Dubbel!dilemma! Een!onderzoek!naar!de!vrouwelijke!kunstenaarsroman!! in!de!nederlandse!literatuur!!

Transcriptie

1

2

3 Dubbeldilemma Eenonderzoeknaardevrouwelijkekunstenaarsroman indenederlandseliteratuur Genius,apparently,requiredapenis ChristineBattersby,1994 KillingtheAngelintheHousewaspartoftheoccupationofawomanwriter VirginiaWoolf,1942 StudentIdaLuttikhuisen Studentnummer MasterNederlandseTaalenCultuur(deeltijd),UniversiteitUtrecht OnderdeelMasterscriptie Begeleiderdr.WilbertSmulders Tweedelezerdr.SaskiaPieterse Datum13december2013 AfbeeldingomslagHajodeReijgerinNRC$Next$d.d.25november2013(doormijaangepast)

4

5 Voorwoord& Hetracismedebateind2013begonmeteenwellesOnietesdiscussieoverhetvermeende racistischeaspectvanzwartepiet.deverenigdenatiesvondenzwartepietgetuigenvanpuur racisme.nederlandschuddeopzijngrondvesten.vervolgenswerdeenchinesedeelnemeraan eentalentenshowoptvbeledigddooreenbekendenederlander.opnieuwontploftendesociale media.afgezienvandebeschuldigingvanracisme,eengevoeligonderwerpwaarikmehierniet aanwaag,draaithetnaarmijnmeningvooreengrootdeelomdestereotyperingenvande superieureblanketegenoverdeinferieurekleurling.dekleurlingheeftdaarzolangzamerhand genoegvan. Ooitwashetdevrouwdievanhetstereotiepebeeldvanhetzwakkegeslachtafwilde.Ze bedankteervooruitsluitenddienstbaarzijnaandemanenalleenmaarvoorhethuishoudenen dekinderentezorgen,zewildegelijkwaardigaanhemzijn.devrouwisinmiddels geëmancipeerd.tochisookdediscussierondomdevrouwenemancipatienoglangniet beëindigd.sterkernog,sunnybergmanheeftmethaardocumentairesletvrees,dieop14 november2013optvtezienwas,aangetoonddatdetraditionelestereotyperingenrond mannelijkheidenvrouwelijkheidnogsteedsgangbaarzijn.hetdoelvanemancipatieisnujuist datdezestereotyperingenwordenlosgelaten.erisdekomendejarenopdezegebiedendusnog genoegwerkaandewinkel. Dezemasterscriptiebespreektdegenderstereotyperingendiedevrouwelijkekunstenaarvan oudsherpartenspelen.haarroepingalskunstenaarconflicteertmethettraditionelebeeldvan vrouwelijkheid.reedsvoormijnbachelorscriptiehebikbijhetanalyserenvandedavidspelen vanvondelgenderalsanalyseoinstrumenttoegepast.datsmaaktenaarmeer.vandaarmijn enthousiasmetoenmijnscriptiebegeleiderdr.wilbertsmuldersdevrouwelijke kunstenaarsromanalsonderzoeksonderwerpadviseerde.metditonderzoekhoopikeen zinvollebijdragetehebbengeleverdaanhetproject Kunstenaarsromans vandeafdeling ModerneLetterkundevandeUniversiteitUtrecht. GraagwilikWilbertSmuldersbedankenvoorzijndeskundigeadviezen,aanmoedigingenen inspiratie,nietalleenalsbegeleidervandezescriptie,maarookgedurendemijnstudietijd.dr. SaskiaPietersewilikbedankenvoorhaarbereidheidtweedelezertezijn.Totslotbedankik DaanJosephusJitta,mijnpersoonlijkeredacteur. i

6 Inhoudsopgave& Inleiding&...&1 1 De&mannelijke&kunstenaarsroman&...&5 1.1 Inleiding Deromantiekenhetnieuwekunstenaarsbeeld Deromantiek,eenrevolutie DegeniecultusvandeSturmOundODrang JeanOJacquesRousseau(1712O1778) Vanrevolutionairnaarreligieus Dekunstenaarinderomantiek DeNederlandseromantiek Totslot Hetontstaanvandekunstenaarsroman DekunstenaarsromanvolgensMarcuse Goethe:grondleggervandekunstenaarsroman Deeersteromantischekunstenaarsromans Dehoofdthema svandekunstenaarsromanvolgensbeebe DekunstenaarsromaninNederland Heteindevanderomantischekunstenaarsroman De&vrouwelijke&kunstenaarsroman&...& Inleiding Deeffectenvanonzepatriarchalegeschiedenisopvrouwelijkecreativiteit Detweederangspositievandevrouw Gedoogbeleid Degeslachtskaraktertheorie Hetgenreféminin Deeerstefeministischegolf Dederdesekse Dedubbelemoraal Devrouwelijkekunstenaarsroman:theoretischkader Inleiding:Corinne,$ou$L Italie(1807)vanMadamedeStaël VerschillentussenvrouwelijkeenmannelijkekunstenaarsromansvolgensHuf HeteffectvanmythenopdevrouwelijkekunstenaarvolgensStewart Schrijvenvoorbijheteinde volgensswinnen Autobiografischgenre? Totslot De#bloemschilderes#Maria#van#Oosterwijk&(1862)&van&A.L.G.&BosboomGToussaint&...& LiterairOhistorischbeeldvanGeertruidaBosboomOToussaint(1812O1886) Inleiding...39 ii

7 3.1.2 Accenteninbestaandonderzoek AnalyseeninterpretatievanDe$bloemschilderes$Maria$van$Oosterwijk Inleiding AspectenvandevrouwelijkekunstenaarsromaninDe$bloemschilderes$Maria$van$ Oosterwijk HetinnerlijkconflictvanMariavanOosterwijk HetvrouwelijkekunstenaarsbeeldvanMariavanOosterwijk Conclusie Een#coquette#vrouw&(1915)&van&Carry&van&Bruggen&...& LiterairOhistorischbeeldvanCarryvanBruggen(1881O1932) Inleiding Accenteninbestaandonderzoek VanBruggenoverde vrouwenproblematiek AnalyseeninterpretatievanEen$coquette$vrouw Inleiding AspectenvandevrouwelijkekunstenaarsromaninEen$coquette$vrouw HetinnerlijkconflictvanIna HetvrouwelijkekunstenaarsbeeldvanIna Conclusie De#wetten&(1991)&van&Connie&Palmen&...& LiterairOhistorischbeeldvanConniePalmen(1955) Inleiding Grensoverschrijding Postmodernisme Accenteninbestaandonderzoek AnalyseeninterpretatievanDe$wetten Inleiding DeconstructievandeBildungsroman AspectenvandevrouwelijkekunstenaarsromaninDe$wetten HetinnerlijkconflictvanMarieDeniet...99 A. Intertekstualiteit:deverhalenvananderen...99 B. Reflexiviteit:hetverhaalvanMarie Conclusie Slotbeschouwing&...&133 Bibliografie&...&137 Bijlagen& A. SamenvattingDe$bloemschilderes$Maria$van$OosterwijkvanA.L.G.BosboomOToussaint B. SamenvattingEen$coquette$vrouwvanCarryvanBruggen C. SamenvattingDe$wettenvanConniePalmen iii

8

9 Inleiding& Waaromishetromantischekunstenaarsideaalnietvantoepassingopvrouwen?Hetclichébeeld vanhetromantischekunstenaarsgeniewastochjuisteenmanmetstereotiepevrouwelijke eigenschappenzoalsemotionaliteit,passiviteitengevoeligheid?hetantwoordvanchristine Battersbyopdezevraagisonverbloemd: genius,apparently,requiredapenis (Battersby1994: 8).InDe$romantische$orde(2008)steltookMaartenDoorman,refererendaandezecomplicatie vandegeniecultus: genialevrouwenschijnenniettebestaanenvrouwendieervoorin aanmerkingkomenalsgeorgsandengeorgeeliotzijneigenlijkmannelijk (Doorman2008: 130).Dealgemeneopvattingindenegentiendeenbegintwintigsteeeuwwasdathet kunstenaaroofschrijverschapnietsamengingmetdenatuurlijkebestemmingvandevrouw.een vrouwdietochblijkgafvaneenkunstenaarsambitiewerdnarcismeverweten. Ookhetgenrevandekunstenaarsromanisvanoudshermannelijk.Hierinwordthet conflictvanderomantischeheldbeschreven,dieverdeeldistussenzijnroepingindekunsten zijnverlangensinhetleven.ditbefaamdekunstenaarsdilemmaheeftsindsderomantiekvele romansopgeleverd.geziendezegenreoengenderconventieszalhetnietverbazendathetaantal vrouwelijkekunstenaarsromansindemoderneliteratuurdaarbijachterisgebleven.tochzijn erweldegelijkvrouwengeweestdiehetromantischekunstenaarschapambieerdenendaarover eenromanhebbengeschreven,ookinnederland.uitbuitenlandsonderzoekisgeblekendathet kunstenaarsdilemmavooreenvrouwdubbelfrustrerendis.doordedrukvande genderopvattingenisvoorhaarhetconflicttussenhaarkunstenaarsambitieenhaarstereotiepe maatschappelijkerolingrijpenderdanvooreenman.ookdevrouwelijkekunstenaarondervindt eenverdeeldheidtussenkunstenleven,maardaarnaastwordtzijgeconfronteerdmethet traditionelevrouwelijkheidsideaaldatopofferingvereistaananderen. DestellinginditonderzoekisdatdeNederlandsevrouwelijkekunstenaarsromanafwijktvande mannelijkekunstenaarsromanopeenmanierdiegerelateerdisaangender. 1 Omdittekunnen aantonen,analyseerikvanuiteengenderperspectiefdrienederlandsevrouwelijke kunstenaarsromansuitdrieperiodes,tewetenderomantiek(denegentiendeeeuw) 2,het modernismeenhetpostmodernisme.indezeromanswordteenvrouwelijkekunstenaarals hoofdpersonageverbeeld. 3 Onderzoeknaardevrouwelijkekunstenaarsromanontbreekt nagenoegindenederlandseliteratuur.alleenaagjeswinnenheeftinhaarstudiehet$slot$ 1 Opp.3lichtikbijdebesprekingvanmijnmethodehetbegrip gender nadertoe. 2 ZievoorwatbetreftderomantiekinNederland:par.1.2.6,p Determen vrouwelijkekunstenaar en schrijfster gebruikikindezescriptiedoorelkaar.perslot vanrekeningiseenschrijfstereenliterairekunstenares. 1

10 ontvlucht.$de$vrouwelijke$bildungsroman$in$de$nederlandse$literatuur$(2006)eencasestudieaan de Künstlerinroman alssubgenrevandevrouwelijkebildungsromangewijd. 4 Internationaalheeftditgenrezoalsgezegdweleenaantalzelfstandigestudiesopgeleverd. DebelangrijkstezijndievanGraceStewartA$New$Mythos.$The$Novel$of$The$Artist$As$Heroine$ 1877N1977$(1981)endievanLindaHufA$portrait$of$the$artist$as$a$young$woman(1983).Ook EvyVarsamopoulouheeftonderzoekgedaannaardevrouwelijkekunstenaarsromaninThe$ poetics$of$the$künstlerinroman$and$the$aesthetics$of$the$sublime(2002).varsamopoulou bestudeertdaarineenaantalromansophunmetafictionelevertoogoverdeestheticavanhet sublieme.ikhebechtergeconstateerddaterinmijneerstetweecasestudiesweinig getheoretiseerdwordtoverkunst.detheorieënvanvarsamopoulouhebikdaaromnietindeze scriptieopgenomen.welrefereerikinhettheoretischkaderaanaantalkeeraanhaar bevindingen. InbovengenoemdefeministischestudieswordendiverseAmerikaanseenEuropese vrouwelijkekunstenaarsromansbehandeld.deconclusieissteedsdatvrouwelijke kunstenaarsromans,evenalsmannelijkekunstenaarsromans,velekenmerken gemeenschappelijkhebbenenverrassendveelparallellenmethunvroegstevoorbeelden vertonen,wateeneigengenreenstudierechtvaardigt. 5 Detheorieënuitdezewerkenkomenin mijnonderzoeksamenenvormenmetde$romantische$ordevanmaartendoormanhetkader voormijnanalyseeninterpretatie. 6 Iniederecasestudiewordentelkenstweehoofdvragenbeantwoord: 1. Opwelkemanierverschiltdezevrouwelijkekunstenaarsromanvandetraditionele mannelijkekunstenaarsroman? 2. Wathoudthetinnerlijkconflictvandeprotagonistepreciesin? Inmijndriecasestudiesgaathetomde Bildung vandriejongevrouwelijkekunstenaarsdie worstelenmethunsubjectiviteitenopzoekzijnnaarzelfinzicht.elkecasestudieheeftzijneigen interpretatiekader,waarbijhetinnerlijkconflictvandehoofdpersooncentraalstaat.inde analyseswordendaarnaastsubvragenbeantwoordals:watvoorbeeldwordtergeschetstvan 4 InnavolgingvanSwinnenheeftAnnemarieDoornbosinhaarproefschriftoverhetwerkvan BosboomOToussainteencasestudiegewijdaandevrouwelijkekunstenaarsromanDe$bloemschilderes$ Maria$van$Oosterwijk.Ditproefschriftwordtdoormijbesprokeninpar.3.1.2vanafp.40.Zowel SwinnenalsDoornbosbaserenzichinhunstudiesookopdetheorievanLindaHuf(1983). 5 EenvroegvoorbeeldvaneenvrouwelijkekunstenaarsromanisCorinne,$ou$L Italie$(1807)van MadamedeStaël.Ziepar2.3.1,p Omdatikinmijnbetoogaannogveleanderebronnenrefereer,hebikervoorgekozenomliteratuurO verwijzingenoptenemenindelopendetekst.devolledigetitelszijntevindenindebibliografie, p147. 2

11 denederlandsevrouwelijkekunstenaar?iszijdaarinuitzonderlijk?inhoeverrekomtindeze romandezogenoemde romantischeorde aanbod? Metditonderzoekbeoogikgeenarchetypischvrouwelijkkunstenaarsmodelte achterhalen,aangeziendatnaarmijnmeningnietbestaat.hetdoelvanemancipatieisnujuist datarchetypeswordenlosgelaten.daarnaasthoudikmijnietbezigmetautobiografische elementen,omzodoendeietstekunnenzeggenoverdeauteur.hetgaatmijomhetliteraire beeldvandevrouwelijkekunstenaardatwordtgegeveninhaarfictie. Demethodedieikbijmijngenderanalysehanteer,isdeleeswijzediegeïnspireerdisopde deconstructie.volgensdefransefilosoofenpoststructuralistjacquesderrida(1930o2004)heeft dewestersecultuuraltijdgeprobeerdombetekenisvastteleggen,zoookdedefinitiesvan typischemannelijkheidenvrouwelijkheid.volgensderridazijnvastedefinitiesenidentiteiten altijdconstructies,diedoordeconstructiekunnenwordenblootgelegd.eenvandemanieren waaropbetekenissenwordenvastgelegd,isnamelijkdoorhetcreërenvanzogenaamdebinaire opposities.hierbijisgeensprakevangelijkwaardigheid,maarvaneenhiërarchie,waarbijhet tweedebegripbeschouwdwordtalsnegatieveversievanheteerste.genderiseenhiërarchie diedecultuurorganiseert.detraditioneleverschillentussenmannelijkheidenvrouwelijkheid wordenmeestaluitgedruktinstereotiepetegenstellingen,zoalsbijvoorbeelddominanto onderdanig,sterkozwak,intelligentodom,rationeeloemotioneelenactiefopassief.doordeze binaireoppositiesontstaatechtereenbedrieglijkeeenheid.feministischekritiekindetraditie vanderridadeconstrueertdezebinaireoppositieseniseeninterpretatiemethodediegeen eenheid,maarjuistambiguïteitbenadrukt(brillenburgwurth2006:282o85). HetcorpuswaaropmijnonderzoekisgebaseerdbestaatuitDe$bloemschilderes$Maria$van$ OosterwijkvanA.L.G.BosboomOToussaintuit1862,Een$coquette$vrouwvanCarryvanBruggen uit1915ende$wettenvanconniepalmenuit1991.dekeuzevoordezeromanswasenerzijds afhankelijkvandebeperktheidvanhetaantalvrouwelijkekunstenaarsromansinhet Nederlandstaalgebied.Anderzijdsverwachtikmeteendergelijkeverdelingovereenperiode vaneenkleineanderhalveeeuwookietstekunnenzeggenoverdeontwikkelingvande vrouwelijkekunstenaarsromaninnederland. Dezescriptiebestaatuitdriedelen.Hoofdstuk1iseenbeschrijvingvanhethistorischkader. VanwegedeinvloedvandeDuitseromantiekopdegehelekunstenaarsromantraditieishetnaar mijnmeningzinvoltebeginnenmetdeliteratuurgeschiedenisvandemannelijke kunstenaarsroman.inhoofdstuk2wordtdegeschiedenisvandevrouwelijkeschrijfsterinhet 3

12 algemeenbehandeldmetaansluitendhettheoretischkadervandevrouwelijke kunstenaarsroman.hoofdstuk3,4en5bevattendeanalyseseninterpretatiesvandedrie verschillendenederlandsevrouwelijkekunstenaarsromans.ikbeginiederecasusmethet literairohistorischbeeldvandeauteur,deaccenteninhetbestaandonderzoekenandere aspectendienaarmijnideerelevantzijn.vervolgenswordendeonderzoeksvragenbeantwoord. 4

13 1 De&mannelijke&kunstenaarsroman& 1.1 Inleiding&& Hetgenrevande Künstlerroman vindtzijnoorsprongindeduitseromantiek.hetverhaalvan dekunstenaarsromanishetverhaalvaneenroeping,waarinverteldwordthoeeenjong persoonzijnofhaarcreatievegaveontdektenbesluitom,ondankshetonbegripvande buitenwereld,schrijverofkunstenaarteworden.dekunstenaarsromanisnauwverwantaan hetvermaardeduitsegenrevandebildungsroman.beidegenreswijdenzichaande subjectiviteitdiezichontwikkeldevanafdeperiodevandesturmoundodrangaanheteindvan deachttiendeeeuw.kunstenaarsengenieënwarendestijdsperdefinitievanhetmannelijke geslacht.erfigureerdendanookalleenmannelijkeprotagonisteninkunstenaarsromans. Deontwikkelingvanderomantiekbeschrijfikaandehandvandehistorischeuiteenzettingvan deduitsefilosoofenhoogleraarrüdigersafranski:romantiek,$een$duitse$affaire(2007). AlhoewelderomantischebewegingeenEuropesebewegingwas,gingmeninDuitslanddaarin hetverst.daarontstondenromantischegroeperingendiezichtheoretischenpraktischmet vraagstukkenuitdeliteratuurbezighielden.safranskimaaktdaarbijonderscheidtussenhet tijdvakvanderomantiekenderomantischegeesteshouding.aanhettijdperkvanderomantiek kwameeneinde,maarhetromantischealsgeesteshoudingleeftvolgenssafranskinogsteeds voort. OverdieaanhoudenderomantischeattitudeschrijftookdeNederlandsefilosoofen hoogleraarmaartendoormaninzijnwerkde$romantische$orde.volgensdoormankenmerktde romantiekzichdoordeveletegenstellingenenparadoxen.doormanbeschrijftgeen ontwikkeling,maarderomantischepatronendieindelaatstetweeeeuwensteedsweer opduiken.doordezeromantische orde inkaarttebrengenwerpthijeennieuwlichtopde hedendaagsecultuurenoponszelf.zijnstellingisdatweonsnogsteedsnietaandie romantischeordekunnenontworstelen. Inhetonderdeeloverhetromantischekunstenaarsbeeldkomt,naastdetheorievan Doorman,detheorievandeFranse(kunst)sociologeNathalieHeinichaandeorde. 7 Heinichis vooralgeïnteresseerdindestatusapartevandemodernekunstenaarengeeftonderanderein haarwerkenêtre$artiste(1996)enl élite$artiste(2005)eenanalysevanderolenstatusvande 7 Van2000tot2003waszijbijzonderhoogleraarKunstsociologieaandeUniversiteitvanAmsterdam. 5

14 kunstenaarsindsdefranserevolutie.bovendienheeftzijeen sociologievandesingulariteit ontwikkeld,waarbijdenadrukligtopdeuitzonderlijkheidvandekunstenaar. BinnendestudievandetraditionelekunstenaarsromangeldendievanHerbertMarcuse enmauricebeebealsrichtsnoer.beebebeschrijftinzijnwerkivory$towers$and$sacred$founts.$ The$Artist$as$Hero$in$Fiction$from$Goethe$to$Joyce(1964)deconventiesvanhetmannelijk zelfportretinfictie.zijnstudiegaatoverhetartistieketemperament,hetcreatieveprocesende relatievandekunstenaarmetdesamenleving.dekunstenaarwordtvolgenshemgekenmerkt alseengespletenpersoonlijkheid,de DividedSelf,dieheenenweerwordtgeslingerdtussen tweekunstenaarstradities:de SacredFount ende IvoryTower.Hetresultaatiseen archetypischbeeldvandekunstenaarsheldendiensinterneverdeeldheidtussenverlangennaar hetlevenenambitiesindekunst. DestudievanHerbertMarcuse,Der$Deutsche$Künstlerroman$(1978),correspondeert hiermee,maarrichtzichgeheelopdeduitstaligeonderzoekswereld.marcuseidentificeertde kunstenaarsromanalseenvormdieernaarverlangtzichzelfopteheffen.dezeromankan volgenshemnietbestaanzonderdetweespalttussenkunstenleven.hijbetoogtdatzodradie kloofwordtgedichtdekünstlerromaneenbildungsromanwordt:eenvertellingvanintegratie envervulling,zonderdaternogsprakeisvanvervreemding(marcuse1978:89). Sindsdezestudiesisernietmeergeprobeerdomhetgenrevandekunstenaarsroman nadertebepalenofomeenoverzichttegevenvanzijnontwikkeling.beideonderzoekers hebbenechterminimaleaandachtvoorwerkenvanvrouwelijkeauteursmetvrouwelijke hoofdpersonages. 1.2 De&romantiek&en&het&nieuwe&kunstenaarsbeeld& De&romantiek,&een&revolutie& Deromantiekiseenperiodebegripvooreenculturelebewegingdiehetgehelewesterselevenen denkenindeeerstehelftvandenegentiendeeeuwheeftgedomineerd.integenstellingtot sommigeandereliterairebewegingenenstromingenstaatdeliteraireromantieknietop zichzelf, maarligtingebedineenveelomvattendealgemeneculturelebewegingdiezichookop hetterreinvandepolitiek,dereligie,dewijsbegeerte,denatuurwetenschap,degeschiedenis,de beeldendekunstenendemuziekvoltrekt (VanBork&Laan2010:56O57). Overhetalgemeeniserweinigovereenstemmingoverdeperiodisering,definiëringenhet gebruikvandetermromantiek.deopkomstvanderomantiekeenrevolutienoemenbehoeft danookenigenuance.hethadnamelijkeveneenshetkaraktervaneenevolutie.detegenstelling 6

15 tussenverlichtingenromantiekisinveelopzichtengeforceerd,meentdoorman,omdater tijdensdeverlichtinghalverwegedeachttiendeeeuwaleenbredetegenbewegingtebespeuren vieldoordeopkomstvandeverbeeldingindesturmoundodrang,endoordeaandachtvoorhet gevoelendenatuurinhetsentimentalismevanrousseau.omdataldezegrondtrekkeneind achttiendeeeuwopeenssamenkomen,meenthijdatwetochkunnensprekenvan eenrevolutie inhetbewustzijnvanhetwesten (Doorman2008:15). Indeachttiendeeeuwontstonderindewestersewereldeengeleidelijkeveranderinginhet conceptvankunstindienstvanopdrachtgeversenmetdeklassiekeoudheidalsvoorbeeld.op deregelsvanhetclassicismekwamvanafdeverlichtingsteedsmeerkritiekenookhet verlichtingsdenkenoverdezelfbewustemensdroegbijaanwatuiteindelijkeendefinitieve breukmetdeklassiekenzouworden.kunstmoestvoortaanautonoomenoorspronkelijkzijn, maartevensvernieuwendtenopzichtevandekunstvandevoorgaandegeneratie.totdekern vanhetromantischgedachtegoedkaneenverdoorgevoerdindividualismegerekendworden.de romanticihebbenbelangstellingvoorhetindividudatandersisendatzichonderscheidtvanhet algemene.erkwameenovergangvaneenmimetischnaareenexpressiefideaal.kunstals imitatievandewerkelijkheidveranderdeinkunstalsafspiegelingvaneenhogereen/of innerlijkewerkelijkheid. SafranskilaathetnieuwetijdperkbeginnenbijJohannGottfriedHerderdievolgenshem deeersteaanzetgaftothetverhaalvanderomantiek.in1769kiestherderzeeentrektdewijde wereldin.onderwegkomthijtotdeconclusiedatervooralveelteontdekkenvaltinde innerlijkewereldvandemens.zijnlevensfilosofieinspireerdezoweldegeniecultusvande SturmOundODrangalslaterderomantiek De&geniecultus&van&de&SturmGundGDrang& SturmOundODrangiseenstromingindeDuitseliteratuurtijdensdeverlichting,ookwelde Genietijd genoemd. 8 Omstreeks1770ontstondinDuitslandeengroepjongedichtersrond Goethediezichafzettetegenhetnaarhunideetesterkbenadrukkenvanderatioinde literatuurvandeverlichting.dezegeneratiedichterswildedewereldzijnoudeglansterug gevendoordeverbeeldingaandemachttebrengen.zijwildennaasthetverstandelijkemeer aandachtvoorhetgevoelenvooralvoordemensalsindividu.erontstondbijheneen toenemendebelangstellingvoorhetscheppingsprocesvandekunstenaar.invloedrijkwerdde 8 DeSturmOundODrangwordtongeveertussen1767en1785voornamelijkdoorjongeauteurs uitgedragen,maardetermwordtpasna1820gebruikt,naarhettoneelstuksturm$und$drangvande DuitsedichterF.M.Klinger. 7

16 formuleringvandeduitsefilosoofimmanuelkant(1724o1804)over genie alseenbelangrijke eigenschapvandekunstenaarnaasthetvermogenvandesmaak:voorbeoordelingvankunst wordtsmaakvereist;voorhetscheppenervanisgenienodig.hijomschrijft genie danalshet talent( Naturgabe )datregelsgeeftaandekunst.daarmeeisdenormverlegdvanbuiten,zoals inhetclassicisme,naarbinnenengaathetnuomdeautonomievandeoriginelekunstenaar. 9 Beebesteltdatmethetbelangvandeverbeeldingdemaatschappelijkestatusvande kunstenaarsteeg: theonewhoseesismoreimportantthanwhatisseen (Beebe1964:26).Het geniebeschikteoveraangeborengavenvoororiginelekunst.hetwasinstaatomietste scheppenwatvoorheenalleenwasvoorbehoudenaangod.volgenssafranskitypeerdegoethe hetgenielatergenadeloosals dealgemeneleus voordat beroemdeenberuchte literatentijdperk,waarineenheelstelgenialejongemannenmetalhunmoedenaanmatiging tevoorschijnwasgekomenomzichinhetgrenzelozeteverliezen(safranski2007:21) JeanGJacques&Rousseau&(1712G1778)& DeFransefilosoofJeanOJacquesRousseauwerdbeschouwdalseengenie.Hijwaseenvande belangrijkstefilosofenuitdewestersegeschiedenismetdiepgaandeinvloedopliteratuur,zeden enpolitiek.volgensdoormanheefthijdebasisgelegdvoorhetmodernemensbeelddatsindsde romantieknietmeerafwezigisgeweest.enhijwasdegenedieonsopscheeptemethetbelang vanauthentiekzijn.rousseauhieldnamelijkeenpleidooivoordenatuurlijkemens,diezijn gevoelensenverlangensnietmoestontkennenenzichzelfmoestkunnenzijn(doorman2008: 25). Wemoetenechternietvergeten,meentBeebe,datRousseaumeerartiestwasdanfilosoof. Hijwaszelfseenvandeeerstebohémiens.Aanzijnverlangennaareenbegrijpenvanzichzelf hebbenwelesconfessions(1782)tedanken,heteerstevolledigontwikkeldezelfportretvaneen kunstenaarindemoderneliteratuur,aldusbeebe.hettypewaartoerousseaubehoortiseen archetypegeworden.zijnhoofdpersoonlijktnamelijkpreciesopdeprotagonistenvanjoyce, ProustenManninhunkunstenaarsromans,metalletraditionelekenmerkenvanhetartistieke temperament(beebe1964:39).eénvandiekenmerkenishetzichterugtrekkenuitde samenleving.tegelijkertijdheeftrousseaubijgedragenaandeafschaffingvandeanonimiteitin dekunst.destijdswashetnietgebruikelijkeenkunstwerkteondertekenen.hetgingnietomde persoonvandekunstenaar,maaromhetwerkzelf.maarrousseaulegdeweldenadrukopzijn persoonlijkeidentiteit. Thefactthatheinsisteduponsigninghisworksshockedmanyofhis 9 Ziedeterm genie inhetletterkundig$lexiconvandedbnl: 8

17 contemporaries,butasrousseausaidintheprefacetojulie,everyhonestmanoughtto acknowledgehisownoffspring,steltbeebe(1964:48).bovendienheeftrousseaumetzijn gevoeligepersoonlijkheiddegevoeligheidvandekunstenaar,hettoekomstigeromantische ideaal,opdekaartgezet Van&revolutionair&naar&religieus& In1799richttendegebroedersFriedrichenAugustWilhelmSchlegelhettijdschriftAthenaeum op,hetgeenwordtbeschouwdalshetbeginjaarvanderomantiekalsliterairestroming.dit tijdschriftwasdebelangrijkstespreekbuisvanderomanticivanheteersteuur.de literatuurtheorieënvandegebroedersschlegelzoudendebasisgaanvormenvanhetduitse romantischedenken.anderevertegenwoordigersvandezezogenaamde RomantiekvanJena warenondermeerdeschrijverstieck,wackenroder,hölderlin,schelling,schillerennovalis.de laatstgenoemdebeschouwdezichzelfalsmiddelaartussenheteindigeenhetoneindige.zijn scheppingswerkwerdgezienalseensoortreligie,als venstersophetoneindige.volgens SafranskiwashetNovalisdiein1798debestedefinitiegafvanwatromantiekinhoudt: Die$Welt$muss$romantisiert$werden.$[ ]$Indem$ich$dem$Gemeinen$einen$hohen$Sinn,$ dem$gewöhnlichen$ein$geheimnisvolles$ansehn,$dem$bekannten$die$würde$des$ Unbekannten,$dem$Endlichen$einen$unendlichen$Schein$gebe,$so$romantisiere$ich$es. 10 $ Kunstkreegsteedsmeereenreligieuzewaarde. Romantiekiseenvoortzettingvandereligie metesthetischemiddelen,aldussafranski,endie romantiektriomfeertoverhet realiteitsprincipe (Safranski2009:13) De&kunstenaar&in&de&romantiek& DekunstenaarisvolgensDoormanhetideaaltypeuitderomantiek(Doorman2008:133).Hij ontwikkeldezichvanambachtsmanuitdemiddeleeuwen,onderaandesocialeladder,naar academicusinderenaissance,behorendtoteenkunstenaarselite.heinichnoemtdithet régime professionnel,eencollectiefregimewaariniederekunstenaarzichaandezelfdeclassicistische regelsdienttehouden.sindsindeachttiendeeeuwdeopvattingenoverdekunstenaarzijn veranderd,enhetvooralomauthenticiteitenoriginaliteitgaat,ishetnietmeerhetkunstwerk 10 Novalis,BlütenstaubNfragmenten,nr.232,1799O1800,geciteerdenvertaaldinSafranski: Doordatik hetbanaleeenverhevenbetekenis,hetgewoneeengeheimzinnigaanzien,hetbekendede waardigheidvanhetonbekende,heteindigeeenschijnvanoneindigheidgeef,romantiseerikhet (Safranski2007:13). 9

18 datbeoordeeldwordt,maardekunstenaarzelf.hetgaatnuomzijnintrospectie,intuïtie,emotie enspontaniteit.hijtrektzichweinigmeeraanvanregels,staatdaarbovenenlaatzichleiden doorinspiratie.dekunstenaarheeftgeenberoepmeer,maareenroeping.hiergaathetrégime professionneloverinhet régimevocationnel,waarbijmethetcollectieveregimevande klassiekekunstacademieswordtafgerekend,aldusheinich(1996:52). Metzo nhogeopvattingvanhetdichterschapkomtderomantischedichterherhaaldelijk inconflictmetzijnomgeving.hetkunstenaarsideaalvanhetautonomiegeniedatzichafzet tegendesamenlevingstaatengagementmetdieburgerlijkecultuurindeweg.eendeelvande kunstenaarsgeneratieontvluchtdewerkelijkheidenzoektvervullingineenutopisch,fantastisch droomland.bijvelekunstenaarsleidtdezeklooftussenideaalenwerkelijkheidtot Weltschmerz endiepemelancholie.eenzaamheid,wereldvreemdheidenmiskenningvormen echtertegelijkeenimagodatdeambitieuzekunstenaarzichzelfgraagaanmeet,aldusdoorman. Diezelfdramatiseringiseentypischromantischaspectvanhetkunstenaarschapenbestaatnog steeds(doorman2008:132).hetwerdvaakzelfsevenbelangrijkalszijnwerk.enerzijdswerd deburgerijzijnpubliek,maardiezogenaamde filisters werdentegelijkertijdtendiepstedoor hemveracht,omdatzijdemacht,dedomheidenhetmaterialismevertegenwoordigden waarbovenhijzichververhevenachtte.ditverzetmaaktehemindeloopvandenegentiende eeuwtotbohémien. DezeveranderingindegeschiedenisisvolgensHeinichmetnametezienbijVincentvan Gogh,debelichamingvanhetgekwelderomantischegenie.HetlevenendecarrièrevanVan Goghgeldentotopdedagvanvandaagalsideaalmodelvoordekunstenaaralseenunieken uitzonderlijkbegaafdpersoonmeteenroeping.vangoghluidteentijdperkinwaarinnormen enwaardendieteruggaanopderomantiekhetkunstenaarschapgaanbepalenendieheinich samenvatindeparadoxaleuitdrukking régimedelasingularité (Heinich2003:19).Dit singulariteitsprincipegaathandinhandmetderoeping. Inditnieuweregimeisdeuniekeartiestgeenuitzonderingsgeval,maarzorgthijvooreen paradigmawisseling.deuitzonderingisnudenorm.enerzijdsisditeendemocratische verandering,omdatiedereennudekanskrijgtomlidtewordenvandekunstenaarselite,ook vrouwen.metdeopkomstvanhetrégimevocationnelzienweeengroterebijdragevan vrouwen,steltheinich,nustudiegeenvereistemeerisomkunstenaartekunnenworden (1996:56,59).Anderzijdsstaateendergelijkeelitetegenoverhetdominantesysteemvan democratie.wantdatisgeensingulier,maareencollectiefregimemetgelijkheidenantio elitarismealsbelangrijkewaarden.vanwegezijnexceptioneletalentisdekunstenaarper definitieelitair,maaromdathijintegenstellingtotdeoudearistocratiegeenelitairepositie verwerftdoorgeboorte,maardoorpersoonlijkekwaliteiten,belichaamthijtocheen 10

19 democratischewaarde.volgensheinichisditdeambivalentesituatievandeartistiekeelite:een groepdiegelijktijdigexcellent,democratischensingulieris(heinich2005:22). Doormanbeargumenteertdaterindeloopdertijdmethetromantischekunstenaarsbeeld wordtafgerekend.bijdeavantogardeenindeabstractekunstontstaatereenhangnaar objectiviteit.kunstisnietlangereenvormvanexpressie.indeliteratuurwordtsindshet symbolismehetwerkweerbelangrijkerdandemaker.eendichterdoetslechtseengreepuitde taalenvanexpressieisgeensprakemeer,laatstaanvaneenindividuelebijdragevande kunstenaar.marcusesteltdatdekunstenaarveranderde vommagierzumpublizisten (1978:182).RolandBarthesverwoordtinzijnwerkLa$mort$de$l auteur(1968)datde kunstenaarhetwerkafsluitvoorinterpretatie,omdatmethettoekennenvaneenauteuraaneen tekstereendefinitievebetekenisaanopgelegdwordtdiehetwerkvandelezerafschermt.later suggererendepostmodernistendathetsubjectslechtsuittaalbestaatendusfictieis. Authenticiteitbestaatnietvolgenshen,alleenintertekstualiteit.Zijzijndaaromvanmeningdat ervanderomantischekunstenaargeenspoormeertebekennenis. Maarnietsisminderwaar,steltDoorman.Deaandachtvoordeschrijverisjuist toegenomen.uitvrijwelallehedendaagseromansspreektdepersoonlijkheidvandeschrijveren ookdeautobiografieblijfteenonverminderdbelangrijkbestanddeel.natuurlijkzijnergrote verschillentussendekunstenaarvannuenzijnromantischegrootouder.eénvandieverschillen isdateenkunstenaarnietmeeralleeneenmanis,waarmeedetraditioneleromantische oppositietussenhetmannelijkactieve,hetcreatieve,enhetvrouwelijkpassieveopde achtergrondisgeraakt.daarnaastheeftdehuidigekunstenaarminderafkeervangeldenroem (Doorman2008:147O8) De&Nederlandse&romantiek&& InNederlandisderomantiek,integenstellingtotinDuitsland,FrankrijkenEngeland,geen beweginggeweestdiehetaanzienvandenederlandseliteratuurfundamenteelheeftgewijzigd. In1926verkondigdeGerardBromdatderomantiekvooronzekunstslechtseen klapwieken zonderopvliegen was(vanbork&laan2010:63).eénvandeoorzakenhiervanis,datmen beginnegentiendeeeuwangstvalligprobeerdedeidentiteitvandenederlandsecultuuren letterkundeafteschermentegeninvloedenvanbuitenaf.menprobeerdeonsnationaalgevoel optevijzelendooreenidealiseringvanhetverleden,metnamevandegoudeneeuw. Godsdienstigheid,vaderlandsliefdeenhuiselijkheidvormdendestijdsdewezenskenmerkenvan denederlandseliteratuur.daarnaastwashetvooreenschrijvervanwegehet 11

20 genootschappelijkeliteraireleveninnederlandaanhetbeginvandenegentiendeeeuwbijna onmogelijkeenromantischindividualismeteontwikkelen.nederlandseschrijversendichtersin denegentiendeeeuwleefdennietineenivorentoren,maardiendenvertolkerstezijnvande emotiesvanhetvolk.wanneerechteronzelateromantici,detachtigers,zichgaanroeren, wordtertochnogfundamenteelgebrokenmetdesolidariteittussendedichterenzijnpubliek Tot&slot& Duidelijkisdatderomantiekonnoemelijkveelheeftlosgemaaktendathetromantische gedachtegoedaltijdgroteaantrekkingskrachtheeftbehouden,ookinnederland.degevolgen vandiefundamenteleveranderingenblijveninonzecultuurdoorwerken.doormanlaatinzijn werkziendattotaandedagvanvandaagsteedsweerideeën,thema s,motievenentheorieën opduikendieindeperiodevanderomantiekvoorheteerstwerdengelanceerd.zoverlangtmen ernogsteedsnaarzichzelftezijn,alseenvrijindividu.enartistiekevooruitgangisondenkbaar zonderzulkebijuitstekromantischewaardenalsoriginaliteitenvernieuwing.inmiddels kunnenweruimtweehonderdjaarlaterconcluderendatderomantieksindsdeachttiendeeeuw nietmeerwegtedenkenis. 1.3 Het&ontstaan&van&de&kunstenaarsroman& De&kunstenaarsroman&volgens&Marcuse& VolgensdevisievanHerbertMarcuseisdekunstenaarsromaneengenredatpasmogelijkwordt wanneerdeeenheidvankunstenlevenverscheurdis. NurwoderKünstlerEigenpersönlichkeit gewordenist,repräsentanteigenerlebensform,diesichwesentlichmitderderumweltnicht mehrdeckt,kannerheldeinesromanswerden (Marcuse1978:12). Indekunstenaarsromanprobeertdekunstenaaropdeeenofanderemaniermetdezepijnlijke dualiteitafterekenendooropzoektegaannaareennieuweeenheid.inhemleeftdesehnsucht, hetverlangennaarderealiseringvanzijnideaal.dezoektochtnaarzijnidentiteit,hetconflict tussenhetartistiekeenhetburgerlijke,vormthetbelangrijkstethemavandekünstlerroman (Marcuse1978:90). 12

21 1.3.2 Goethe:&grondlegger&van&de&kunstenaarsroman& DeDuitseliteratuurheeftdevroegsteendemeestevoorbeeldenvandekunstenaarsroman opgeleverd.deduitseschrijverjohannwolfganggoethe(1749o1832)wasdeeersteschrijver diekunstenaarsalscentralepersonagesinzijnromanslietfigureren.belangrijkeris,dathijde eerstewasdiehetconflicttussenkunstenlevenalsdominantthemabehandelde.zowelzijn romandie$leiden$des$jungen$werthers(1774)alswilhelm$meisters$lehrjahre(1795)voerthet typevandepassieve,gevoeligeheldinstrijdmetzijninnerlijktentonele.volgensmarcuse wordtinwertherdetragiekvanhetsubjectivistischekunstenaarschapvoorheteerstverwoord (Marcuse1978:50).Wertherzietdevervullingindewerkelijkheidgrijpbaardichtbij,maarkan ertochnietbijkomen.doordathijgeenmogelijkheidzietvoorontwikkelingindemaatschappij, leidtdatuiteindelijktotzelfvernietiging. TochwasWerthervolgensMarcuseminderbelangrijkvoordekunstenaarsromandan WilhelmMeister:eenromanwaarindeheldhelemaalgeenkunstenaarblijkttezijn.Wilhelm schrijftgedichten,verdientgeldalsacteur,maaruiteindelijkontdekthijdatgeenvandeze activiteitenzijnwareroepingvormen.dezeprotagonistvangoetheisweldoordekunst gefascineerd,maarheeftgeentalent.hijzietuiteindelijkindathijzijnontwikkelingnietmoet zoekenwaardieniettevindenis.hetverhaalheefteenharmonischeuitkomst,detweedeling tussenideeenwerkelijkheidwordtopgelost.goethezelfstreefdedanookeenopnamevande kunstendekunstenaarindemodernemaatschappijna.zijstaannietbovenofbuitende maatschappij,maarhebbendaarbinneneenfunctie,meendehij.ditisderedenwaaromwilhelm$ Meisters$Lehrjahreuiteindelijkgeenkunstenaarsroman,maareenBildungsromanwerd,betoogd Marcuse(1978:84). 11 Datneemtnietwegdatdezeromangroteinvloedheeftgehadopdelatere romantischekunstenaarsromans,metnamedoorhetideevanderoepingenvandepassieve, gevoeligekunstenaaralsdewareleidervandemensheid. DeBildungsOendeKünstlerromanhebbeneengemeenschappelijkethematiek,namelijk deontwikkelingvandehoofdpersoon,dietotuitingkomtineenconflicttussendevrijheidvan hetindividuendebeperkingdaarvandoordesamenleving.deromansverschillendaarentegen indeuiteindelijkeuitwerking.hetessentiëleverschilligtinhetfeitdatdeheldvaneen kunstenaarsromannadrukkelijkeenweguitdemaatschappijzoekt.voorhemishetconflict sterker,omdathijeenromantischkunstenaarsideaalnastreeft.datleidttotonzekerheidover zijnwerkenvereenzaminginhetleven.hijstaatervanafhetbeginalleenvoor.inde 11 OverigenswordtdoorAagjeSwinnenbetwijfeldofdezeromanhetprototypeBildungsromanis (Swinnen2006:14).Omdatdezediscussiebuitendegrenzenvanmijnonderzoekvalt,mengikme ernietin. 13

22 Bildungsromanwordtditconflictopgelostdoordatdehoofdpersooneencompromiszoektinhet levenwaarmeehijgenoegenkannemen. DeromanticivervreemdenzichlatervanhetbildungsideaalvanGoethe.Ookzijkampten methetconflicttussenhetideaalenderealiteit,maarzijwildendiedooropheffingenopname vanderealiteitinhetideaalbereiken.wantnietindewerkelijkheid,maarindetranscendentie ligtvolgenshendekernvanhetromantischelevensgevoel.hetgehelelevenzaltotkunst gemaaktmoetenworden. DasLebensollkeinunsgegebener,sonderneinvonunsgemachter Romanseyn,steltNovalis(geciteerdinMarcuse1978:88O9).Hieruitgroeidederomantische kunstenaarsroman De&eerste&romantische&kunstenaarsromans& VolgensFriedrichSchlegelisFranz$Sternblads$Wanderungen(1798)vanLudwigTieckdeeerste echteromantischekunstenaarsroman.deredenhiervoorligtindedaarinbehandeldethema s alsdedevaluatievandewerkelijkheidtengunstevanhetidee,deeeuwigesehnsuchtnaarhaar vervulling,deongegrondheiden heimatlosigkeit vandekunstenaarinhetechteleven,zijn superioriteitoverdesamenleving,detweedelingtussengrenzelozeinnerlijkheidenbevrijdende schepping(marcuse1978:95).franzsternbaldzondertzichalsnelvandewereldaf.voorhem, andersdanzijnvoorgangerwilhelmmeister,staatvastdatdekunstinzijnlevenbepalendzal zijnenhetsterkstzijnidentiteitzalbepalen.deromanticusfranzbegrijptniethoemenzonder kunstkanleven.dewereldwordtdoorhemnietbezienvanuitdetegenstellingtussenkinden volwassene,zoalsindebildungsroman,maartussenkunstenaarschapendeburgerlijkheid.met dezeromanbegintdepoëtiseringvandewerkelijkheid. DegespletenheidvanderomantischekunstenaarkeertteruginNovalis Heinrich$von$ Ofterdingen(1802).Maarhierbereiktderomantischekunstenaarzijnvervullingwel.Indeze romankomtnaarvorendaterindeidealewereldgeenonderscheidmeeristussenkunsten leven,kunstenaarschapenmensheid.hierisdekunstleven,enhetlevenkunst. Dehoofdpersonenvanaldezekunstenaarsromanszijnovergevoelige,nauwelijks sociaalvaardigebuitenbeentjes,diezichvanjongsafaanalbewustzijnvanhunafwijkend gedragenvoorkomen,aldusmarcuse.desuperioriteitvandekunstenaarbovendewereld,die desturmoundodrangreedsverkondigdhad,werdinderomantiekinhetmetafysischegeheven. Slechtsdekunstenaarkondezinvanhetlevendoorzien.AlleenNovalisluktehetomdeideale wereldzonderstrijdterealiseren.deanderenbleventegendehardewerkelijkheidaanlopen. Hetcontrasttussenhetromantischekunstenaarschapendesaaieburgerlijkheidwastegroot. Daarombleefhenslechtséénhoudingover:deironie,dievolgensF.Schlegelnietsandersisdan 14

23 hetgevoelvanhetonophoudelijkeconflictvanhetonvoorwaardelijkeenhetvoorwaardelijke (Marcuse1978:89) De&hoofdthema s&van&de&kunstenaarsroman&volgens&beebe& Kunstenaarsromanshebbeneenspecialeaard,betoogtMauriceBeebe.Omtebeginnenzijnze bijnaaltijdzelfreflexief:hetzijnverhalendievertellenwaaromzegeschrevenzijn.kunstenaarso romanszijnvolgenshemdaaromaltijdzelfportrettenvanhunscheppers.vaakvertellen fictionelekunstenaarsportrettenhetverhaalvandeartiestdiehetboekschreef: itisapparent that theartist establishedinfictionisalwaysaliteraryman,aldusbeebe(1964:v).de kunstenaarsromanendeautobiografieliggendaarominelkaarsverlengde.hetverschilisdatin dekunstenaarsromandeikwordtgeanalyseerddoorfictie.deprojectievandepersoonlijkheid ineenkunstwerkbiedteenmiddeltotzelfkennisdiesuperieurisaandirecteintrospectie.de fictionaliteitsuggereerteenmatevanverwijdering.dekunstenaarheefthetvermogenomnaar hetzelftekijkenvanafeenafstandje,hetgeendemandiehandeltscheidtvandemandie observeert.ditconceptvanafstandlijktpsychologischgerelateerdaanhetideevanjungover eentweedezelf. 12 Dedwangomzichzelfsteedsmaarweerteoverwegenalsofjevoorjezelfeen vreemdebentiseenideefixeonderderomantici,aldusbeebe(1964:57).oscarwilde (1854O1900)heeftdittreffendonderwoordengebracht: Manisleasthimselfwhenhetalksin hisownperson.givehimamask,andhewilltellyouthetruth (Belford2000:17). Kunstenaarszijnparadoxaalgenoegzoweluniekalstypisch,zoalsHeinichheeft beargumenteerd.hunuitzonderlijkekenmerkenhebbenzevaakmetelkaargemeen,stelt Beebe: thepersonblessed(orcursed?)with artistictemperament isalwayssensitive,usually introvertedandselfocentered,oftenpassive,andsometimessocapableofabstractinghimself mentallyfromtheworldaroundhimthatheappearsabsentmindedor possessed (Beebe 1964:5).OokdekunstenaarsromanisvolgensBeebeherkenbaar,wantdaarinkomenzovaak dezelfdethema svoor,datzezelfsdedimensievanmythenmetuniverselewaarheden aannemen. Datterugkerendepatroonbestaatuitdebasisthema svanhetverdeeldezelf( thedivided Self ),deivorentoren( theivorytower )endeheiligebron( thesacredfount ).Hetgaat immersaltijdomdeverdeeldheiddiedekunstenaarervaarttussendekeuzevoordeheiligeof esthetischeeisenvanzijnambitiealskunstenaarenzijnnatuurlijkeverlangensalsmensom deeltenemenaanhetleven(beebe1964:6). Themanseekspersonalfulfilmentinexperience, 12 DepsycholoogCarlGustavJungvindthierindebasisvoorzijntheorieoverdekunstenaar:ieder creatiefpersoonisenerzijdseenmensmeteenpersoonlijkleven,anderzijdsmeteenonpersoonlijk, creatiefproces(beebe1964:9o10). 15

24 whiletheartistoselfdesiresfreedomfromthedemandsoflife (Beebe1964:13).Hetresultaat vandatkunstenaarsconflictwasdatergedurenderuimeeneeuwtweeconflicterende kunsttraditiesnaastelkaarhebbenbestaan:de SacredFount traditieende IvoryTower traditie.dezetweetraditieszaliknadertoelichten. De$ Sacred$Fount $traditie$(heilige$bron)$ De SacredFount,eenbenamingdieverwijstnaarhetgelijknamigeboekvanHenryJamesuit 1901,iseentraditiediekunstgelijksteltaanhetleven.Kunstenlevenzijnuitwisselbaar.Eind achttiendeeeuwwerderoverhetalgemeenaangenomendatdeartiestvannatureeenmensis metmeergevoelenpassiedananderen.wanneerhijrebelleerttegendesamenleving,vluchthij meestalnaardenatuur.kunstenlevenzijnzonauwgerelateerddatdeééndeanderkan uitputtenofvernietigen.indekunstenaarsromanwordtditthemavaakbehandeldintermen vanrelatiestussenkunstenaarsenvrouwen.dekunstenaarwordtgedwongentekiezentussen eenvrouwofzijnroeping,enslechtszeldenbereikthijbevredigingopbeidegebieden.deartiest gaattengrondeaanzijnonderwerpingaandeliefde,ofhijvoeltdathijnietkanfunctioneren zonderdeliefde(beebe1964:16o7).mengaatervanuitdatseksueleliefdeenartistiekeroeping altijdmetelkaarconflicteren: surrendertoawomanissuicidefortheartist,aldushet personagetarrindegelijknamigeromanvanwyndhamlewisuit1918(citaatinbeebe 1964:99). De$ Ivory$Tower $traditie$(ivoren$toren)$ DekunstenaarvandeivorenOtorentraditieverheftkunstjuistbovenhetlevenengeeftweinig omdemensheidofdenatuur.hijwilhelemaalnietvollerleven,walgtzelfsvanzijnvleselijke lustenennatuurlijkeinstinctenenverlangtnaarverlossingvanmenselijkebanden.doordeze traditiezienweeennieuwenadrukopinternbewustzijneneenstrevennaarhetonbekendeen hetonzichtbare.hetlevenwordtvervangendoorkunst,enkunstwordteenheiligritueel,een religie.zoalsgodneerkijktopdewereld,zokijktdekunstenaarneeropzijnmedemensen,hij staatdichterbijdehemeldandeaarde.deeerstekunstenaarsromandiedezespirituele romantiekreflecteerdewasheinrich$von$ofterdingen(1802)vannovalis,alsdirectantwoordop WilhelmMeisteruit1799.WaarWilhelmdekunstheeftafgezworenvoorsocialedoeleinden, werddoornovalisderoepingvandekunstenaargezienalsdemeestnobeleroepingvooreen man(beebe1964:14o5). Alhoewelersindshetbeginvandetwintigsteeeuwvelekunstenaarsromanszijnverschenen eindigtdetraditievolgensbeebemeta$portrait$of$the$artist$as$a$young$manuit1916vanjames Joyce: 16

25 For$he$is,$I$think,$the$writer$who$brought$the$artistNnovel$tradition$to$a$climax$by$ achieving$the$most$impressive$synthesis$of$its$basic$themes.$portraits$of$the$artist$after$ Joyce$seem$to$follow$the$tradition$already$established$without$changing$it$in$any$ important$way$(beebe$1964:$vi).$ Dezestellingisnaarmijnmeningonhoudbaar,nietindelaatsteplaatsvanwegehetfeitdat vrouwelijkekunstenaarsromanshiermeewordenuitgesloten.hierovermeerinhoofdstuk2, De vrouwelijkekunstenaarsroman,p De&kunstenaarsroman&in&Nederland& Uitgebreidegenrestudiesoverdekunstenaarsroman,zoalsdievanMarcuseenBeebe,zijnin Nederlandnooituitgevoerd.Welhebbenereenpaarkleinereonderzoekenplaatsgevonden, waaronderdievantimgraasenmariekezwaving.volgensgraasinzijnartikel Kunstenaarsromans$en$kunstenaarsnovellen(1984)hangtdeopkomstvandekunstenaarsroman innederlandnauwsamenmetdeopkomstvandehistorischeromanrond1800.erisinde vroegekunstenaarsromansechternoggeensprakevaneenromantischekunstenaaralsheld,die deedhiernamelijkpaszijnintredemetdetachtigers.voorbeeldenvandevroegenederlandse kunstenaarsromanvindenwebijbosboomotoussaint,aldusgraas(graas1984:151o61). KunstsociologeMariekeZwavingbetoogtinhaardoctoraalscriptieoverhet kunstenaarsbeeldinnederlandtussen1890en1990dathetromantischekunstenaarsbeeld vooralindeeerstehelftvandetwintigsteeeuwoverheerste(zwaving1994:45).nederlandse kunstenaarsromansmettypischeromantischeheldenzijnonderanderemetamorfose(1897)en Langs$lijnen$van$geleidelijkheid(1900)vanLouisCouperus,De$uitvreter$(1911),$Titaantjes$ (1915)$en$Dichtertje(1918)vanNescioenAbelGholaerts(1944)vanLouisPaulBoon.Zwaving levertmeerdereargumentenvoordestellingdatdepersonagesbavinkuitde$uitvreteren TitaantjesenAbelGholaertsbeidegeïnspireerdzijnophetromantischekunstenaarsbeeldzoals gerepresenteerddoorvangogh.indenaoorlogseperiodewordtvolgenshaarlangzamerhand hetverlangennaarerkenninggroterdandeartistiekeintegriteitenverdwijntderomantische kunstenaargeleidelijkuitdenederlandsekunstenaarsroman. Mijnhiernavolgendeonderzoektoontaandatindedoormijonderzochtevrouwelijke kunstenaarsromanvannadeoorlognogweldegelijkhetromantischekunstenaarschap geambieerdwordt,overeenkomstigdestellingvandoormandatweonsnogsteedsinde romantischeorde bevinden. 17

26 1.3.6 Het&einde&van&de&romantische&kunstenaarsroman& Wanneernaderomantiekdekunstweerindienstvanhetlevenwordtgesteldenkunstenaars zichopnieuwproberenteverbindenmetdemaatschappijdoorengagementisde kunstenaarsromanoverbodiggeworden,luidtdescherpeafbakeningvanhetgenretijdperkdoor Marcuse(1978:181).Nietdatschrijversophieldenkunstenaarstotpersonagetekiezen,noch datzemindernadachtenoverkunstinhunwerk.dezegenreafbakeningvanmarcuseisdanook discutabel,vooralmetbetrekkingtotdevrouwelijkekunstenaarsroman.misschienisde vrouwelijkekunstenaar,integenstellingtothetromantischegenie,sterker(aldanniet gedwongendoordeconventies)verbondengeblevenmetdesamenleving.datneemtnietweg datzijweldegelijktemakenheeftmeteenconflict,namelijkdattussenhaarkunstenaarschap enhaarvrouwelijkheid.enmetdiekloofheeftdevrouwelijkekunstenaarsromannaarmijnidee totophedenallerminsthaarbestaansrechtverloren. 18

27 2 De&vrouwelijke&kunstenaarsroman& 2.1 Inleiding& Deromantiekwasronduitschadelijkvoorvrouwen,steltdeEngelsefilosofeenhistorica ChristineBattersbyinhaarstudieGender$and$genius,$towards$a$feminist$aesthetics(1994).Er ontstondindietijdeen cultureleapartheid. Beingacreatorandatrulyfemininefemalewere deemedtobeinconflict,aldusbattersby(1994:9).aanvankelijkfigureerdenerin kunstenaarsromansalleenmannelijkehoofdpersonen.vrouwelijkekarakterswerden geportretteerdalsmuzeofalsverleidster,dusófgoedófslecht.demuzeinspireertde kunstenaarenoffertzichzelfop.erwordtvanhaarverwachtdathaarvrouwelijkheidbijdraagt aanzijnwerk.deverleidsterlaatdekunstenaarvanzijnroepingafdwalen.zoweldeverleidster alsdevrouwinhetalgemeenwerdenbeschouwdalseenbedreigingvoordekunstende kunstenaar(stewart1981:107o8). Laterkwamenersteedsmeervrouwendiezelfdepenopnamenenalsschrijvendsubject optraden.tochzijnerweinigvrouwelijkekunstenaarsromansgeschreven,vooralinde Nederlandseliteratuur.InhaarartikelHuiselijkheid$versus$creativiteit:$de$vrouw$als$object$en$ subject$in$de$eerste$decennia$van$de$negentiende$eeuw(1999)concludeertlottejensendatgeen vandedoorhaaronderzochtenegentiendeoeeuwsenederlandseschrijfsterszichheeftingelaten metdevernieuwendestromingvanderomantiekdiezichindeeerstedecenniavandieeeuwin Europaen,weliswaarinminderemate,ookinNederlanddeedgelden.Aanhetconceptvande romantischedichtervoldedenzijevenmin,aldusjensen.zijschreven geenlyriekdieontsproot aandescheppendeverbeeldingskrachtenhetgevoel.volgensjensenlijktheteropdatdeze vrouwelijkeauteurszichvoegdeninhetcontemporainevrouwbeeld:datvandeideale huisvrouw(jensen1999:100). Dediscussieoverhetvrouwelijkschrijverschapkannaarmijnideenietlosgezienwordenvan hetgangbarevrouwenbeeldvoor,tijdensennaderomantiek.daaromgeefikindithoofdstuk eersteenschetsvandegeschiedenisvandevrouwelijkeschrijfsterinhetalgemeen.dit overzichtgeefttevensantwoordopdevraagwaaromerzoweinigvrouwelijke kunstenaarsromanszijn.naastdereedsgenoemdestudiesvanhuf,stewart,varsamopoulou, SwinnenenBattersbyverwijsikhierregelmatignaardestudievanToosStreng:Geschapen$om$ te$scheppen?opvattingen$over$vrouwen$en$schrijverschap$in$nederland,$1815n1860$uit1997. Daarnaastzijnernogeenaantalanderewerkenwaaraanikindehoofdstukken2.2en2.3 19

28 gegevensoverhetvrouwelijkschrijverschapontleen,waaronderdievanericavanboven (1992),ElsKloek(1995),MaaikeMeijer(1984)enLiavanGemert(1997). 2.2 De&effecten&van&onze&patriarchale&geschiedenis&op&vrouwelijke& creativiteit& De&tweederangs&positie&van&de&vrouw&& Hetverzettegenschrijvendeengeleerdevrouwenheefteenlangevoorgeschiedenis. 13 De historicaelskloek,éénvandemeestvooraanstaandeonderzoekstersophetgebiedvan vrouwengeschiedenis,schrijftinhethoofdstuk Devrouw inhetwerkgestalten$van$de$gouden$ Eeuw(1995),datvóórdeverlichtingdeondergeschiktheidvanhetvrouwelijkgeslachtinalle toonaardenwerdgepredikt.devrouwdiendegehoorzaamtezijnaanhaarman.hetbijbelboek Genesisondersteuntimmersdezeopvatting:devrouwisgeschapennademan,uitdemanenom deman,enzijisdegenedieverleidwerddoordeduivel.haaraandeelindezondevalbepaalde aldushaarminderwaardigepositie. DeklassiekehumorenleervandeGriekseartsGalenus(ca.129O200),totindezeventiende eeuwnogalgemeengeaccepteerd,rechtvaardigdeeveneensdevrouwelijkeinferioriteit.het temperamentvandevrouw,verbondenmetwaterendemaan,iskoudenvochtig.datvande man,verbondenmetvuurendezon,iswarmendroog(kloek1995:251).swinnenverwijstin ditopzichtnaararistoteles. Terwijlhijmannendoorhun heteendroge natuuruitermate geschiktachtomhunmelancholischetemperamentvoordeproductievangrotekunstaante wenden,ontneemthijvrouwendiemogelijkheiddoorzeals koudennat tekarakteriseren, steltswinnen(2006:159).manenvrouwwerdenaldusbeschouwdalselkaarsspiegelbeeld. Mannelijkheidwerdverbondenmetactiviteit,rationaliteit,redelijkheidenintelligentie, vrouwelijkheidmetpassiviteit,irrationaliteit,emotionaliteitenonwetendheid.deidealemens enschrijverwasduseenman. InhetgrotewerkMet$en$zonder$lauwerkrans.Schrijvende$vrouwen$uit$de$vroegmoderne$tijd$ 1550N1850:$van$Anna$Bijns$tot$Elise$van$Calcar$uit1997onderhoofdredactievanM.A. SchenkeveldOvanderDussenwordtgeprobeerdde(mannelijke)canonengeschiedschrijvingte corrigerendoordevrouwenliteratuurookeenplektegeven.geschrevenstaat,dattoen vrouwenhetwaagdenaanhetliterairebedrijfmeetedoen,datdoorhenzelfendoorhun mannelijkecollega salsietsbijzonderswerdervaren.zewerdenbeschouwdals deanderen. 13 Detweegroepenvanschrijvendeengeleerdevrouwenwordentotca.1850opéénhoopgegooid. Daarnawordenzesteedsvakerafzonderlijkbesproken(Streng1997:48). 20

29 Hetvrouwelijkschrijverschapwerdopzichzelfnietalsproblematischervaren,zolanghethen maarnietvanhuneigenlijkewerkafhield.ingegoedekringenhadmenmeervrijetijd.dichten goldalseenuitingvaneenverfijndeopvoedingeneengepasteontspanning.devrouwen aarzeldenzelfevenzeerenverontschuldigdenzichveelvuldigvoorhun onbescheidenheid om hunpennenvruchtaandeopenbaarheidprijstegeven.overhetalgemeenwerdhunwerkniet ergserieusgenomen,maarsomswarenerschrijfstersdieuitzonderlijkbejubeldwerden,zoals degezustersannaenmariatesselschaderoemervisscher.zijwerdenbeschouwdalsdegrote uitzondering,zelekeneerderopmannen.vondelscommentaaropannaroemervisscherisdan ooktyperend: dit sgeenmaagd,nochvan tgeslachdervrouwen (SchenkeveldOvanderDussen e.a.1997:4) Gedoogbeleid&& InhaarartikelSchrijfsters$in$de$literaire$kritiek$tussen$1770$en$1850(1997)schrijftLiavan GemertdatertijdensdeverlichtingsteedsmeerschrijfsterskwameninNederland.Indeloop vandeachttiendeeeuwwerdhetaantalvrouwelijkeauteurszogrootdateenrecensentvande Vaderlandsche$letteroefeningenhetde eeuwderdichteressen noemde.datnamnietwegdat vrouwennogsteedsonderdruktwerden,indiezindatzeafhankelijkwarenvanhunvaderof echtgenoot,nogvaakwerdenuitgehuwelijkt,slechtonderwijsontvingen,verplichtwarentothet huishoudenengeringebewegingsvrijheidkregen.daarnaastwerdenzegeachtalleente schrijvenoverhuiselijkeonderwerpen. Hetisgeenvraagofdezevrouwenzichzelfalskunstenaarsbeschouwden,voordemeesten zaldatabsoluutniethetgevalzijngeweest.veelvrouwenschrevenalleenindeperiodevoor hunhuwelijk,omdathethendaarnaaantijdontbrak.devrouwmagzichduswelophetterrein vandekunstenbegeven,maarwanneerechtgenootenkinderenlijdenonderdeactiviteitendie zebuitenhaareigenlijkedomeinontplooit,overschrijdtzijdegrenzenvanhetacceptabele.pas toenvrouwenromansgingenschrijvenveranderdeeriets.aanheteindvandeachttiendeeeuw ontstondernamelijkeengenrewaarinvrouwendedominerenderolvervulden:dehuiselijke roman.saraburgerhart(1782)vanwolffendekenwasheteersteentoonaangevende voorbeeld(vangemert1997:259o261). InhaarartikelVrome$en$geleerde$hartsvriendinnen$in$de$achttiende$eeuw$in$Nederland (1984)bevestigtMaaikeMeijereveneens,daterondanksdemannelijkeweerstandinNederland tochheelwatontwikkeldeengeleerdevrouwenwarenindeachttiendeeeuw.omereenpaarte noemen:bellevanzuylen,elizabethmariapost,julianadelannoy,lucretiavanmerkenen PetronellaMoens.Hungeleerdheidwerdechtergezienalsgrensoverschrijdendeneenvormvan 21