41e jaargang nr oktober 2015

Transcriptie

1 41e jaargang nr oktober 2015 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Een schitterende foto van de totale maansverduistering die in september te bewonderen viel. INHOUD: ISS nieuws... 3 India lanceerde eerste astronomische satelliet... 5 Atlas 5 lanceerde de NROL e Ariane 5 gelanceerd... 6 Delftse Statos 2 nog niet de lucht in, of Binnen 1500 jaar ontploft er een ster in de Melkweg Marsnieuws Op de maan komen vele krimpplekken voor Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Wil je foto's van het Apollo project bekijken? Pagina 2

3 PROGRESS 61P AAN ISS GEKOPPELD Het Russische ruimtevrachtschip Progress 61P arriveerde op donderdag 1 oktober bij het internationale ruimtestation. Nog diezelfde avond vond ook de automatische koppeling plaats aan de Zvezda Service Module, het Russische deel van het ISS. Dat gebeurde op het moment dat beide toestellen boven de Atlantische Oceaan vlogen. Tot december hebben de kosmonauten de tijd om 3100 kg aan voedsel, drinken, zuurstof, brandstof, experimenten enz. over te brengen naar de bestemde plekken in het ruimtestation. Daarna zal het vrachtschip vol afval en niet meer bruikbaar materiaal terugkeren in de dampkring. Door de wrijvingshitte zal het bijna helemaal verbranden boven de Stille Oceaan. Progress 61 P nadert het ISS De lancering van de Progress vond zo'n zes uur eerder met een Sojoez raket plaats vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. AL EEN HALF JAAR IN DE RUIMTE Omdat astronaut Scott Kelly en kosmonaut Mikhail Korniyenko al een half jaar in de ruimte verbleven, gaf NASA in september een speciale persconferentie. Nu is een verblijf van een half jaar aan een stuk niets bijzonders, want er zijn al enkele kosmonauten langer dan een jaar aan een stuk in hun ruimtestation verbleven. Kennelijk wilde NASA deze ruimtevlucht als heel bijzonder betitelen. Vroeger beschikten de ruimtevaarders over veel oudere instrumenten en technieken. Ook het biologisch onderzoek stelde minder voor. En daarom wilde NASA de wereld laten zien, hoeveel beter het allemaal nu is. Veel betere Pagina 3

4 instrumenten en veel dieper en uitvoerig onderzoek. Voornamelijk allemaal van Amerikaans makelij. Interessant was ook wat astronaut Terry Virts over een onlangs gehouden experiment wist te vertellen. Er was een sfeer gecreëerd alsof de ruimtevaarders zich even op aarde waanden. En dat vraagt om uitbreiding. Er wordt overwogen om het geluid van regen te laten horen, zingende vogels en bepaalde aardse geuren over te brengen. Het moet hen het gevoel geven alsof ze op aarde aan het werk zijn. Natuurlijk missen de ruimtevaarders hun gezinnen, opgroeiende kinderen, hun vrienden, sociaal leven enz. Dat wisten ze voordat ze aan deze ruimtemissie begonnen. Bij het uitkomen van dit nummer van ASTRUIM zijn ze al ver over de helft heen van hun verblijf in de ruimte. van Nieuw-Zeeland en Chili. Tijdens de terugkeer zat het gevaarte volgepropt met enkele tonnen afval. Geruime tijd ervoor hadden de ruimtevaarders Kimiya Yui en Kjell Lindgren met behulp van de robotarm dit Japanse bevoorradingsschip van de Harmony module losgekoppeld en gezorgd dat het op een veilige afstand van het ISS terecht kwam. Daarvoor werden drie keer de stuwraketten gebruikt. Tijdens het gemanoeuvreer met de robotarm kwamen er enkele malen onverklaarbare foutmeldingen voor. Die werden snel genegeerd. De volgende Japanse HTV-missie begint in december JAPANSE HTV-5 NAAR DE AARDE TERUGGEKEERD Het vijfde Japanse ruimtevrachtschip is boven de Stille Oceaan de aardse atmosfeer ingedoken en grotendeels verbrand. Die enkele stukken die de wrijvingshitte overleefden kwamen in zee terecht nog ver De HTV-5 is los van de robotarm en op weg naar zijn einde Pagina 4

5 INDIA LANCEERDE EERSTE ASTRONOMIESATELLIET India beschikt sinds 28 september over een eerste satelliet voor astronomisch onderzoek. Het gaat de komende vijf jaar zwarte gaten en neutronensterren bestuderen. De lancering geschiedde met een PSLV-raket die voorzien was van zes hulpraketten. Die leverden voldoende stuwkracht op om de 1513 kg wegende ASTROSAT met nog zes kleine satellietjes in een baan om de aarde te schieten. Astrosat, India's eerste satelliet voor astronomisch onderzoek De Astrosat draait om de aarde op een hoogte van 644 tot 651 kilometer. Daarbij maakt het een hoek van 6 graden met de evenaar. De satelliet is uitgerust met twee krachtige zonnepanelen. Voor het uitvoeren van haar onderzoek beschikt deze kunstmaan over vier röntgen wetenschappelijke instrumenten en een ultraviolet telescoop. Dan vloog er ook nog mee de ExactView 9 dat gespecialiseerd is in tracking diensten. Het is niet groter dan een klein koffertje. En tenslotte was er ook nog een bijdrage van Indonesië met de Lapan A2. Deze microsatelliet is uitgerust met video en digitale camera's. Radio-amaterurs kunnen er eveneens van gebruik maken. Het is ook in staat om bijvoorbeeld een schip te volgen. In december zal de volgende PSLV-raket van start gaan. Het moet dan zes kunstmanen in een baan om de aarde brengen. ATLAS 5 LANCEERDE NROL 55 In een tijdspanne van zes dagen vertrok opnieuw een Atlas 5 raket richting ruimte. De lancering geschiedde vanaf lanceerbasis Vandenberg op 8 oktober.. In de neuskegel voerde het met zich mee voor de National Reconnaissance Office de spionagesatelliet NROL 55. Op zich is er weinig over deze satelliet bekend, maar we weten wel dat het een schuine baan om de aarde beschrijft op ruim 1100 kilometer hoogte. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 63 graden.. Aan de ontwikkeling van de sensoren hebben ook de Canadese ruimtevaartorganisatie en de Universiteit van Leicester (G.B.) een grote bijdrage geleverd. Wetenschappers zijn erg enthousiast en hebben grote verwachtingen van zijn prestaties. Weldra zullen we de eerste resultaten tegemoet kunnen zien. We vermeldden reeds dat er nog 6 Cubesats meevlogen. Vier ervan komen uit San Francisco. Ze zijn er op gericht het ruimtevaartuig te ontwikkelen voor commerciële toepassingen. Twee ervan zijn niet groter dan een broodrooster. Het embleem van de NROL 55 Pagina 5

6 Tegelijk met deze satelliet vlogen een aantal cubesats mee. Voor de NRO waren dat: - de AeroCube 5c en de AeroCube 7 met elk een gewicht van 1,5 kg; - de Snap 3, drie CubeSats elk 4,5 kg wegende; - twee PropCubes met elk een gewicht van 1 kilo; - Twee Sinod-D's die elk 2 kg wegen Ook NASA sponsorde een aantal cubesats te weten: - ARC-1 (Alaska Research CubeSat 1) met als voornaamste taak het meten van trillingen en temperaturen tijdens de lancering; - BisonSat van eveneens 1 kg.. Doel is studenten op te leiden in het ontwerpen, bouwen en testen van hardware om met speciale ontworpen lichte camera's de indeling van de bodembedekking, bewolking e.d. te berekenen en te testen; - AMSAT Fox-1. Een 1 kg lichte Cubesat voor draagbare satellietcommunicatie wereldwijd voor radio-fm amateurs; - LMRST-Sat (Low Mass Radio Science Transponder-Satellite) van 3 kg. Het moet de lage massa radio transponder aantonen in een baan om de aarde. 82E ARIANE 5 GELANCEERD Na een uitstel op 30 september vertrok op 1 oktober voor de 82e keer een Ariane 5 raket vanaf lanceerbasis Kourou gelegen op de rand van het Amazonewoud in Frans Guyana. Een mengsel van cryogene vloeibare waterstof en vaste brandstof zorgden voor een krachtige voortstuwing. Voldoende om de totale lading van zo'n 10,2 ton in een baan om de aarde te schieten Een kraakheldere, blauwe hemel leek bij te dragen aan de succesvolle lancering. Na een half uur had de raket zijn werk gedaan. De beide communicatiesatellieten, die zich in de neuskegel bevonden, draaiden in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. Dat was allereerst de grootste van de twee, de ruim 7000 kg wegende Australische Sky Muster voor breedband internet. Het is de eerste van de twee enorme communicatiesatellieten. Het netwerk zal uiteindelijk acht miljoen huishoudens en bedrijven bereiken door middel van glasvezelverbindingen. Ariane 5 op weg naar de ruimte om twee communicatiesatellieten in baan om de aarde te brengen. De naam Sky Muster is bedacht door de zesjarige scholier Baily Brooks winnaar van een landelijke wedstrijd. De Australische Sky Muster De Arsat 2 is de tweede Argentijnse geostationaire communicatiesatelliet. Zij zal voor de directe ontvangst naar huizen verzorgen, evenals internetdiensten, Pagina 6

7 datawerken, telefoonverbindingen enz. De bedoeling is dat de Arsat 2 zeker 15 jaar in bedrijf blijft op 81 gr. W.L. bevinden zich camera's en apparatuur die voor beelden en video s zorgen waarop nog zeer kleine details te zien zijn. Voorts een aantal technologieën die uitgetest worden om betere resultaten te verkrijgen. De Argentijnse Arsat 2 De volgende Arsat moet volgens planning in 2019 de ruimte ingeschoten worden. Mogelijk volgen enkele jaren later nog twee van dergelijke exemplaren. De volgende Ariane 5 lancering is gepland voor 10 november met de Arabsat 6B en GSAT 15. CHINA LANCEERDE 20E BEIDOU KUNSTMAAN Een Long March 3B raket bracht op dinsdag 29 september de twintigste navigatiesatelliet van het type Beidou in een baan om de aarde. Het bijzondere van deze kunstmaan is dat het uitgerust is met een nog nauwkeurigere atoomklok. Hoeveel deze Beidou weegt, is niet bekend gemaakt. Maar duidelijk is dat het beduidend zwaarder weegt dan de vorige exemplaren. Het draait in een sterk ellipsvormige baan om de aarde met als verste punt kilometer. De kleinste afstand bedraagt bijna 200 kilometer. De satelliet maakt een hoek met de evenaar van 55 graden. Het Beidou-systeem (tegenhanger van de Amerikaanse GPS) wordt verspreid over drie soorten banen t.w. geostationaire, schuine banen op grote hoogte en schuine banen op lagere hoogte. CHINA SCHIET VIER JILIN 1 SATELLIETEN DE RUIMTE IN Een tweetraps Long March 2D raket zorgde op 7 oktober voor een geslaagde lancering, waarbij het vier Jilin 1 kunstmanen in een baan om de aarde bracht. Aan boord De grootste van de vier Jilin 1 kunstmanen tijdens een grondtest in de Chinese testhal De vier draaien in bijna cirkelvormige banen om de aarde op een hoogte van ongeveer 650 kilometer. Daarbij maken ze een hoek van 98 graden met de evenaar. De grootste van de vier heeft ongeveer de grootte van een auto en verschaft beelden met een resolutie van 70 centimeter in zwart-wit. De andere drie zijn kleiner en hebben een lagere resolutie. Alle vier de Jilin 1 satellieten kunnen driedimensionaal waarnemen. Met de verkregen opnames wil China zowel de binnenlandse als de buitenlandse markten veroveren. ROCKOT LANCEERDE 3 MILITAIRE KUNSTMANEN Drie Russische militaire kunstmanen bracht een Rockot raket op woensdag 24 september in een baan om de aarde. De lancering geschiedde vanaf lanceerbasis Plesetsk, zo' 750 kilometer ten noorden van Moskou gelegen. De tweetraps Rockot raket is een omgebouwde militaire raket. Rusland heeft er nog genoeg van en voorlopig zullen die regelmatig worden ingezet voor het in de ruimte brengen van vooral militaire communicatiesatellieten, die een onderdeel vormen van het Russische Rodnik communicatiesysteem. De lancering verliep volgens schema en na vijf minuten was de onderste rakettrap leeggebrand. Toen was de beurt aan de Pagina 7

8 Breeze M rakettrap om de klus af te maken.. Drie keer werd de motor van deze rakettrap ontstoken waarna de drie ruimtevaartuigen in hun geplande banen kwamen op 1500 kilometer hoogte, waarbij ze een hoek van 82,5 graden met de evenaar maken. Het Russische ministerie van defensie liet nog weten dat ze officieel aangeduid worden als Kosmos 2507, Kosmos 2508 en Kosmos De gebruikelijke gang van zaken. Het was de tweede Rockot lancering dit jaar en de 24e sinds zijn eerste missie in e ULA-LANCERING United Launch Alliance zag met voldoening op 2 oktober haar 100e vlucht met succes uitgevoerd. Met bijna gemiddeld een lancering per maand, kijkt dit bedrijf terug over de afgelopen negen jaar.. Geen enkel bedrijf of instelling kan dit succes evenaren in zo'n korte periode. Daarvoor zorgden de Atlas en Delta raketten. Op 2 oktober vertrok vanaf lanceerbasis Cape Canaveral een Atlas 5 raket met in de neuskegel de Morelos 3 kunstmaan. Deze werd in een geostationaire overgangsbaan gebracht. Na de nodige manoeuvres veranderde na enkele weken de baan in een geostationaire over de evenaar. De Morelos 3 met een totale lengte aan zonnepanelen van maar liefst 45 meter De Morelos 3 is een Mexicaanse communicatiesatelliet die informatie moet doorgeven over rampen, noodhulp, telegeneeskunde, landelijk onderwijs en activiteiten aan mensen die in afgelegen delen van Mexico wonen. Voor het in de ruimte brengen van deze ongeveer 5800 kg wegende Morelos 3 was de Atlas 5 raket voorzien van twee hulpraketten. De satelliet is uitgerust met twee zonnepanelen die een totale lengte meten van 45 meter. Deze leveren een vermogen van 14 kilowatt. Mexico hoopt 15 jaar lang van deze kunstmaan gebruik te kunnen maken. Vlak voor liftoff van de raket moest het aftellen nog even gestopt worden. In het gebied waaroverheen de raket vloog, was namelijk een boot gespot. Nadat deze uit het gebied was verdwenen kon het aftellen weer worden hervat. Op het programma staan voor dit jaar nog drie Atlas 5 lanceringen t.w. op 8 en 30 oktober en 3 december. TURKSE KUNSTMANEN GELANCEERD Zes RD-276 motoren zorgden er voor dat op vrijdag 16 oktober een Proton raket lanceerbasis Baikonoer verliet richting ruimte. In de vroege ochtend kort na half vijf (plaatselijke tijd) zorgden een mengsel van hydrazine en stikstoftetroxide voor de benodigde stuwkracht voor de zes raketmotoren. Ongeveer twee minuten later zat de eerste fase van de lancering er op. De tweede fase was na drie-en-een-halve minuut voltooid en kon de bovenste rakettrap, de Breeze M, de klus afmaken. Dat betekende dat de twee Turkse communicatiesatellieten, de Turksat 4A en de Turksat 4B, in een geostationaire overgangsbaan om de aarde waren geschoten. Ruim 9 uur na liftoff brak het moment aan dat het juichen kon losbarsten.: de lancering was geslaagd. Na met succes vijf keer de motor van de Breeze M in werking te hebben gesteld, bevonden de beide kunstmanen in de geplande ellipsvormige baan van 9281 x kilometer met een hellingshoek van 13,2 graden met de evenaar. Daarmee was de zesde Proton lancering dit jaar beeindigd.. Sinds zijn debuut in 1965 was dat de 407e lancering Pagina 8

9 dan met de Atlas 5. Ook een zware concurrent is de Ariane 5. Met spanning volgt men de ontwikkelingen. Heeft de Atlas 5 raket nog wel een toekomst? Zo ziet de tekenaar de Turksat 4A en 4B om de aarde draaien. De weken hierna zorgde het voortstuwingssysteem van de 1924 kg wegende Turksat (inclusief brandstof) dat de baan in een cirkelvormige over de evenaar kwam te liggen. Vanuit deze geostationaire baan op 50 gr. O.L. kunnen ze de komende 15 jaar hun werkzaamheden uitvoeren. Die bestaan uit het verzorgen van televisie-, internet- en ander dataverkeer in Europa, Midden-Oosten, Afrika en Centraal-Azië. ATLAS 5 OP JACHT NAAR KLANTEN Martin Lockheed, de bouwer van de Atlas 5 raket, verwacht dat in 2017 minder opdrachten van de Amerikaanse overheid te verwachten zijn. Een ontwikkeling waarmee het bedrijf niet gelukkig is. Ook niet de ULA (Unites Launch Alliance) die voor klanten moet zorgen, voor de lanceerraket, de lanceringen enz. Dat betekent dat er gezocht moet worden naar commerciële opdrachten. Maar de concurrentie is zeer groot en gehoopt wordt dat er vier lanceringen per jaar uitgevoerd kunnen worden. Onlangs ging de Morelos 3 de ruimte in. 100% voor nieuwe commerciële opdrachten is er niet. Eind 2016 moeten er nog twee commerciële satellieten de ruimte in en er bestaat een kleine kans dat hiervoor de keuze op de Atlas 5 zal vallen. ULA heeft laten weten dat ze er hard voor zal knokken die orders binnen te halen. Niet uit het oog moet worden verloren dat de nieuwe Falcon 9 Heavy van SpaceX er ook aan zit te komen. Die lancering is minder duur Lancering Atlas 5 raket Pagina 9

10 STRATOS 2 Het ging er op donderdag 15 oktober even op lijken dat de lancering van de Delftse raket dit jaar kon doorgaan. Maar 30 minuten voor liftoff kwam er heel veel rook uit de motor van de Stratos 2 raket. Het leek er op dat de raket zou opstijgen. Helaas, er was te weinig druk en de raket bleef aan de grond. Een dag ervoor waren ook al enkele pogingen ondernomen. Sterker nog, tweemaal werd het tijdstip van lanceren gepland. Na het falen op donderdagmiddag werd het duidelijk: teveel technische problemen. Ook vorig jaar kon de lancering op het laatste moment niet doorgaan. Toen bleek de oorzaak te liggen in een gaatje in de zeven meter lange raket waardoor gas weglekte.. Na uren sleutelen en solderen bleken de studenten niet in staat het probleem op te lossen. Sindsdien is er heel wat afgesleuteld. Nu, een jaar later, dachten de 40 Delftse rakettechnici het voor elkaar te hebben. Wederom togen ze naar het zuiden van Spanje. Daar is het niet zo dichtbevolkt m.a.w. ruimte genoeg. Volgens de berekeningen moest de Stratos 2 na ongeveer anderhalve minuut de streefhoogte van 50 kilometer De Delftse studenten met hun Stratos 2 raket bereikt hebben. Helaas, hun record van 12,5 kilometer in 2009 is nog steeds niet overtroffen. Was hun poging van 50 kilometer hoogte gelukt dat was het volgende doel een hoogte van 100 kilometer te bereiken. Overigens, het zou maar niet zo maar een lancering worden. In de top van de raket was een 50 centimeter lange antenne aangebracht om het ontstaan van het vroege heelal te onderzoeken. Tijdens het ontstaan van het heelal zijn allerlei radiogolven geproduceerd. Gehoopt werd die op te vangen met de antenne die nauwelijks verschilt met die, die we op onze autodak hebben. De brandstof die deze raketmotor gebruikt, is wel heel bijzonder. Die bestaat uit een mengsel van paraffine, aluminiumpoeder en sorbital. In de volksmond heet dat kaarsvet en zoetjes die we in de koffie gebruiken. Onder een hoge druk wordt er lachgas doorheen geblazen. Het levert de raket wel een stuwkracht op van bijna 1000 kilo. Dat is voldoende om een kleine personenauto op te tillen. De Stratos 2, zoals de Delftse studenten hem zo graag hadden zien vliegen Pagina 10

11 Dit is stukken minder gevaarlijk dan bij de grote lanceerraketten met hun vloeibare waterstof, vloeibare zuurstof, hydrazine en noem maar op. In de ruimtevaartwereld volgt men de ontwikkelingen van de Stratos 2 vol belangstelling. En nu duimen dat hun volgende poging wel het succes mag brengen, waarvoor ze zo hun moeite doen. Rond deze tijd wil een studententeam uit Stuttgart een poging wagen om een hoogte van 30 kilometer te halen. Zal het hen lukken? [UPDATE 16 oktober] Raket uit Delft breekt Europees record De Delftse studentenraket Stratos II+ heeft een hoogte van 21 kilometer bereikt. Nog nooit kwam een raket die door Europese studenten is gebouwd, zo hoog. Het oude record, 12,5 kilometer, was sinds 2009 in handen van de TU Delft. De raket werd vrijdagmiddag gelanceerd in het zuidwesten van Spanje. Het was de bedoeling om naar 50 kilometer hoogte te gaan, maar dat lukte niet. De raket had 0,85 seconden na lancering al een snelheid van 100 kilometer per uur. De topsnelheid, met pk, ligt rond de 3000 kilometer per uur. Daarmee ging hij in anderhalve minuut naar het hoogste punt. De lancering op 16 oktober Vervolgens kwam een parachute naar buiten en zakte de raket terug naar de aarde. Ruim tien minuten na lancering plonsde hij in de Atlantische Oceaan. TERUG NAAR ZIJN GEBOORTEPLAATS Na 45 jaar gaat de eerste trap van de Saturnus 5 raket terug naar zijn geboorteplaats. In de afgelopen 37 jaar heeft het in weer en wind in New Orleans buiten gelegen. Het Infinity Science Center wil het nu terug naar de plaats waar het getest werd. Het zal een grondige opkapbeurt krijgen om het vervolgens in het museum aldaar te plaatsen zodat het publiek het daar kan bewonderen. Het was de bedoeling dat deze eerste trap (42 meter hoog) van de gehele Saturnus 5 raket de Apollo 19 naar de maan zou schieten. Maar die missie werd geannuleerd mede onder druk van het Amerikaanse publiek die o.a. deze missie als een gigantische geldverspilling zag. Er waren immers al zes keer Amerikanen op de maan geweest. Om de rakettrap te verplaatsen en weer goed toonbaar te maken is wel een bedrag van dollar nodig. Het museum is daarom met crowdfunding gestart. Pagina 11

12 BINNEN 1500 JAAR ONTPLOFT EEN STER IN DE MELKWEG Een grote ster in onze Melkweg zal binnen nu en 1500 jaar ontploffen. Tot die conclusie kwamen astronomen Frank Tramper en zijn collega's. Het onderzoeksteam analyseerden zes bijzondere sterren, die op het punt staan te exploderen. Toch is er voor de mensheid geen reden tot zorgen. De ontploffing van de ster zal namelijk geen gevolgen hebben voor het leven op aarde. Voor mensen is 1500 jaar lang, maar voor astronomische begrippen is dat extreem snel. Zo heeft onze zon een totale levensduur van tien miljard jaar waarvan 4,5 miljard al zijn verstreken, terwijl er ook sterren zijn die 100 miljard jaar oud kunnen worden. Gemiddeld ontploft iedere 50 jaar wel een ster in de Melkweg. Elke paar dagen vindt er wel een supernovaexplosie buiten ons sterrenstelsel plaats. Met neutriodetectoren en detectoren die zwaartekrachtgolven opmerken, zijn slechts gevoelig genoeg om metingen in onze Melkweg te verrichten en daar vindt slechts een of twee keer per eeuw een supernova plaats. Het is lastig te voorspellen welke sterren op het punt staan hun leven te beëindigen. Het is dus fantastisch dat de Amsterdamse astronoom Tramper en zijn collega's er in geslaagd zijn om een nauwkeurige schatting te maken van de te verwachten tijd van overlijden van een zogenoemde WO-ster. WO-sterren bevatten geen waterstof, maar wel heel veel helium, koolstof en zuurstof. De sterren zijn op jonge leeftijd meer dan veertig keer zo zwaar als onze zon, maar verliezen op latere leeftijd veel materie vanwege sterrenwinden. Met behulp van atmosfeermodellen bepaalden de onderzoekers de belangrijkste eigenschappen van de zes WO-sterren. Zo ontdekten ze dat het oppervlak van de sterren heel heet is. De oppervlaktetemperatuur van iedere ster ligt tussen de en graden Celsius. Onze zon heeft slechts een oppervlaktetemperatuur van 6000 gr. C. We kunnen nu voorspellen wanneer de sterren al hun brandstof hebben opgebruikt en zullen ontploffen. Bij de eerste van de zes sterren gaat dat binnen 1500 jaar gebeuren, de tweede over 2000 jaar en de laatste over ongeveer jaar. Best mogelijk dat de zes sterren in werkelijkheid al ontploft zijn, maar vanwege de afstand heeft het licht van deze explosies de aarde nog niet bereikt. De ster die over 1500 jaar het loodje legt, staat op lichtjaar van ons vandaan. Die ster kan dus al jaar geleden uit elkaar zijn gespat. Het kan gebeuren dat die explosie (veel) eerder te zien zal zijn, maar die kans is erg klein. Het zou wel geweldig zijn. Voor zover bekend, is in 1604 dat voor de laatste keer geweest dat een supernova met het blote oog te zien was. Bewoners op het zuidelijk halfrond hebben een veel grotere kans om getuige te kunnen zijn van een dergelijk spektakel. Die hebben een beter zicht op de nachthemel. MAANFASEN Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan 03 november 11 november 19 november 25 november DE ZON Opkomst: Ondergang: 02 november 7.36 uur uur 12 november 7.54 uur uur 22 november 8.11 uur uur 30 november 8.23 uur uur Omdat deze sterren zo langzaam zijn, waren hun eigenschappen tot nu toe niet goed bekend. Nu zijn ze voor het eerst geanalyseerd. Pagina 12

13 WORDT HET CHINESE RUIMTESTATION INTERNATIONAAL? Die vraag kwam onlangs aan de orde. Het Chinese ruimtestation kan namelijk uitgebreid worden met een dockings module (koppelingspoort) waaraan meerdere modules gekoppeld kunnen worden. Daarin zouden onderzoeken en experimenten uitgevoerd kunnen worden. Hierover werd met de Chinese deelnemers aan het Internationaal Astronomisch Congres dat op 12 oktober in Jeruzalem werd gehouden, gesproken. China is van plan in 2018 te beginnen met de bouw van haar eigen ruimtestation. Dat zal bestaan uit een kernmodule en twee werkmodules voor onderzoeken e.d. Aan boord verblijven drie Chinezen. Dat aantal kan uitgebreid worden tot zes ruimtevaarders. Bijvoorbeeld met drie niet-chinezen. Ruimtevaarders kunnen er maar liefst zes maanden in het ruimtestation doorbrengen. Lanceringen van materiaal en ruimtevaarders zal met een Long March 2F raket gebeuren. China heeft met Russische en Europese ruimtevaartorganisaties al overeenkomsten getekend voor samenwerking. Dat Europa geïnteresseerd is blijkt wel uit het feit dat er Chinese trainingen gevolgd worden en men bezig is met het leren van de Chinese taal. De kans is groot dat er ook Europeanen in het ruimtestation zullen doorbrengen. Komt het zover dan zal het pas na 2022 plaatsvinden, want dan is op z'n vroegst het ruimtestation voltooid. Vastgelegd is er nog niets, Het Chinese ruimtestation zal op een hoogte van 340 tot 450 kilometer om de aarde draaien. Daarbij zal het een hoek met de evenaar maken van 42 tot 43 graden. De bedoeling is dat het minstens tien jaar in bedrijf blijft. Ook deelde de Chinese delegatie op het IAC mee dat het land een ruimtetelescoop zal lanceren dat in een baan vlakbij het ruimtestation zal draaien. Het is dan gemakkelijk bereikbaar voor onderhoud en kan eventueel tot heel dichtbij het ruimtestation gebracht worden. Over de grootte van de telescoop kwamen geen mededelingen. Evenmin op de vraag of het ruimtestation uitgerust zal worden met een koppelingssysteem voor Amerikaanse en Europese modules en capsules. Vrijwel zeker draaien er straks twee ruimtestations om de aarde. NASA wil het ISS tot 2018 in gebruik houden. Rusland tot zeker 2024, maar dat kan ook 2028 worden. En ESA? In eerste instantie tot 2020, maar sluit niet uit tot Japan heeft nog niet beslist. Er ligt een voorstel voor verlenging tot 2024 klaar. Concept Chinees ruimtestation Alle voorbereidingen voor dit project zijn al in volle gang. Ook de ruimtebasis voor het lanceren van onderdelen voor het ruimtestation. Hiervoor zullen de Chinezen de Chinese 5B en de Long March 7 gebruiken. Pagina 13

14 STROMEND WATER OP MARS! Na decennia van speculatie en zoeken lijkt er nu dan toch bewijs te zijn gevonden: er stroomt nog steeds water over het oppervlak van Mars! Op een klein aantal plaatsen en zeer kortstondig, maar toch. Dat de temperatuur en luchtdruk op sommige plaatsen op Mars vloeibaar water in principe mogelijk maakt was al bekend. Dat betekende echter nog niet dat zoiets ook werkelijk voorkwam. Meters brede strepen op hellingen die op de ene foto, gemaakt door Marssatellieten, nog niet te zien waren en op de volgende wel, leidden tot speculaties over vloeibaar water. De strepen zouden sporen zijn van plotseling door grond en ijs naar buiten barstend water, dat vervolgens naar beneden stroomde terwijl het snel verdampte. Een sterke aanwijzing daarvoor was dat de strepen in de Marslente ontstaan en in de zomer langer worden, om weer te verdwijnen in de herfst en winter. door Michel van Pelt Amerikaanse en Franse wetenschappers hebben nu met de CRISM-spectroscoop van NASA s Mars Reconnaissance Orbiter weten aan te tonen dat de hellingsporen zouten bevatten van mineralen die opgelost in water naar buiten moeten zijn gekomen. Zulke zouten (o.a. magnesium- en natriumperchloraat) kunnen het vriespunt van water met enkele tientallen graden verlagen. Extreem zout water kan zo kortstondig in de koude Marsatmosfeer stromen zonder te bevriezen, als zorgt de extreem lage luchtdruk er voor dat het snel verdampt. De vondst is van groot belang. Ten eerste is hiermee voor het eerst de aanwezigheid van vloeibaar water op een ander hemellichaam dan onze planeet aangetoond. Daarnaast betekent het dat op Mars ook nu nog omstandigheden voorkomen waarin microorganismen kunnen overleven (hoewel het water extreem zout is, zijn op aarde microben gevonden die daarin kunnen gedijen). De donkere sporen op deze valse-kleuren-3dweergave van hellingen in de krater Hale lijken door water te zijn veroorzaakt. [NASA/JPL-Caltech/Univ. of Arizona] Pagina 14

15 MOUNT SHARP STOND IN HET WATER De sedimenten aan de voet van de berg Mount Sharp in de Gale krater zijn hoogstwaarschijnlijk door water afgezet. Dat blijkt uit de nieuwste gegevens van NASA s Curiosity. Volgend door de Marsrover gedane metingen stond de krater 3.8 tot 3.3 miljard jaar geleden regelmatig, gedurende natte perioden van honderd tot tienduizend jaar, onder water. Daarbij neergelegde sedimentpakketten vormden de basis van de berg, waarschijnlijk tot 800 meter hoogte. De rest van de vijf kilometer hoge berg bestaat waarschijnlijk uit door de wind aangevoerd stof en zand. Curiosity is bezig met een langzame beklimming van Mount Sharp, en zal dit hopelijk in de toekomst kunnen bevestigen. OVERWINTEREN IN MARATHON VALLEY NASA s oude Marsrover Opportunity, al sinds januari 2004 op Mars, maakt zich op voor de winter op het zuidelijk halfrond van Mars. De dagen worden korter en de zon komt steeds minder ver boven de horizon. NASA denkt dat de rover ondanks de hierdoor beperkt beschikbare zonne-energie toch actief zal kunnen blijven en niet in stand-by hoeft te worden gezet. Opportunity zal de Marswinter doorbrengen op de zuidelijke helling van Marathon Valley, een vallei aan de oostzijde van de 22 kilometer grote Marskrater Endeavour. De richting van de helling helpt om de zonnepanelen van de rover naar de zon te kantelen. Het is de bedoeling dat Opportunity zijn wetenschappelijke verkenning van het gebied, dat interessant is vanwege de voorkomende kleimineralen, gedurende de korte dagen beperkt zal voortzetten. Curiosity s uitzicht op de Kimberley-formatie op Mars. Op de voorgrond verbrokkelde sedimentlagen die er op wijzen dat er hier een bekken is geweest dat verschillende keren is volgelopen met water. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] Hinters Point op de noordelijke helling van Marathon Valley, gefotografeerd door Opportunity. [NASA/JPL- Caltech/Cornell Univ./Arizona State Univ.] Pagina 15

16 OP DE MAAN KOMEN VELE KRIMPPLEKKEN VOOR Iedereen die zich wat meer verdiept heeft over de maan en vooral in de geschiedenis, weet dat de aarde en de maan grote invloed hebben op elkaar. Tijdens een cursus over de maan door de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde meermalen verzorgd, keek menige deelnemer op bij het horen dat de maan enigszins de vorm heeft van een peer. De 'punt' naar de aarde gekeerd want die trekt aan de bol. De maan op haar beurt laat onze planeet ook niet met rust, denk maar aan het ontstaan van eb en vloed. De aardse aantrekkingskracht 'masseert' het oppervlak van de maan. De zwakke plekken zullen daar de gevolgen van ondervinden. Dat leidt namelijk tot schuren en breuken. Wetenschappers zijn hiervan al lang overtuigd. Dat is een oorzaak. Uit de nieuwste verkregen foto's van het NASA ruimtevaartuig Lunar Reconnaissance Orbiter (gelanceerd in 2009), deden de wetenschappers een opmerkelijke ontdekking. De maan krimpt. Diverse rotswanden zijn waarschijnlijk gevormd in de tijd dat het hete binnenste van de maan afkoelde en de vaste korst is gaan knikken. De LRO bracht in zes jaar tijds bijna driekwart van het maanoppervlak in kaart. Het ontdekte ruim 3200 steile rotswanden ten gevolge van tektonische activiteiten. De meeste zijn enkele tientallen meters hoog en minder dan tien kilometer lang. Ze zijn hooguit 50 miljoen jaar oud en zeer waarschijnlijk nog steeds actief. Ze zijn niet gelijkmatig over de maan verdeeld. Het meest komen ze voor op plekken die het dichtst of het verst van de aarde bevinden. Het gevolg is dat vele steile rotswanden van noord naar zuid wijzen op lage en midden breedtegraden en ten oosten van de maan naar het westen op hoge breedtegraden en in de buurt van de polen van de maan. verrassende ontdekking. Ook werd duidelijk dat ondergrondse activiteiten het grootst zijn wanneer de aarde en de maan het verst van elkaar staan. ZEER GROOT ZWART GAT ONTDEKT In het nieuw ontdekte sterrenstelsel SAGE0536AGN is een zwart gat ontdekt dat 350 miljoen keer zo zwaar is als onze zon. Daarmee is het gebied dertig keer groter dan zou worden verwacht op basis van de afmetingen van het sterrenstelsel dat zich op twee miljard lichtjaar afstand van de aarde bevindt. Het sterrenstelsel met het zwarte gat werd ontdekt met behulp van de Spitzer ruimtetelescoop van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. In het stelsel bevindt zich een bijzonder helder object dat waarschijnlijk is ontstaan door de aanwas van gassen als gevolg van de aanwezigheid van een zwart gat. Britse wetenschappers hebben de zwaarte van het zwarte gat gemeten door de snelheid in kaart te brengen van de gassen die eromheen bewegen. Aangezien het sterrenstelsel in totaal slechts 25 miljard zonnemassa's groot is, is de gemeten zwaarte van het zwarte gat onverklaarbaar groot. Sterrenstelsels hebben een bepaalde maximale massa en de zwarte gaten in hun kernen ook. Dit zwarte gat is simpelweg te groot voor het sterrenstelsel waarin het zich bevindt. In theorie is deze grootte onmogelijk. Volgens de onderzoekers moet het gat om onverklaarbare redenen langer zijn blijven groeien dan het sterrenstelsel. Meer onderzoek moet uitwijzen of er meer van dit soort onmogelijke zwarte gaten bestaan. De effecten van de aardse getijdekrachten zijn waarschijnlijk ongeveer 50 tot 100 keer kleiner dan die van de krimp op de maan. Een Pagina 16

17 Maan - LRO-opname 15 sept Pagina 17

18 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND OKTOBER 2015 MERCURIUS Staat deze maand te dicht bij de zon en is helaas niet zichtbaar. Mercurius bevindt zich tot 7 november in het sterrenbeeld Maagd, tot 21 november in de Weegschaal, tot 26 november in Schorpioen en daarna in Slangendrager. VENUS Schittert aan de oostelijke ochtendhemel. Ze komt zelfs vier uren voor de zon op. Venus beweegt zich tot 3 november in het sterrenbeeld Leeuw en daarna in de Maagd. MARS Niet al te ver van Venus is Mars te vinden. Tot 2 november staat de rode planeet in het sterrenbeeld Leeuw en daarna in de Maagd. JUPITER In het sterrenbeeld Leeuw boven de zuidoostelijke horizon kunnen we deze reuzenplaneet tegen de ochtend vinden. SATURNUS Gaat kort na de zon onder en is derhalve deze maand niet te zien. Saturnus bevindt zich in het sterrenbeeld Schorpioen. URANUS Zoek 's avonds met een verrekijker in het sterrenbeeld Vissen naar deze planeet. Uranus verdwijnt kort na middernacht onder de horizon. NEPTUNUS Ook deze planeet gaat kort na middernacht onder. Met een sterrenkijker op te sporen in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 1 nov.: Te 4.41 uur komt er een einde aan de bedekking door de Maan van een sterretje van het sterrenbeeld Tweelingen. Deze verschijnt van achter de donkere rand. 3 nov.: Te 4.16 uur verschijnt aan de donkere rand een sterretje na een bedekking door de Maan. 3 nov.: Bijna tegen Venus aan is links ervan Mars te zien. Het fraaist is dat te zien rond 6.00 uur. Schuint boven Venus prijkt Jupiter. 5 nov.: Deze ochtend is iets boven de Maan ster Regulus te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 6 nov.: Links van de smalle maansikkel prijkt 's ochtends Jupiter. 7 nov.: Deze ochtend is naast de smalle maansikkel Mars te zien en daaronder de zeer heldere Venus. Een mooi groepje bij elkaar en boeiend om naar te kijken. 9 nov.: Rechtsonder de smalle maansikkel bevindt zich ster Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 15 nov.: Deze ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 18 nov.: Te uur een rakende sterbedekking van Waterman door de Maan. 25 op 26 nov.:rechts van de Maan treffen we Aldebaran aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 26 op 27 nov.: Deze avond is Aldebaran ten oosten van de Maan te zien 29 nov.: Rond 6.23 uur is een rakende sterbedekking door de Maan te zien. Dat overkomt een sterretje van het sterrenbeeld Tweelingen. 'VALLENDE STERREN' In de maand november hebben we altijd met twee opvallende meteoorzwermen te maken. De meeste bekende zijn de Leoniden. Z zijn actief tussen 14 en 22 november met als maximum op 18 november. De maan stoort niet en gemiddeld verschijnen er zo'n vijftien per uur. Kijk richting sterrenbeeld Leeuw. Het best zijn ze te zien ver na middernacht, want dan verschijnt dat sterrenbeeld pas boven de horizon. De gehele maand kunnen we ook genieten van de Tauriden. Hun radiant ligt richting sterrenbeeld Stier. Ze zijn veelal oranjekleurig en trekken daardoor extra aandacht. Pagina 18

19 ACTIVITEITEN KERNEN EXCURSIE Op zondag 15 november organiseren de afdelingen Uden en Veldhoven een excursie naar de sterrenwacht en planetarium in Bochum (Duitsland). In het verleden zijn wij er al vaker geweest en uit ervaring weten we dat het meer dan de moeite waard is om die te bezoeken. Ook andere leden zijn welkom om mee te rijden en aan de excursie deel te nemen. Neem even contact op om het een en het ander af te spreken en te regelen. Tel NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in november - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 13 november 2015 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen MuzeRijk - Uden - bespreking nieuwtjes - Excursie naar Duitsland - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 november 2015 WIL JIJ FOTO'S VAN HET APOLLOPROJECT BEKIJKEN? Ooit een haarscherpe foto van een deel van de maanlander van heel dichtbij gezien? Van een maanauto? Astronauten die zich in de Apollo capsule scheren terwijl ze op de terugweg naar de aarde zijn? Hoe ze op de maan rondlopen? Aan het werk zijn? enz. enz. Je kunt ze bewonderen op je computer. Maar liefst stuks. Slecht weer of heel koud weer de komende tijd? Je kunt er voor gaan zitten en er heel intens van genieten. Dat hebben we allemaal te danken aan Kipp Teague, de beheerder van het Project Apollo Archive. Hij heeft ervoor gezorgd dat ze met een veel hogere resolutie en veel groter formaat voor het publiek beschikbaar zijn. Het is fantastisch om ze te bekijken. En wat een prachtige kleuren. De Apollo 7 tot en met 17 komen aan bod. De grootste gebeurtenissen uit de geschiedenis van de ruimtevaart.. Voor diegenen die het hebben meegemaakt, krijgen het gevoel of ze weer in die tijd terugkeren. En voor de jongeren het gevoel de mooiste periode uit de ruimtevaart gemist te hebben. Ze geven ook een beeld van het alledaagse leven van de astronauten tijdens die missies. NASA is er maar wat blij mee met het feit dat het grote publiek ervan kan genieten. Alleen maar gunstige reclame. Waar kun je de foto's vinden? Heel veel plezier!!! Pagina 19

20