3. Legaat onder algemene titel

Transcriptie

1 66 Het testament 126. De Page wijst er op dat deze gehoudenheid ultra vires is, hetgeen betekent dat schuldeisers niet verplicht zijn verhaal uit te oefenen op de gelegateerde activa, maar evengoed het eigen vermogen van de legatarissen kunnen aanspreken 238. Alvorens de begunstigde zijn algemeen legaat dan wel een legaat onder algemene titel aanvaardt, doet hij er dus goed aan om zich ervan te vergewissen of de nalatenschap niet deficitair is. Indien er twijfel is, opteert de legataris er best voor om zijn legaat onder voorrecht van boedelbeschrijving te aanvaarden. 3. Legaat onder algemene titel A. Begripsomschrijving 127. Krachtens artikel 1010 BW is een legaat onder algemene titel dat waarbij de erflater een gedeelte van de goederen waarover hij volgens de wet mag beschikken vermaakt. De wetgever geeft vervolgens een aantal voorbeelden: de helft, een derde, al zijn onroerende goederen, al zijn roerende goederen of een bepaald gedeelte van zijn (on)roerende goederen. B. Ontstentenis van aanwas 128. Bij een legaat onder algemene titel is er geen sprake van aanwas. Kenmerkend is immers dat de roeping van de legataris zich ook beperkt tot de aan hem toegekende fractie. Wanneer een ander legaat onder algemene titel vervalt, zullen deze goederen niet aanwassen bij zijn fractie. C. Ontstentenis van saisine 129. Legatarissen ten algemenen titel hebben nooit de saisine. Zij moeten de afgifte vragen van hun legaat aan de rechtsopvolgers die wel de saisine genieten. Artikel 1011 BW voorziet dienaangaande zelfs in een rangorde; eerst moeten ze zich richten tot de reservataire erfgenamen, bij gebreke daarvan tot de algemene legatarissen en in derde instantie tot de niet-reservataire wettelijke erfgenamen. Bij gebreke van erfopvolgers met een saisine zal de rechtbank in toepassing van de artikelen 811 t.e.m. 814 BW een curator over de onbeheerde nalaten- 238 H. De Page, Traité, t. VIII2, Les Testaments, Brussel, Bruylant, 1947, 1228.

2 Hoofdstuk IV De inhoud van testamenten 67 schap moeten aanstellen, aan wie de bijzondere legatarissen de afgifte dienen te vragen 239. D. Bijdrage in het passief 130. Daar waar op het vlak van de aanwas het algemeen legaat en het legaat onder algemene titel wezenlijk verschillen, is voor wat de schulden betreft de hierboven besproken regeling dezelfde. Wanneer goederen in de kavel van de legataris vallen die met een hypothecaire schuld zijn bezwaard, is de legataris gehouden om deze volledige hypothecaire schuld te vereffenen. Voor de overige schulden kan de legataris door de schuldeisers worden aangesproken ten belope van wat hij of zij bekomt. 4. Bijzonder legaat A. Begripsomschrijving 131. De legaten die niet als algemene legaten of legaten onder algemene titel kunnen worden gekwalificeerd, zijn zgn. bijzondere legaten. Dit volgt uit artikel 1010 in fine BW dat ieder ander legaat omschrijft als een beschikking onder bijzondere titel. Meestal wordt onder de term bijzonder legaat verstaan het legateren van een specifiek goed, doch eigenlijk betreft het hier dus een restcategorie waarvan de vlag meerdere ladingen dekt. Zo is zijn ook bijzondere legaten: al mijn geld 240, al mijn huizen 241 en mijn aandeel in het gemeenschappelijk vermogen 242. B. Geen residuaire roeping of aanwas 132. Het basiskenmerk van een bijzonder legaat is dat het voorwerp ervan beperkt is. Het is dan ook evident dat er bij een bijzonder legaat geen aanwas is. Over het algemeen wordt gesteld dat alle rechten en verbintenissen van de erflater na diens overlijden overgaan op de rechtverkrijgenden ten algemenen titel. Ook hangende procedures zullen dus worden voortgezet door de wettige erfgenamen. Hierop dient echter een nuancering te worden aangebracht. 239 R. Dekkers en H. Casman, Handboek burgerlijk recht, IV, Huwelijksstelsels Erfrecht Giften, 750; R. Dillemans, M. Coene, W. Pintens en N. Torfs, Overzicht van rechtspraak. Schenkingen en testamenten ( ), TPR 1985, 628 en L. Voet, De inbezitstelling van de algemene legataris, o.c., Rb. Brussel 9 februari 1965, Pas. 1965, III, R. Dillemans, o.c., nr Rb. Gent 6 december 1893, Pand.pér. 1893, 503.

3 68 Het testament In 1997 boog het Hof van Cassatie zich over een dossier waarin de eigenaar van twee onroerende goederen tijdens zijn leven een schade-eis had geformuleerd omdat door een wijziging van de plannen van aanleg de bestemming van de betreffende onroerende goederen was gewijzigd. Na zijn overlijden wensten zijn wettige erfgenamen zoals gebruikelijk het geding verder te zetten. Dit bleek echter allerminst evident te zijn omdat de erflater de onroerende goederen door middel van een bijzonder legaat had vermaakt. Wie diende nu dit geding verder te zetten: de erfgenamen of de bijzondere legataris? Het Hof van Cassatie stelde in een arrest van 28 november 1997 dat rechtverkrijgenden onder bijzondere titel alle rechten en dus ook rechtsvorderingen overnemen die hun rechtsvoorganger in het rechtstreekse belang van de overgedragen zaak had verworven 243. Het recht op schadeloosstelling kwam dus aan de bijzondere legataris toe en niet aan de wettelijke erfgenamen. C. Ontstentenis van saisine 133. Ook bijzondere legatarissen hebben nooit de saisine. Zij dienen net zoals de legataris ten algemenen titel steeds de afgifte te vragen van de vermaakte goederen. D. Bijdrage in het passief 134. Wat zijn gehoudenheid in de schulden betreft, stelt artikel 1024 BW dat de legataris onder bijzondere titel niet gehouden is om tussen te komen in de passiva van de nalatenschap, behoudens in geval van inkorting of wanneer het bijzonder legaat een onroerend goed tot voorwerp heeft waarop een hypothecaire schuld is gevestigd De algemene regel is dus dat de bijzondere legataris niet kan worden aangesproken door de schuldeisers, vermits de schulden van de erflater niet als een last van bepaalde zaken maar wel van zijn patrimonium als geheel worden beschouwd. Of zoals Kluyskens het met een adagium samenvat: aes alienum universi patrimonii, non certarum rerum, onus est. Het zijn niet diegenen die bepaalde voorwerpen van de decujus gekregen hebben die tot de schulden gehouden zijn, maar wel diegenen die hem als erfgenamen voor geheel zijn patrimonium of een evenredig deel daarvan opvolgen Indien het legaat een gehypothekeerd onroerend goed tot voorwerp heeft, liggen de zaken anders. Dan speelt er een zakenrechtelijk volgrecht, waardoor de schuldeiser zijn rechten kan doen gelden op het onroerend goed, maar niet op de rest van het vermogen van de bijzondere legataris. Indien de bijzondere legataris wordt uitgewonnen op het onroerend goed, treedt hij krachtens 243 Cass. 28 november 1997, Arr.Cass. 1997, 1246 en Pas. 1997, I, A. Kluysens, o.c., 333.

4 Hoofdstuk IV De inhoud van testamenten 69 artikel 874 BW wel in de rechten van de hypothecaire schuldeiser en kan hij verhaal trachten uit te oefenen tegenover de erfgenamen en de rechtsopvolgers onder algemene titel De tweede uitzondering op het algemeen beginsel van niet-gehoudenheid is onrechtstreeks van aard. Nemo liberalis nisi liberatus; men kan geen milddadigheden doen wanneer de schulden nog niet werden betaald. Vooraleer men de bijzondere legaten toebedeelt, zullen eerst de passiva worden voldaan. De bijzondere legaten kunnen dus worden ingekort ter betaling van het passief. Doordat de bijzondere legatarissen slechts het residu zullen ontvangen, dragen zij dus onrechtstreeks bij in de aanzuivering van de passiva, met dien verstande dat zij uitgezonderd door de hypothecaire niet rechtstreeks door de schuldeisers kunnen worden aangesproken tot betaling Naast deze bij wet voorziene uitzonderingen is het uiteraard ook mogelijk dat de testator gebruik maakt van zijn testeervrijheid en de betaling van bepaalde schulden ten laste van de bijzondere legataris legt. Alsdan is er sprake van een bijzonder legaat met last en vloeit de tussenkomst in de schulden voort uit de last en niet uit de kwalificatie als bijzonder legaat. Afdeling 2 Bijzondere modaliteiten en voorwaarden 1. Legaten met tijdsbepaling 139. Soms wenst de testator dat de legataris een zeker recht verkrijgt op een goed, doch dat dit recht nog niet onmiddellijk opeisbaar is. Zo kan de testator de mening zijn toegedaan dat de testator slechts effectief mag erven wanneer hij over voldoende maturiteit beschikt om op verantwoorde wijze het patrimonium dat hem wordt toebedeeld te beheren. Aldus kan men bijvoorbeeld voorzien dat iemand een bepaald actiefbestanddeel verwerft wanneer hij meerderjarig is geworden. Ook kan men voorzien dat een ander persoon eerst het vruchtgebruik zal uitoefenen en pas na het overlijden van de vruchtgebruiker de legataris volle eigenaar wordt Indien de legataris zelf zou overlijden vooraleer de vooropgestelde termijn werd doorlopen, gaat zijn recht over op zijn erfgenamen Brussel 29 mei 1998, TBBR 1998, 471 en A. Kluyskens, o.c., R. Dillemans, A. Van den Bossche en M. De Clercq, o.c., 215.

5 70 Het testament 2. Legaten onder voorwaarde 141. In tegenstelling tot het legaat onder tijdsbepaling is het niet zeker dat de legataris of zijn erfgenamen ooit daadwerkelijk zal/zullen erven. In geval van een opschortende voorwaarde wordt het recht van de legataris afhankelijk gesteld van de voltrekking van een bepaalde voorwaarde en in geval van een ontbindende voorwaarde riskeert de legataris zijn recht alsnog te verliezen wanneer de voorwaarde zich vervult Het dient benadrukt dat de legataris onder opschortende voorwaarde pendente conditione slechts beschikt over een voorwaardelijk recht. Het legaat wordt pas voltrokken wanneer de voorwaarde wordt vervuld. Dit heeft uiteraard belangrijke gevolgen voor de erfgenamen van de legataris indien deze laatste zou overlijden nog voor de voorwaarde zich heeft vervuld. Teneinde ieder misverstand te vermijden preciseert artikel 1040 BW dat alsdan de uiterste wilsbeschikking als dusdanig vervalt. Indien de legataris dus overlijdt voor de vervulling van de voorwaarden, werd het recht nog niet verworven en kan het ook niet worden overgedragen aan de erfgenamen van de legataris 247. Dit wordt traditioneel verklaard vanuit het intuitu personae-karakter van een legaat. De erflater heeft ervoor gekozen om een bepaalde legataris aan te duiden en niet noodzakelijkerwijze ook diens erfopvolgers 248. M.i. lijkt de oorzaak veeleer te liggen in het feit dat de wetgever de testamentaire erfopvolging als een uitzondering beschouwt op het wettelijk erfrecht en een zo restrictief mogelijke invulling geeft aan de uitwerking van die testamentaire erfopvolging In tegenstelling tot de legataris onder opschortende voorwaarde verwerft de begunstigde van een legaat onder ontbindende voorwaarde zijn rechten vanaf het overlijden van de erflater. Indien de voorwaarde zich later vervult, wordt het legaat met retroactieve kracht ongedaan gemaakt. Wanneer de legataris voordien zou overlijden, gaan zijn rechten wél over op zijn erfgenamen Eenieder die rechtstreeks of onrechtstreeks actief is in het recht heeft tijdens zijn universitaire loopbaan geleerd dat een louter potestatieve voorwaarde leidt tot de nietigheid van de verbintenis. Inderdaad, krachtens artikel 1174 BW is iedere verbintenis ongeldig wanneer zij is aangegaan onder een potestatieve voorwaarde van diegene die zich verbindt. Bedoeld wordt dat diegene die zich verbindt de voltrekking van de voorwaarde niet volledig in handen mag hebben, anders zou hij de mogelijkheid hebben om naar goeddunken terug te komen op zijn engagementen. Er dient echter aan herinnerd dat testamenten eenzijdige rechtshandelingen zijn die gekenmerkt worden door 247 P. Hofstrossler, Artikel 1041 B.W. in M. Coene, W. Pintens en A. Vasteravendts (eds.), Comm.Erf., Antwerpen, Kluwer, afl. 8, R. Dillemans, A. Van den Bossche en M. De Clercq, o.c., G. de Leval, J.F. Taeymans en M. Renard-Declairfayt, Testaments Fond in Rép.not., Encyclopédie juridique permanente, Brusssel, Larcier, 2010, 178.

6 Hoofdstuk IV De inhoud van testamenten 71 hun herroepbaarheid. Doordat de testator steeds de mogelijkheid heeft om hoe dan ook terug te komen op zijn eerder ingenomen standpunt, is een louter potestatieve voorwaarde inzake testamenten daarom wél rechtsgeldig 250. Reeds in 1942 erkende het Hof van Cassatie minstens impliciet de rechtsgeldigheid van de louter potestatieve voorwaarde inzake testamenten. In casu had de testator in een legaat voorzien ten voordele van zijn huishoudster, op voorwaarde dat zij op de dag van zijn overlijden nog bij hem in dienst zou zijn. Enkele dagen voor zijn overlijden gaf de testator de dame echter haar ontslag. Het Brusselse hof van beroep meende aanvankelijk dat het legaat overeind moest blijven omdat het ontslag niet kon worden gekwalificeerd als een herroeping van het betreffende legaat. Het Hof van Cassatie verbrak het tussengekomen arrest en verwees naar de vervulling van de voorziene voorwaarde, waardoor het legaat verviel 251. Anders wordt het wanneer de vervulling van de potestatieve voorwaarde volledig in handen van de legataris wordt gelegd. Een legaat moet een echte beschikking inhouden. Wanneer men de voltrekking van de voorwaarde enkel en alleen overlaat aan de legataris, kan men niet meer spreken van een echte beschikking en dus ook niet van een rechtsgeldig legaat 252. Hooguit kan hieruit een natuurlijke verbintenis worden afgeleid, zo stelde de rechtbank van eerste aanleg te Gent nog in In casu had de testator zijn echtgenote in tweede huwelijk aangesteld als algemene legataris, op voorwaarde dat ze maandelijks een som zou uitkeren aan zijn dochter uit zijn eerste huwelijk indien ze zich zou inlaten met de opvoeding van het meisje. Wanneer ze de opvoeding van het kind aan de echtgenote uit het eerste huwelijk de moeder van het kind zou overlaten, dienden deze sommen niet te worden uitgekeerd. Dergelijke potestatieve voorwaarde die de legataris volledig zelf in de hand heeft, is volgens de rechtbank niet nietig, maar eigenlijk zou het veeleer gaan om een wens van de erflater die een natuurlijke verbintenis doet ontstaan. 3. Legaten met last 145. Veelal probeert de testator de voltrekking van een legaat afhankelijk te stellen van een tegenprestatie vanwege de legataris. Dikwijls is een derde de begunstigde van de beoogde tegenprestatie. Anders dan bij een legaat onder opschortende voorwaarde krijgt het legaat vanaf het overlijden van de testator reeds uitwerking maar hebben de erfgenamen in geval van niet-nakoming van de last de mogelijkheid om te gerechtelijke herroeping van het legaat te benaarstigen. 250 H. De Page, Traité, VIII1, nr. 299; R. Dillemans, A. Van den Bossche en M. De Clercq, o.c., 216; Brussel 2 april 1974, RW , Cass. 28 mei 1942, Pas. 1942, I, 136, Rev.prat.not. 1943, 312 en Rec.gén. 1943, H. De Page, Traité, VIII1, nr Rb. Gent 28 mei 2009, Not.Fisc.M. 2010, 81.

7 72 Het testament 146. Bij de opstelling van legaat met last dient de rechtsonderhorige zich te hoeden voor het in ons land algemeen aanvaard verbod om bedingen op te stellen over niet-opengevallen nalatenschappen. Indien de testator bijvoorbeeld aan de legataris de verplichting oplegt om de vermaakte zaak zelf te legateren aan een derde, zal de last ongetwijfeld worden getroffen door de nietigheidssanctie Vanzelfsprekend mag de opgelegde last ook niet strijdig zijn met de openbare orde of met de goede zeden. 4. Fideicommis de residuo 148. Het fideicommis de residuo is een schikking waarbij de beschikker het geheel of een deel van zijn goederen vermaakt aan een eerste begunstigde of bezwaarde en hetgeen wat overblijft van deze goederen bij het overlijden van de eerste begunstigde aan een tweede begunstigde of verwachter, die eveneens door de beschikker wordt aangewezen Volgens het Hof van Cassatie gaat het hier om een dubbele gift en niet om een schenking of legaat onder last 256. Door deze techniek kan de erflater bepalen wat er met zijn goederen dient te gebeuren nadat zijn erfgenamen zijn overleden. Wel kan de erflater aan zijn erfgenamen hun beschikkingsrecht niet ontnemen. Volgens artikel 896 BW is een zogenaamde erfstelling over de hand waarbij de begiftigde, de benoemde erfgenaam of de legataris ermee belast wordt het geschonken goed te bewaren en aan een derde uit te keren immers nietig. De tweede beschikking heeft dus enkel betrekking op wat nog rest van de vermaakte goederen. Vandaar dat men spreekt over een restlegaat In de praktijk wordt deze vorm van successieplanning dikwijls toegepast om de langstlevende echtgenoot te bevoordelen ingeval er geen kinderen zijn, maar tegelijk te vermijden dat wanneer de langstlevende overlijdt, het bezit verdwijnt uit het familiaal vermogen van de eerst stervende. Puelinckx-Coene geeft dan weer het voorbeeld van de ouders van een mentaal gehandicapt kind. Zij kunnen hun vermogen (of een deel ervan) legateren aan het kind en bedingen dat hetgeen nog overblijft na diens overlijden toekomt aan hen die na hun dood het kind verder verzorgen R. Dillemans, A. Van den Bossche en M. De Clercq, o.c., W. Pintens, C. Declerck, J. Du Mongh en K. Vanwinckelen, o.c., Cass. 26 februari 1953, Pas. 1953, I, M. Puelinckx-Coene, Het legaat de residuo in Voor de meerderjarige handelingsonbekwame een juridisch vacuüm?, Verslagboek van de notariële dagen te Charleroi, 1983, alsook M. Puelinckx- Coene, De terechte bezorgdheid van ouders met een mentaal gehandicapt kind. Enkele suggesties, Not. Fisc.M. 1992,