideïcommissum de residuo vertoont veel gelijkenissen met de erfstellingen over hand die, in principe, verboden zijn. 2 De erfstelling over de hand betreft een dubbele gift, waarbij dezelfde goederen achtereenvolgens aan twee verschillende personen worden overgemaakt. Op de eerste begiftigde rust de verplichting om de goederen te bewaren zodat deze, bij zijn overlijden, aan de tweede begiftigde kunnen worden uitgekeerd. 8. Beide rechtsfiguren verschillen echter fundamenteel van elkaar doordat er bij het fideïcommissum de residuo geen bewaarplicht rust op de eerste begunstigde. Het ontbreken van deze bewaarplicht heeft tot gevolg dat de goederen niet aan het vrije handelsverkeer onttrokken worden waardoor de verbodsbepaling van artikel 896 B.W. hierdoor niet van toepassing is. Bij het opmaken van een testament of schenking met een fideïcommissum de residuo zal het voor de beschikker van groot belang zijn om duidelijk zijn wil bekend te maken met betrekking tot het al niet rusten van een bewaarplicht bij de eerste begunstigde Nu bestaat er zowel in de rechtspraak als in de rechtsleer geen betwisting meer over de geldigheid van een fideïcommissum de residuo. 4 In tegenstelling tot in Nederland is deze rechtsfiguur echter niet wettelijk geregeld in het Belgisch recht. Het fideïcommissum de residuo is slechts een jurisprudentiële constructie, waardoor dit de rechtszekerheid niet ten goede komt. 5 1 R. DILLEMANS, Beginselen van het Belgisch privaatrecht, VII, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, p. 217, nr. 123; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, t. VIII2, Brussel, Bruylant, 1973, p. 1883, nr. 1750; M. VAN QUICKENBORNE, Het legaat de residuo, T.P.R., p , nr. 3; E. VAN HOVE, Het fideïcommis de residuo, T. Not., 1950, p Art. 896 B.W. 3 M. COENE, Wie is nog bang voor bang voor de erfstelling over de hand?, NjW, 2004, p Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, p. 494; Rec. gén. enr. not. 1955, p. 355; Cass. 25 juni 1959, Rev. prat. not. 1960, p. 140; R. DILLEMANS, Beginselen van het Belgisch privaatrecht, VII, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, p. 217, nr. 123, M. VAN QUICKENBORNE, Het legaat de residuo, T.P.R., p , nr. 3; E. VAN HOVE, Het fideï-commis de residuo, T. Not., 1950, p M. PUELINCKX-COENE, Het legaat de residuo, in Koninklijke Federatie van Belgische Notarissen (ed.), Voor de meerderjarige handelingsonbekwame. Een juridisch vacuüm?, Notariële dagen Charleroi, 1983, p

7 DEEL 2: HET FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO VANUIT EEN BURGERRECHTELIJK STANDPUNT Hoofdstuk 1: Begrip 1. Testamenten met een beding van fideïcommissum de residuo 10. Het fideïcommissum de residuo in een testament kan als volgt gedefinieerd worden: Een uitdrukkelijke dubbele testamentaire beschikking waarbij de testator het geheel of een deel van zijn goederen vermaakt aan een eerste begunstigde (= de bezwaarde) en hetgeen van deze goederen overblijft bij het overlijden van de bezwaarde vermaakt aan een tweede begunstigde (= de verwachter) 6 2. Schenkingen met een beding van fideïcommissum de residuo 11. Bij een schenking de residuo voltrekken er zich 2 dubbele rechtstreekse schenkingen. Bij de eerste schenking worden door de schenker bepaalde goederen aan de bezwaarde geschonken. Op hetzelfde moment schenkt hij ook wat van deze goederen overblijft bij het overlijden van de bezwaarde aan de verwachter. 7 Aan de eerste schenking wordt de verplichting gekoppeld om wat er nog overblijft van de schenking bij het overlijden van de eerste begunstigde te laten toekomen aan een derde, de verwachter. Op deze manier wordt er een restschenking geconstrueerd Wanneer de bezwaarde komt te overlijden voor de verwachter komt het geschonken goed retroactief terug in het vermogen van de beschikker en komt de tweede schenking tot stand voor wat nog overblijft van de eerste schenking. 9 Essentieel hierbij is dat de restschenking tot stand komt tussen de oorspronkelijke beschikker en de verwachter. Bij deze constructie verbindt de eerste begiftigde zich op geen enkele manier toe hetgeen rest van de goederen bij zijn overlijden over te dragen aan de tweede begiftigde. Deze tweede begiftigde verkrijgt zijn rechten immers rechtstreeks van de beschikker zelf en niet via de eerste begiftigde. Hoofdstuk 2: Rechtsgeldigheid 1. Testamenten de residuo 13. Het fideïcommissum de residuo is gegroeid uit de praktijk. Een wettelijke regeling is er niet voorhanden. Reeds lange tijd wordt door de rechtspraak 10 en rechtsleer 11 aanvaard dat een 6 N. LABEEUW, Last van fideï-commis de residuo als modaliteit van een testament, in A. VERBEKE, F. BUYSSENS, en H. DERYCKE, (ed.), Handboek Estate Planning 5: Vermogensplanning met Effect bij Overlijden, erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, p R. ACKERMANS, en O. DE KEUKELAERE, Fideï-commis de residuo- Schrapping ontbindende voorwaarde is geen fictief legaat, Nieuwsbrief Notariaat, september 2006, nr. 13, p.2. 8 L. WEYTS, Last van fideï-commis de residuo in A. VERBEKE, F. BUYSSENS, H. DERYCKE, (ed.), Handboek Estate Planning 2: Vermogensplanning met Effect bij Leven SCHENKING, Gent, Larcier, 2005, p L. WEYTS, Last van fideï-commis de residuo in A. VERBEKE, F. BUYSSENS, H. DERYCKE, (ed.), Handboek Estate Planning 2: Vermogensplanning met Effect bij Leven SCHENKING, Gent, Larcier, 2005, p Cass. 16 juni 1950, Rec.gén.enr.not. 1951, 334; Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, 494; Cass. 25 juni 1959, Rev.prat.not.b. 1960, 140; Luik 8 juli 1941, Pas. 1942, II, 32 en Brussel 9 mei 1956, RW , Zie A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, III, De schenkingen en testamenten, Gent, Van Russelberghe en Rombaut, 1930, 359; J. RONSE, Het fideicommis de residuo, T.Not. 1949, afl. 1, (1) 2; E. VAN HOVE, Het fideï-commis de residuo, T.Not. 1950, (209) 212; R. DILLEMANS, Beginselen van Belgisch privaatrecht, VI/7, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, 217; M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de 3

8 testament de residuo rechtsgeldig is. Een legaat leent zich dan ook tot een toebedeling van het resterende aangezien legaten een algemeenheid van goederen of een breukdeel ervan tot voorwerp kunnen hebben, zodat na vervreemding van bepaalde goederen er nog een rest kan overblijven. 2. Schenkingen de residuo 14. Aanvankelijk wordt de rechtsgeldigheid van schenkingen der residuo aanvaard. Verschillende auteurs verklaren de techniek rechtsgeldig, maar beschouwen de schenking de residuo veeleer als een loutere theoretische techniek, die in de praktijk geen toepassing kan vinden In 1991 kreeg het CSW een vraag voorgelegd omtrent de geldigheid van schenkingen de residuo. Het CSW weigerde de rechtsgeldigheid te aanvaarden, hierbij steunende op drie argumenten. Ten eerste kan een schenking de residuo enkel geldig bedongen worden ten belope van het beschikbaar deel. Vervolgens kan een schenking de residuo een verboden erfovereenkomst bevatten en tenslotte zou een schenking de residuo een inbreuk uitmaken op artikel 951 B.W. in fine. Door deze afwijzing van de rechtsgeldigheid van schenkingen de residuo stond het notariaat weigerachtig tegenover de toepassing ervan in de praktijk. 16. De overgrote meerderheid van de rechtsleer weigerde zich echter neer te leggen bij de beslissing van het CSW. Hun oordeel is dat de schenking de residuo wel rechtsgeldig is en dat de argumenten waar het CSW zijn negatieve beslissing op steunt, kunnen weerlegd worden. 17. Zo is er, volgens hen, geen schending van het verbod van erfovereenkomsten aangezien de tweede begunstigde zijn rechten rechtstreeks van de schenker verkrijgt en niet via de nalatenschap van de eerste begunstigde Ook kan er volgens de rechtsleer geen sprake zijn van een schending van artikel 951 B.W. Verbodsbepalingen moeten immers limitatief geïnterpreteerd worden. Bij een schenking de residuo is het enkel van belang dat de eerste begunstigde vóór de tweede begunstigde overlijdt. Het is helemaal niet van belang of de eerste begunstigde al dan niet vóór de schenker overlijdt Ook wordt de reserve van de eerste begunstigde niet of bijna niet aangetast. Op dit onderdeel wordt in later hoofdstuk dieper ingegaan. Ondertussen heeft het CSW zich opnieuw over de materie gebogen. Ditmaal werd de mogelijkheid van een fideïcommissum de residuo bij schenkingen en de geldigheid ervan aanvaard. 15 De schenking de residuo is geldig ongeacht of de dubbele schenking onder ontbindende of opschortende voorwaarde is, of onder ontbindende of opschortende termijn. residuo, TPR 1972, (621) 622 en 625; M. PUELINCKX-COENE, Het legaat de residuo in Koninklijke Federatie van Belgische Notarissen (ed.), Voor de meerderjarige handelingsonbekwame een juridisch vacuüm?, Notariële dagen, Charleroi, 1983, (68) 70; H. CASMAN, Notarieel familierecht, Gent, Mys en Breesch, 1991, 540; 12 M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) 622, voetnoot 1; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, III, De schenkingen en testamenten, Gent, Van Russelberghe en Rombaut, 1930, M. PUELINCKX-COENE, Valkuilen in het schenkingsrecht, in J. BAEL, R. DEBLAUWE en C. DE WULF et al., Familiale vermogensplanning XXXe postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2004, (147) M. PUELINCKX-COENE, Valkuilen in het schenkingsrecht, in J. BAEL, R. DEBLAUWE en C. DE WULF et al., Familiale vermogensplanning XXXe postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2004, (147) KONINKLIJKE FEDERATIE VAN HET BELGISCHE NOTARIAAT, Dossier nr Schenking met beding van fideï-commis de residuo, Versl.CSW ,

9 Als voorwaarden voor de toepassing ervan dient de tweede begunstigde te aanvaarden voor het overlijden van de oorspronkelijke schenker. Indien er door de schenker beperkingen worden opgelegd aan de beschikkingsbevoegdheid van de eerste begunstigde, dan mogen deze beperkingen de rechten van de eerste begunstigde ten belope van zijn reserve niet aantasten aangezien deze onbezwaard moet blijven De aanvaarding van de rechtsgeldigheid heeft geleid tot het meer en meer toepassen van deze constructie in de notariële praktijk. Zo wordt de schenking de residuo vaak gebruikt om de overdracht van een pakket aandelen of een effectenportefeuille te regelen. Hoofdstuk 3: Juridische kwalificatie 1. Testamenten de residuo 21. Sommige rechtsgeleerden beweren dat een testament de residuo als een legaat met last moet worden gekwalificeerd. Er wordt een last aan de bezwaarde opgelegd in het voordeel van de verwachter. De last bestaat erin dat hij de goederen die zich nog in natura in het patrimonium bevinden aan de verwachter moeten terug geven. 17 Onder andere DILLEMANS sluit zich niet aan bij deze strekking. Hij meent dat wanneer men het testament de residuo zou beschouwen als een legaat met last opgelegd aan de eerste begunstigde, dan zou het legaat de residuo een verboden erfovereenkomst uitmaken. 18 De overgrote meerderheid van de rechtsleer en rechtspraak hebben dan ook deze strekking afgewezen De meerderheid neemt nu aan dat het een dubbel legaat betreft rechtstreeks uitgaande van de testator zelf waarbij beide begunstigden beschikken over een vast recht Het recht van de eerste begunstigde bestaat in een onmiddellijk eigendomsrecht De omvang van het recht van de tweede begunstigde zal slechts kenbaar zijn op het ogenblik van het overlijden van de eerste begunstigde. Het voorwerp van het recht van de tweede begunstigde is dus aleatoir. Zijn recht wordt pas opeisbaar bij het overlijden van de eerste begunstigde. 22 Een arrest 16 KONINKLIJKE FEDERATIE VAN HET BELGISCHE NOTARIAAT, Dossier nr Schenking met beding van fideï-commis de residuo, Versl.CSW , E. VAN HOVE, Het fideï-commis de residuo, T.Not. 1950, (209) J. RONSE, Het fideicommis de residuo, T.Not. 1949, afl. 1, (1) 6 en R. DILLEMANS, Beginselen van Belgisch privaatrecht, VI/7, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, J. RONSE, Het fideicommis de residuo, T.Not. 1949, afl. 1, (1) 6; R. DILLEMANS, Beginselen van Belgisch privaatrecht, VI/7, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, 218; R. DILLEMANS, M. PUELINCKX-COENE en W. PINTENS, Overzicht van rechtspraak: schenkingen en testamenten ( ), TPR 1985, (539) 626 en F. APS, Directe controle/fideï-commis de residuo in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden. Erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, (251) Luik 28 mei 1947, Pas. 1947, II, N. LABEEUW, Last van fideï-commis de residuo als modaliteit van een testament in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden. Erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, (197) Gent 23 mei 1951, RCJB 1952, 187, noot R. PIRSON bevestigd door Cass. 26 februari 1953, Rec.gén.enr.not. 1955, 355; Rb. Dendermonde 11 juni 1969, RW , 1909, noot M. Puelinckx-Coene; Rb. Brussel 11 september 1969, Pas. 1971, III, 96 ; N. LABEEUW, Last van fideï-commis de residuo als modaliteit van een 5

10 van het Hof van Beroep te Gent kwalificeerde het recht van de tweede begunstigde van een legaat de residuo als een legaat onder opschortende termijn met een aleatoir voorwerp. 23 Dit heeft tot gevolg dat indien de tweede begunstigde sterft voor de eerste begunstigde, zijn recht op zijn erfgenamen zal overgaan Schenkingen de residuo 25. De meerderheid van de rechtsleer gaat er vanuit dat de schenking de residuo een dubbele schenking is die uitgaat van de schenker. 25 Er worden geen rechten toegekend door de eerste begunstigde aan de tweede begunstigde. Er is evenwel geen eensgezindheid over de modaliteiten van deze schenkingen. Er zijn twee strekkingen te onderscheiden. A. Ontbindende voorwaarde en opschortende voorwaarde 26. De eerste strekking meent dat de eerste schenking, aan de eerste begunstigde, wordt gedaan onder de ontbindende voorwaarde van het niet verteren van de geschonken goederen door de eerste begunstigde. De tweede schenking, aan de tweede begunstigde, wordt gedaan onder een opschortende voorwaarde van het niet verteren van de geschonken goederen. 26 Ook de fiscale administratie beschouwt de schenking de residuo als een samenspel van een ontbindende en opschortende voorwaarde. 27 B. Ontbindende termijn en opschortende termijn 27. De tweede strekking beschouwt de eerste schenking aan de eerste begunstigde, als een schenking onder de ontbindende termijn van het overlijden van de eerste begunstigde. De tweede schenking, aan de tweede begunstigde, wordt beschouwd als een schenking onder de opschortende termijn van het overlijden van de eerste begunstigde met een aleatoir voorwerp. testament in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden. Erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, (197) Gent 23 mei 1951, RCJB 1952, 187, noot R. PIRSON, bevestigd door Cass. 26 februari 1953, Rec.gén.enr.not. 1955, R. DILLEMANS, Beginselen van Belgisch privaatrecht, VI/7, Testamenten, Antwerpen, Standaard, 1971, 219; M. PUELINCKX-COENE, Noot onder Dendermonde 11 juni 1969, RW , (1912) 1913; M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) M. PUELINCKX-COENE, Valkuilen in het schenkingsrecht in J. BAEL, R. DEBLAUWE en C. DE WULF et al., Familiale vermogensplanning XXXe postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2004, (147) 198 en ; B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) 205; N. GEELHAND, De schenking de residuo en de inkomsten, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over erven: Liber amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, (179) N. GEELHAND, Deel 5 Beschouwingen, denkpistes en valkuilen van de successierechten bij familiale vermogensplanning in J. BAEL, R. DEBLAUWE en C. DE WULF et al., Familiale vermogensplanning XXXe postuniversitaire cyclus Willy Delva, Mechelen, Kluwer, 2004, (275) 321; N. GEELHAND, De schenking de residuo en de inkomsten, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over erven: Liber amicorum Mieken Puelinckx- Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, (179) B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223)

11 Hoofdstuk 4: Toepassingsvereisten 1. Testament de residuo 28. Het testament de residuo is niet mogelijk ten voordele van een nog ongeboren afstammeling. Op het moment van het overlijden van de testator moeten de begunstigden geboren of minstens verwekt zijn en levend en levensvatbaar geboren worden Schenkingen de residuo A. Beide begunstigden moeten reeds bestaan 29. Op basis van art. 906 B.W. kan een schenking slechts geldig voltrokken worden ten voordele van een persoon die op het ogenblik van de schenking reeds in leven is of tenminste verwekt is. Aangezien de tweede begiftigde zijn rechten rechtstreeks verkrijgt van de beschikker, moet hij op het ogenblik van de schenkingsakte reeds geboren of verwekt zijn. 29 B. Beide begunstigden moeten aanvaarden tijdens het leven van de schenker 30. Ook de tweede begunstigde dient de schenking te aanvaarden tijdens het leven van de beschikker. Deze aanvaarding kan plaatsvinden in het schenkingscontract zelf of in een latere akte maar dient sowieso plaats te vinden voor het overlijden van de schenker. Het spreekt voor zich dat de algemeen geldende vormvereisten voor een schenking hierbij nageleefd dienen te worden. Zo dient deze aanvaarding uitdrukkelijk te gebeuren en kan ze niet voortvloeien uit de verschijning in de akte of uit de handtekening. 30 In de meeste gevallen zal de verwachter gelet op de ouderdom van de schenker al dienen te aanvaarden vooraleer de eerste begunstigde overleden is. Op dat ogenblik zal hij nog geen zekerheid hebben waaruit zijn schenking precies zal bestaan. C. De schenking dient te gebeuren bij notariële akte 31. Aangezien de tweede begunstigde hoe dan ook een recht onder opschortende voorwaarde of op termijn verkrijgt, is het aangewezen de schenking notarieel te laten gebeuren. De opschortende voorwaarde of termijn kan niet worden bedongen bij een handgift, aangezien onmiddellijke traditio t.a.v. de verwachter uitgesloten is. Ook een onrechtstreekse schenking impliceert meestal een onmiddellijke en definitieve overdracht, bv. bij schenking via overschrijving naar een andere (effecten)rekening Het fideïcommissum de residuo en de reserve 32. Over deze materie is in de rechtsleer al heel wat inkt gevloeid. Ze is zowel van belang voor de schenkingen de residuo en de legaten de residuo. 28 Art. 906 BW. 29 W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, p Luik, 23 februari 1927, Rev. Prat. Not. B. 1927, p M. PUELINCKX-COENE, Over schenkingen de residuo, T.E.P., 2007, (190), p , nr. 217; M. PUELINCKX-COENE, Valkuilen van het schenkingsrecht in X. (ed.), Familiale Vermogensplanning, XXXste Postuniversitaire Cyclus Willy Delva , Mechelen, Kluwer, 2004, (147) 200, nr

12 33. Volgens de klassieke rechtsleer zouden enkel goederen die het beschikbaar gedeelte van de nalatenschap van de beschikker vormen, het voorwerp kunnen uitmaken van een fideïcommissum de residuo. Op basis van deze opvatting zou het dus niet toegestaan zijn om het beding toe te passen op de reserve omdat dit een ongeoorloofde kwalitatieve belasting van de reserve zou betekenen. De erfgenamen van de eerste begiftigde zouden zich dan kunnen beroepen op deze kwalitatieve aantasting van de reserve van hun rechtsvoorganger, waardoor de in de fideïcommissumsaire boedel begrepen reservataire goederen aan hen moeten toekomen en niet aan de door de beschikker aangeduide tweede begiftigde In de recentere rechtsleer wordt deze stelling meer en meer aan de kant geschoven. Zij veronderstellen dat de reserve een doelgebonden karakter heeft die specifiek wordt ingesteld voor de reservatair en niet voor zijn erfgenamen. Er kan dan ook geen sprake zijn van een ongeoorloofde aantasting van de reserve wanneer de eerste begiftigde het meest volledige en meest volstrekte eigendomsrecht m.b.t. de fideïcommissumsaire boedel werd toegekend. 33 Het Franse Hof van Cassatie heeft deze zienswijze in een arrest van 31 januari bevestigd door de rechtsgeldigheid van een legaat de residuo voor de gehele nalatenschap te aanvaarden. Hoofdstuk 5: Rechtsposities van de partijen 1. Rechtspositie van de eerste begunstigde A. Beschikkingsbevoegdheid 35. Het is van essentieel belang dat de eerste begunstigde bij een schenking of testament de residuo over een beschikkingsbevoegdheid beschikt. Indien de begunstigde dit niet had zou dit betekenen dat er een bewaarplicht rust op de eerste begunstigde, waardoor de constructie een verboden erfstelling over de hand zou zijn Vroeger was men van oordeel dat de eerste begunstigde deze beschikkingsbevoegdheid op de meest volstrekte wijze kon uitoefenen, zowel onder kosteloze als onder bezwarende titel en dit zowel bij wijze van schenking als bij testament Tegenwoordig streeft men er naar om de beschikkingsbevoegdheid van de eerste begunstigde te beperken. Men dient immers de belangen van de tweede begunstigde ook te beschermen. Bij het beperken van de beschikkingsbevoegdheid dient men wel altijd aandachtig te zijn voor inbreuken op het verbod van erfstellingen over de hand. 38. Er wordt van uitgegaan dat het de testator of de schenker zelf is die de beschikkingsbevoegdheid van de eerste begunstigde dient te bepalen. Dit dient wel op een duidelijke en uitdrukkelijke wijze worden gedaan in het testament of de schenkingsakte. Wanneer dit onduidelijk geformuleerd is of helemaal niet geregeld is, dringt zich een interpretatie op van het fideïcommissum de residuo. 32 B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not. Fisc. M., 2004, afl. 9, p J. BYTTEBIER, noot onder Cass., fr. 31 januari 1995, T. Not. 1996, p Cass., fr. 31 januari 1995, T. Not. 1996, M.-A., MASSCHELEIN, Schenking bij notariële akte, Brussel, Larcier, 2007, Gent 15 januari 1944, T.Not. 1949, 11. 8

13 B. Beschikkingsbevoegdheid ten kosteloze titel 1. Bij testament 39. Algemeen wordt aangenomen dat de eerste begunstigde de hem vermaakte goederen niet kan legateren. Het Hof van Cassatie heeft reeds meermaals geoordeeld dat de bezwaarde geen testament kan maken over de fideïcommissaire goederen, tenzij mits een uitdrukkelijk tegenbeding. 37 Een volstrekte testeerbevoegdheid zou immers ingaan tegen de bedoeling van de oorspronkelijke testator en zo zou het nut van het fideïcommissum de residuo uitgehollen. Bovendien is er juridisch-technisch geen plaats voor een testeerbevoegdheid in hoofde van de bezwaarde. Bij het overlijden van de eerste begunstigde bevinden de goederen zich niet meer in zijn vermogen. De goederen zijn op dat ogenblik reeds overgegaan naar het vermogen van de verwachter De erflater kan aan de bezwaarde wel het recht verlenen een testament te maken. Hierbij wordt door de rechtspraak wel een strenge houding aangenomen: enkel ondubbelzinnige en uitdrukkelijke clausules worden in aanmerking genomen. Algemene bedingen die de bezwaarde toelaten vrij of naar goeddunken te beschikken zijn onvoldoende Dezelfde regels gelden voor schenkingen met fideïcommissum de residuo : de eerste begunstigde heeft niet het recht om het residu bij testament te vervreemden. 40 Wanneer de eerste begunstigde de mogelijkheid krijgt om zowel onder bezwarende als onder kosteloze titel te beschikken, kan hieruit geen testeerbevoegdheid worden afgeleid. 41 Bij schenkingen de residuo is dus ook een uitdrukkelijk beding vereist om de eerste begunstigde de bevoegdheid te verlenen om te beschikken bij testament. 2. Bij schenking 42. Vroeger werd aanvaard dat de bezwaarde bij schenking mag beschikken over de door hem verkregen goederen, tenzij hem dit door de beschikker formeel verboden zou zijn. Volgens het Hof van Cassatie dient het verbod om de goederen weg te schenken niet als een bewaringsplicht beschouwd te worden Volgens de huidige opvatting is het beschikkingsrecht van de eerste begunstigde gekoppeld aan de voorwaarde dat daarbij geen misbruik mag gemaakt worden van het recht om te schenken. De eerste begunstigde dient zich steeds te gedragen naar de regels van de goede trouw. Volgens het Hof van Beroep te Brussel kan er slechts sprake zijn van misbruik van recht, wanneer de eerste 37 Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, 494; Cass. 25 juni 1959, Rev.prat.not.b. 1960, 140; Cass. 29 maart 1976, Pas. 1976, I, 829. Contra, nu achterhaald : Gent 15 januari 1944, T.Not. 1949, W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, Antwerpen 23 februari 1976, Rec. gén. enr.not. 1976, nr M. VAN HOVE, Verslag in dossier nr Schenking van tegenwoordige goederen met beding van fideïcommis de residuo, Versl.CSW 1988, (272) M. VAN HOVE, Verslag in dossier nr Schenking van tegenwoordige goederen met beding van fideïcommis de residuo, Versl.CSW 1988, (272) Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, 494, Rec. gén. enr. not. 1955,

14 begunstigde beschikt met de uitsluitende bedoeling om de verwachter te benadelen. 43 Dit arrest werd bevestigd door het Hof van Cassatie. 44 Schenkingen die ingaan tegen de regels van de goede trouw zouden bijvoorbeeld kunnen zijn: een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik of een schenking die pas na het overlijden van de schenker opeisbaar wordt. Deze laatste schenkingen zouden immers tot doel kunnen hebben het verbod van testamentaire beschikkingen te omzeilen Volgens sommigen kunnen schenkingen slechts toegelaten worden indien er geen twijfel bestaat omtrent de wil van de beschikker om ze toe te staan. 46 Men benadrukt hierbij het bestemmingsgebonden karakter van het fideïcommissaire vermogen. De beschikker heeft een dubbel doel voor ogen: hij wil de eerste begunstigde de mogelijkheid geven om de goederen te verteren in de mate dat dit nodig blijkt om in zijn levensbehoeften te voorzien, en hij wil de verwachter het residu doen toekomen. De bevoegdheid om te schenken is strijdig is met deze bestemming. De eerste begunstigde zou immers alle goederen kunnen wegschenken en op deze manier verhinderen dat de tweede schenking uitwerking krijgt. C. Beschikkingsbevoegdheid ten bezwarende titel 45. Aangezien er geen bewaarplicht aan de eerste begunstigde mag worden opgelegd, is het logisch dat hij een beschikkingsbevoegdheid ten bezwarende titel heeft. De eerste begunstigde kan ook de goederen verteren en op het kapitaal interen Er bestaat nogal wat betwisting over de vraag of de schenker de vrijheid om te beschikken onder bezwarende titel zou kunnen beperken, door bijvoorbeeld te bedingen dat de eerste begiftigde slechts in uiterste nood over de goederen mag beschikken om met toestemming van een derde. In dergelijke gevallen zou men immers kunnen besluiten dat dit een verboden erfstelling over de hand uitmaakt. In de rechtspraak is er een duidelijke tendens om dergelijke beschikkingen, indien mogelijk te interpreteren als een fideïcommissum de residuo. Deze rechtspraak is gebaseerd op de interpretatieregel van artikel 1157 B.W. 48 De rechtsleer benadrukt het belang om in de schenkingsakte uitdrukkelijke bepalingen op te nemen omtrent de bevoegdheden van de eerste begunstigde Brussel 6 januari 1982, Rev.not.b. 1982, 422, noot P. DE PAGE; in dezelfde zin Cass. 11 april 1958, R.C.J.B. 1958, 143; Rb. Luik 10 februari 1992, Rev.trim.dr.fam. 1993, 543 (bevestigd door Luik 31 maart. 1993, Pas. 1994, II, 171). 44 Cass. 23 juni 1983, Arr.Cass , 1319, Pas. 1983, I, 1205, Rev.not.b. 1985, 505, R.W , 392 en T.Not. 1985, 5, noot); 45 M. VAN QUICKENBORNE, Het legaat de residuo, T.P.R. 1972, (621) 632, nr Gent 23 mei 1951, R.C.J.B. 1952, 187, noot R. PIRSON (bevestigd door Cass. 26 februari 1953, Rec.gén.enr.not. 1955, 355, nr ); W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, , nr. 2059; E. VAN HOVE, Problemen rond het voorwerp van het legaat in Koninklijke Federatie van Belgische notarissen (ed.), De legatarissen en hun legaat, Antwerpen, Kluwer, 1987, (51) 66; M. VAN QUICKENBORNE, Het legaat de residuo, T.P.R. 1972, (621) 631, nr. 19; contra Rb. Luik 10 februari 1992, Rev.trim.dr.fam. 1993, 543 (bevestigd door Luik 31 maart. 1993, Pas. 1994, II, 171). 47 M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) 634; R. DILLEMANS, M. PUELINCKX-COENE en W. PINTENS, Overzicht van rechtspraak: schenkingen en testamenten ( ), TPR 1985, (539) B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) en M. PEULINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, Overzicht van rechtspraak: giften , TPR 1999, II, (779)

15 47. Zowel rechtspraak 50 als rechtsleer 51 aanvaarden overwegend het principe van de zakelijke subrogatie voor zover hiervan het bewijs kan worden geleverd. Slechts een minderheid aanvaardt de zakelijke subrogatie niet. Zij zijn van mening dat de tweede begunstigde enkel recht heeft op het resterende deel dat nog in natura aanwezig is bij de eerste begunstigde. 52 Het overgrote deel van de rechtsleer en rechtspraak beschouwt de fideïcommissaire boedel als een bestemmingsgebonden vermogen, dat zijn bestemming blijft behouden indien de concrete samenstelling van dit vermogen wijzigingen ondergaat. 53 Het tegendeel beweren zou aan het fideïcommissum de residuo alle betekenis ontnemen en bovendien ingaan tegen de wil van de beschikker. Wanneer goederen dus door wederbelegging worden verkregen, dan heeft de tweede begunstigde op grond van de zakelijke subrogatie recht op deze goederen. Hij heeft ook recht op gelden die voortspruiten uit de verkoop van fideïcommissaire goederen Rechtspositie van de tweede begunstigde A. De kwalificatie van de rechten van de tweede begunstigde 48. De klassieke rechtsleer meent dat de tweede begunstigde slechts een recht onder de dubbele opschortende voorwaarde van het vooroverlijden van de eerste begunstigde en van het niet verbruiken van de fideïcommissaire goederen door de eerste begunstigde. De verwachter krijgt volgens deze zienswijze een recht op alle fideïcommissaire goederen, onder voorwaarde en in de mate dat de eerste begunstigde er niet over beschikt zal hebben. 55 Het recht van de verwachter op de fideïcommissaire goederen gaat volgens deze denkpiste niet over op zijn erfgenamen in het geval de verwachter overlijdt vóór de bezwaarde. 49. De meer recentere rechtsleer menen dat de verwachter over een actueel recht op termijn met een aleatoir voorwerp beschikt. Aangezien hierbij de tweede begiftigde over een onmiddellijk (d.i. vanaf het ogenblik van de schenkingsakte) en actueel recht (weliswaar met een aleatoir voorwerp) beschikt, zal dit recht bij zijn overlijden voor de eerste begiftigde natuurlijkerwijze overgaan op zijn erfgenamen ( en dus niet op deze van de eerste begiftigde) overgaan. Dit recht zal dan deel uitmaken van de nalatenschap van de verwachter Rb. Turnhout 20 juni 1973, RW , 947, bevestigd door Antwerpen 23 februari 1976, RNB 1976, M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) 634; R. DILLEMANS, M. PUELINCKX-COENE en W. PINTENS, Overzicht van rechtspraak: schenkingen en testamenten ( ), TPR 1985, (539); V. SAGAERT, Dossier nr Fideï-commis de residuo Zaakvervanging of vergoedingsrecht?, Versl.CSW., (1) Luik 6 februari 1937, T.Not. 1937, 53 en B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) Gent 9 maart 1949, RW , 753; M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) 635; M. PEULINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, Overzicht van rechtspraak: giften , TPR 1999, II, (779) 1036 en H. CASMAN, Notarieel familierecht, Gent, Mys en Breesch, 1991, B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) J. RONSE, Het fideï-commis de residuo, T. Not., 1949, p.2, 6 en 10; J. VANDERVORST, Over het legaat van het overschot en het fideï-commis de residuo, T. Not., 1937, p B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) , nr

16 B. Bewijsproblematiek 50. Omwille van het gebrek aan een wettelijke regeling verdient het de voorkeur om het fideïcommissaire vermogen af te zonderen van het eigen vermogen van de eerste begunstigde te administreren Daarnaast doet de tweede begunstigde er goed aan om een boedelbeschrijving te laten opmaken vanaf het ogenblik waarop de schenking werd aanvaard. De bewijslast betreffende omvang het residu ( bij het overlijden van de eerste begunstigde) rust immers bij de tweede begunstigde. Hij mag hierbij gebruik maken van alle bewijsmiddelen, inclusief getuigen en vermoedens. 58 Hoofdstuk 6: De inkomsten van de fideïcommissaire goederen 1. Testamenten de residuo 52. In het verleden werd er weinig aandacht besteed aan de bestemming van de inkomsten die voortkomen uit de gelegateerde fideïcommissaire goederen. In de rechtsleer en rechtspraak verschenen weinig publicaties hieromtrent. Een reden hiervoor kan zijn dat de inkomsten van de fideïcommissaire goederen meestal voor het kapitaal zullen verteerd worden en dus zullen er quasi nooit inkomsten overblijven bij het overlijden van de eerste begunstigde. Maar het is ook mogelijk dat de situatie zich voordoet waarin er toch nog inkomsten van de fideïcommissaire goederen overblijven. Daarom is het behandelen van dit discussiepunt voor dit werkstuk relevant. 53. VANQUICKENBORNE stelt dat de eerste begunstigde mag leven van de opbrengst van het fideïcommissair vermogen. Hij mag zelfs het kapitaal aanspreken indien de opbrengsten onvoldoende zouden zijn. Maar hij spreekt zich niet uit over wat er dient te gebeuren met de overgebleven inkomsten bij het overlijden van de eerste begunstigde In de Belgische rechtsleer en wordt het fideïcommissum, in tegenstelling tot Frankrijk, niet als een verboden erfstelling over de hand gezien. Het valt in België gewoon niet onder het verbod. Recente rechtsleer gaat er van uit dat de inkomsten toebehoren aan het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde. 60 Dit houdt dus in dat bij het overlijden van de eerste begunstigde, de overgebleven inkomsten van de fideïcommissaire goederen zullen toekomen aan de erfgenamen van de eerste begunstigde en dus niet aan de verwachter. 57 B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) 227, nr M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND en F. BUYSSENS, Overzicht van rechtspraak: giften , TPR 1999, II, (779) 1040 en V. SAGAERT, Dossier nr Fideï-commis de residuo Zaakvervanging of vergoedingsrecht?, Versl.CSW., (1) M. VANQUICKENBORNE, Het legaat de residuo, TPR 1972, (621) J. BAEL, Een adequate regeling voor gehandicapte kinderen: de planning van de nalatenschappen van de ouders van een gehandicapt kind, in L. WEYTS, A. VERBEKE en E. GOOVAERTS (eds.), Actualia Familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2003, (271)

17 2. Schenkingen de residuo 55. Over wat er dient te gebeuren met de inkomsten van de fideïcommissaire goederen bij een schenking bestaat er geen eensgezindheid in de rechtspraak en rechtsleer. Er zijn met name twee strekkingen te onderscheiden die hieronder worden toegelicht. A. De inkomsten behoren tot het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde 56. Bepaalde rechtsgeleerden menen dat de inkomsten van de fideïcommissaire goederen in het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde dienen te vallen. CARDOEN haalt als argument aan dat indien de inkomsten in het fideïcommissair vermogen zouden terechtkomen, dit een schenking van toekomstige goederen zou betreffen die nietig is op grond van artikel 943 B.W.. 61 De inkomsten maken immers geen deel uit van het vermogen van de schenker. 57. Deze zienswijze heeft als gevolg dat de inkomsten op een andere wijze worden behandeld als de fideïcommissaire goederen. Ze zullen ten eerste niet toekomen aan de tweede begunstigde, maar aan de erfgenamen van de eerste begunstigde. Bovendien zullen er op de inkomsten geen schenkingsrechten geheven worden, maar zullen er successierechten met een progressief tarief dienen betaald te worden. 58. De Federale Overheidsdienst Financiën heeft deze strekking reeds gevolgd in twee voorafgaande beslissingen. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat deze twee beslissingen er gekomen zijn na voorafgaande vragen aan de Dienst Voorafgaande Beslissingen die gesteund waren op de stelling van CARDOEN. B. De inkomsten maken deel uit van het fideïcommissair vermogen 59. De tweede strekking neemt aan dat de inkomsten uit de geschonken goederen deel kunnen uitmaken van het fideïcommissair vermogen. Volgens GEELHAND kan dit slechts wanneer deze uitbreiding uitdrukkelijk is. 62 Deze zienswijze heeft volgens GEELHAND drie voordelen. Ten eerste zullen de inkomsten niet overgaan naar de erfgenamen van de eerste begunstigde. Naar alle waarschijnlijkheid strookt het niet met de bedoeling van de schenker wanneer de inkomsten zouden overgaan naar de erfgenamen van de eerste begunstigde. Hiermee samenhangend zullen er dan ook schenkingsrechten aan een vlak tarief worden betaald op de inkomsten. Het betalen van schenkingsrechten in plaats van successierechten zal meestal een serieuze fiscaal voordeel betekenen voor de tweede begunstigde. Het laatste voordeel is dat er geen dubbele boekhouding zal moeten gevoerd worden. Het fideïcommissair vermogen moet wel onderscheiden worden van het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde. Maar de inkomsten van de fideïcommissaire goederen zullen niet moeten worden overgeheveld naar het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde. Met als gevolg dat ook deze inkomsten kunnen worden gebruikt om goederen te 61 B. CARDOEN, Het fideï-commis de residuo toegepast op een schenking van actuele goederen, Not.Fisc.M. 2004, (223) N. GEELHAND, De schenking de residuo en de inkomsten, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over erven: Liber amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, (179)

18 verkrijgen die dan ook ingevolge het principe van de zaakvervanging tot het fideïcommissumsair vermogen zullen behoren. 63 C. Gevolgen 60. Op basis van de stelling van GEELHAND, kan het fideïcommissair vermogen worden uitgebreid naar de inkomsten van de fideïcommissaire goederen. Hiervoor is wel uitdrukkelijke clausule in de notariële akte vereist. Indien zo n clausule niet in de schenkingsakte is opgenomen moet de strekking worden gevolgd dat de inkomsten in het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde terechtkomen. Wanneer er een dergelijk beding opgenomen is in de schenkingsakte heeft dit ook tot gevolg dat het principe van de zaakvervanging ook op de inkomsten zal moeten worden toegepast. Met andere woorden, indien er goederen worden aangekocht met de inkomsten van het fideïcommissair vermogen, dan zullen deze goederen ook tot het fideïcommissair vermogen behoren en aan de tweede begunstigde toekomen Aangezien er geen wettelijk kader voor deze materie is en er bovendien ook heel wat onenigheid is in de rechtsleer hieromtrent, valt het sterk aan te raden om naargelang van de keuze van de schenker de ene dan wel de andere strekking uitdrukkelijk in de schenkingsakte te laten opnemen. Op deze manier voorkomt latere betwistingen. Er dient wel opgemerkt te worden dat de fiscale administratie van oordeel is dat de vruchten tot het persoonlijk vermogen van de eerste begunstigde behoren. Ze steunen zich hiervoor op de stelling van CARDOEN. Deze stelling werd echter al weerlegd en bijgevolg kan ook de beslissing van de fiscale administratie worden ontkracht. 63 N. GEELHAND, De schenking de residuo en de inkomsten, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over erven: Liber amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, (179) N. GEELHAND, De schenking de residuo en de inkomsten, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over erven: Liber amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, (179)

19 DEEL 3: SCHENKINGEN EN TESTAMENTEN MET BEDING VAN FIDEÏCOMMISSUM DE RESIDUO VANUIT FISCAALRECHTELIJK OOGPUNT Hoofdstuk 1: Testamenten de residuo 62. Het testament de residuo wordt op fiscaal vlak op dezelfde manier behandeld als de geoorloofde erfstelling over de hand. 65 Er zullen tweemaal successierechten verschuldigd zijn: een eerste maal bij het overlijden van de oorspronkelijke testator en een tweede maal bij het overlijden van de eerste begunstigde Verkrijging door de eerste begunstigde 63. De verkrijging door de eerste begunstigde als gevolg van het overlijden van de oorspronkelijke testator wordt behandeld als een gewoon legaat. De eerste begunstigde zal successierechten verschuldigd zijn. Het tarief van de successierechten wordt bepaald door de graad van verwantschap tussen de testator en de eerste begunstigde. 67 Bij deze verkrijging wordt dus met het beding van fideïcommissum de residuo geen rekening gehouden Verkrijging door de tweede begunstigde 64. Bij het overlijden van de eerste begunstigde zijn er opnieuw successierechten verschuldigd op het residuum. Er zal een nieuwe aangifte dienen ingediend te worden op grond van artikel 37, 6 W. Succ. Bij de overgang van de overgebleven goederen van de bezwaarde naar de verwachter wordt er geen rekening gehouden met de graad van verwantschap tussen hen beiden. 69 Op grond van artikel 53, 1 e lid W. Succ. dient men immers de verwantschapsband tussen de oorspronkelijke erflater en de verwachter in aanmerking te nemen. Dit is vrij logisch aangezien de verwachter immers zijn rechten rechtstreeks verkrijgt van de oorspronkelijke erflater. 65. Artikel 53 W. Succ. moet tevens in samenhang met artikel 61 W. Succ. worden gelezen, dat stelt dat het toe te passen tarief datgene is dat van kracht is op het ogenblik van het overlijden. De waarde van de goederen bezwaard met een fideïcommissum de residuo zal dus beoordeeld worden op het ogenblik van het overlijden van de eerste begunstigde. Het toe te passen tarief daarentegen is ingevolge artikel 61 W. Succ. dat op het ogenblik van het overlijden van de testator. 70 De verwachter ontvangt zijn legaat dus in feite uit de nalatenschap van de beschikker. Indien de verwachter bij het overlijden van de beschikker ook reeds goederen uit de nalatenschap ontvangen had, moet het residuo dat hij nu ontvangt, gevoegd worden bij het emolument dat hij reeds bekomen had in de nalatenschap van de beschikker. Op het emolument moeten niet opnieuw successierechten betaald worden, maar door het opduweffect kan het residuo nu wel een hogere schijf terechtkomen. 65 E. SPRUYT, J. RUYSSEVELDT en P. DONS, Praktijkgids successierecht en planning, Toth, Kappelle-op-den Bos, 2003, E. BOURS, Comment garantir l avenir d un enfant handicapé? Aspects fiscaux in E. BEGUIN en A. DELIÈGE (eds.), Les arrangements de famille, Brussel, Story-Scientia, 1990, (265) 265 en N. LABEEUW, Last van fideïcommis de residuo als modaliteit van een testament in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden. Erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, (197) E. SPRUYT, J. RUYSSEVELDT en P. DONS, Praktijkgids successierecht en planning, Toth, Kappelle-op-den Bos, 2003, L. WEYTS, Notarieel fiscaal recht, II, De aangifte van nalatenschap, Antwerpen, Kluwer, 1997, J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten , I, Mechelen, Kluwer, 2008, E. SPRUYT, J. RUYSSEVELDT en P. DONS, Praktijkgids successierecht en planning, Toth, Kappelle-op-den Bos, 2003,