40e jaargang nr oktober 2014

Transcriptie

1 40e jaargang nr oktober 2014 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: NASA astronaut Reid Wiseman maakte op 28 september 2014 vanuit het ISS deze schitterende opname van de Melkweg. Naar zoiets moois kan toch iedereen uren naar kijken. Toch? INHOUD: Space X lanceerde Dragon naar ISS... 3 Nieuwe bemanning (Expeditie 41) in ISS aangekomen... 5 Ruimtevaarders voerden twee ruimtewandelingen uit... 6 Space shuttle Endeavour in Los Angeles te zien Exoplaneet heeft heldere hemel met waterdamp Stratos 2 raket is nog lang niet klaar voor lancering Marsnieuws Landing op komeet gaat op 12 november gebeuren Saturnus' nieuws Complexe organische moleculen gevonden Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 SPACEX LANCEERDE DRAGON NAAR ISS Met donderend geweld lanceerde op 21 september SpaceX een Falcon raket. Op de top van de raket bevond zich een onbemand ruimtevrachtschip Dragon. Aan boord bevonden zich o.a. een lading muizen, een experimentele 3D-printer, fruitvliegjes en een orkaan onderzoekingsexperiment. Het muizenverblijf De 20 muizen werden verdeeld over twee kooien. NASA bestudeert het effect op muizen tijdens verschillende experimenten. De andere tien muizen worden bestudeerd door een farmaceutisch bedrijf. Het gaat hier om weefselmonsters die wetenschappers meer gegevens moeten verschaffen over spierafbraak tijdens diverse testen. De helft van de muizen keert half oktober weer naar de aarde terug en de andere helft in december. Vanwege het slechte weer (heel veel regen) moest deze lancering een dag uitgesteld worden. In de loop van de nacht verdwenen de wolken en dus kon de raket op zondag lanceerbasis Cape Canaveral onder zich laten. Zo'n drie minuten na liftoff was de brandstof van de eerste trap met zijn negen motoren al op. Toen brak het moment aan om deze rakettrap gecontroleerd terug te laten keren. Na een serie manoeuvres kwam het in de Atlantische Oceaan terecht. Deze fase is voor SpaxeX erg belangrijk omdat het de bedoeling is dat de Falcon 9 herbruikbaar wordt. De vlucht verliep verder volgens plan en het toestel zette koers richting ISS om er twee dagen later te arriveren. Daar zat de Duitse ruimtevaarder Alexander Gerst klaar om met de Canadese robotarm de Dragon naar de koppelingspoort Harmony te loodsen en het eraan te koppelen. Bij de fruitvliegjes willen de wetenschappers weten welke gedragsveranderingen er tijdens de gewichtloze ruimtevlucht optreden. Aan boord is ook een commercieel ontwikkelde 3D-printer, gebouwd door Silicon Valley. De bedoeling is dat er 3D-printen worden gemaakt. Lukt dat dan zijn dat de eerste producten met 'made in space'. Ze zijn dan straks van groot belang bij toekomstige ruimtemissies naar verre bestemmingen zoals naar Mars. Het ISS-RapidScat instrument werd aan de buitenkant van de Dragoncapsule vastgemaakt. Volgens wetenschappers moet de sensor helpen bij het voorspellen van het krachtiger worden van orkanen in de tropen. Andere experimenten hebben te maken met het verbeteren van ontwerpen van golfclubs, IMAX-camera's enz. Ook twee nieuwe accu's vlogen mee die in de Amerikaanse ruimtepakken zullen worden aangebracht voor de eerstvolgende ruimtewandelingen die in oktober gepland staan. Deze missie is de vierde van SpaceX waarbij gebruik werd Pagina 3

4 gemaakt van de onbemande ruimtevrachtschip Dragon en staat geregistreerd als de CRS-4. Medio oktober keert deze weer terug naar de aarde en zal het hangende aan parachutes in de oceaan neerkomen. Het experiment met de muizen ARK-2 Pagina 4

5 NIEUWE BEMANNING (EXPEDITIE 41) IN ISS AANGEKOMEN Twee kosmonauten en een astronaut vertrokken op 25 september richting ISS. Ze bevonden zich aan boord van de Russische Sojoez TMA-14M capsule. Voor de lancering zorgde een Russische Sojoez raket vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. kosmonaute. Een journalist vroeg Serova o.a. hoe ze haar haar in de ruimte denkt te kunnen wassen. Gevat reageerde ze met een wedervraag: "Waarom vraag je niet naar de haarstijl van mijn collega's?" Elena Serova (boven), Barry Wilmore (midden) en Alexander Samokutyaev (onder) poseren op de trap voordat ze aan boord gaan van de Sojoez capsule Temidden van de Rus Alexander Samokutyaev (44 Jaar) en de Amerikaan Barry Wilmore (52 jaar) bevond zich de eerste Russin Elena Serova, die zes maanden in het ISS gaan doorbrengen. Zij is slechts de vierde Russin in de ruimtevaartgeschiedenis. Eenmaal aan boord maken zij deel uit van Expeditie 41. Voor de 38-jarige Serova is deze lancering een hele beleving. Haar metgezellen hebben allebei al een verblijf in het ruimtestation er op zitten. Op de persconferentie voor het vertrek was er nog een incidentje met de Russische pers, die vooral focuste op het geslacht van de Elena Serova in haar Sokol ruimtepak Ongeveer zes uur na liftoff bereikten ze probleemloos het ISS. Vanuit het ruimtestation was al van verre te zien dat een zonnepaneel van de Sojoez niet was uitgeklapt. De ruimtevaarders in de capsule hadden hiervan niets gemerkt. Wat de oorzaak is van dat falen is nog niet bekend. Of het een probleem gaat opleveren als het toestel met bemanning gaat terugkeren naar de aarde, is hoogstwaarschijnlijk niet het geval. Tijdens de gehele vlucht naar het ISS heeft niemand iets gemerkt en het automatisch koppelen verliep prima. De Sojoez TMA-14M met een zonnepaneel zoals Wiseman hem vanuit het ISS fotografeerde. Pagina 5

6 RUIMTEWANDELING OP 7 OKTOBER Op 7 oktober maakten de Amerikaan Reid Wiseman en de Duitser Alexander Gerst een ruimtewandeling. Zo werd een niet-werkende ammoniak pomp verwijderd, een klus die eigenlijk in december van vorig jaar al had moeten gebeuren. Maar er moest nog meer vervangen worden namelijk een kapotte lamp van een televisiecamera op de Canadese robotarm, waarmee de aankomst en het vertrek van ruimtevaartuigen gevolgd kunnen worden.. Verder installeerden zij een reserve systeem op de mobiele transporter die nodig is om de robotarm te bewegen om apparatuur van de ene naar de andere plek te verplaatsen. Deze 182e ruimtewandeling duurde 6 uur en 13 minuten en die begon en eindigde in de luchtsluis Quest. Het was de vijfde van de zeven ruimtewandelingen die voor dit jaar gepland staan. Voor Wiseman en Gerst waren het hun eerste. In totaal hebben nu de ruimtevaarders 1142 uur en 15 minuten (47,6 dagen) buiten het ISS doorgebracht. OORZAAK MISLUKTE GALILEO-LANCERING BEKEND Het is inmiddels bekend geworden wat de oorzaak was van de mislukte lancering van twee Galileo navigatiesatellieten van ESA op woensdag 22 augustus. Een ontwerpfout in de Russische Fregat bovenste rakettrap bleek de schuldige te zijn. De hydrazine brandstoftoevoer bevroor en daardoor werd de toevoer naar de twee stuwraketten verstoord. Dat had tot gevolg dat deze raketten niet voldoende stuwkracht konden leveren en de kunstmanen niet de vereiste hoogten konden bereiken. ESA-ruimtevaarder Alexander Gerst bezig met zijn fit check van zijn ruimtepak voordat hij aan zijn ruimtewandeling begint De mobiele transporter beweegt langs de rails aan de voorkant van de zonne-energie trust van de robotarm op verschillende werkplekken. Het wordt ook op verschillende plekken op zijn plaats gehouden. Het installeren van de MRTA en zijn bekabeling nam het grootste deel van de resterende tijd van de ruimtewandeling in beslag. Er deden zich geen problemen van enige betekenis voor. Na afloop spraken beide ruimtevaarders hun dank uit aan het opleidingspersoneel voor deze ruimtewandeling. Ze waren zeer tevreden over het feit dat ze hun werkzaamheden zo goed hadden kunnen uitvoeren Een tekening van de Fregat rakettrap met de twee Galileo kunstmanen Een Fregat voor de vlucht vanaf Frans- Guyana voor de lancering in december, was al onderweg naar de lanceerbasis. Meerdere Fregats bleken dezelfde constructiefouten te vertonen en die onbetrouwbare onderdelen zijn of worden nu vervangen. Pagina 6

7 Alexander Gerst maakte deze erg mooie opname van Reid Wiseman tijdens diens werkzaamheden in de ruimte OPNIEUW EEN GESLAAGDE RUIMTEWANDELING De Amerikanen Reid Wiseman en Barry Wilsmore verlieten op woensdag 15 oktober de luchtsluis Quest voor een tweede ruimtewandeling in een week. Zij hadden toe taak een gebroken koelpomp te vervangen, een camera, en een component te installeren die noodstroom naar een robotarm heeft te transporteren. Het allerbelangrijkste van deze wandeling was het herstellen van het elektrische component SSU dat op 8 mei dit jaar mislukte. Het vervangen van dat element kon alleen wanneer het ISS in de schaduw van de aarde bevond en dus op dat moment geen stroom opwekte. Een wat langdurige klus en daarom werd intussen een camera verplaatst van de haven-1 zonnepaneel trust segment naar de voorkant van de Harmony module. Die plek moest vrijkomen voor apparatuur die volgend jaar zomer wordt aangebracht De beide astronauten aan het werk tijdens hun ruimtewandeling op 15 oktober Pagina 7

8 TEST NOODRAKET ORION Op onderstaande foto is te zien hoe een noodraket op de Orioncapsule wordt geplaatst. Tot half november blijft het geheel in de assemblagehal staan. Daarna gaat het naar een lanceerplatform om half december boven op een Delta 4 raket gelanceerd te worden vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. KEERT X-37B SPOEDIG TERUG NAAR DE AARDE? Al vele maanden draait het onbemande ruimteveer X-37B om de aarde. Nu cirkelen berichten dat het spoedig zal terugkeren naar de aarde. De landing zal geschieden op de luchtmachtbasis Vandenberg in Californië. Dit toestel dat op een space shuttle lijkt, is van de Amerikaanse luchtmacht. Het zit volgepropt met geheimzinnige apparatuur, communicatie- en informatie-instrumenten en nieuwe materialen voor gebruik in toekomstige militaire programma's. De 29 meter lange miniatuur space shuttle is gehuld in een en al geheimzinnigheid. Dat het toestel weldra terugkeert uit de ruimte blijkt wel uit de voorbereidingen op de luchtmachtbasis. Ook zijn piloten gewaarschuwd uit de buurt te blijven. De eerste missie in de ruimte duurde 224 dagen en eindigde in juni De tweede keerde na 469 dagen terug op aarde. De huidige derde missie zal zeker minimaal 670 dagen hebben geduurd en het record flink hebben verbeterd. Vast staat dat hierna een vierde missie zal volgen. RUSLAND LANCEERDE GEHEIME KUNSTMAAN De noodraket wordt op de Orioncapsule geplaatst De Orioncapsule zal gedurende vier uren tweemaal om de aarde draaien om vervolgens weer behouden op aarde terug te keren. Mocht er tijdens de lancering iets misgaan dan kan de noodraket de onbemande Orioncapsule van de raket omhoog trekken en op veilige afstand van de raket neer te laten komen.. Het is de bedoeling dat in de toekomst bemande ruimtevluchten met dit ruimtevaartuig uitgevoerd worden naar Mars en asteroïden. Na vier maanden van stilte in verband met een mislukte lancering in mei, ging op zaterdag 27 september weer een Proton raket van start. Na ongeveer 10 minuten na liftoff hadden de drie rakettrappen hun werk gedaan en was het de beurt aan de Breeze M rakettrap om de lancering af te ronden. Hiervoor waren een reeks manoeuvres nodig alvorens de geheime militaire kunstmaan in zijn juiste definitieve omloopbaan om de aarde terecht kwam. Hoewel Rusland nauwelijks iets over de missie bekend maakte (zo gaat dat bij spionagesatellieten) wordt aangenomen dat de Luch in een geostationaire baan zal zijn gebracht. De volgende lancering met een Proton raket staat gepland op 21 oktober. Dan moet de Express AM6 in een baan om de aarde worden geschoten. Gezien de nietoptimale betrouwbaarheid en de slechte betrekkingen tussen de V.S. en Rusland, loopt het aantal lanceringen met deze raket terug. Pagina 8

9 ARIANE 5 LANCERING Twee commerciële communicatiesatellieten bevonden zich in de neuskegel van een Ariane 5 raket toen deze op donderdagavond 16 oktober (plaatselijke tijd) de lanceerbasis in Kourou onder zich liet. Beide kwamen, zoals gepland, in geostationaire overgangsbanen terecht. De lancering verliep vlekkeloos nadat er een uitstel had plaatsgevonden van 44 minuten vanwege stormen die op dat moment woedden. De Proton raket wordt gereed gemaakt voor lancering In augustus is het aantal personeelsleden met 25% verminderd. De Proton raket is geschikt voor grote communicatiesatellieten met een gewicht van 6000 kg en meer. Maar de V.S. heeft daarvoor nu ook de Falcon 9 en Europa de Ariane 5. De concurrentie is dus heel groot. TEST NIEUW LANCEERSYSTEEM De NASA bestudeert gegevens van een proef met een nieuwe technologie waarmee suborbitale raketten een deel van hun lading kunnen afleveren. Een suborbitale raket komt wel in de ruimte, maar maakt geen volledige omwenteling in een baan rond de aarde. Bij de proef werd op 28 augustus werd geprobeerd een sublading af te werpen, terwijl de hoofdlading aan boord blijft. De Black Briant IX-raket met de nieuwe techniek werd gelanceerd vanaf de basis op Wallops Island in de Amerikaanse staat Virginea. Het afleversysteem maakt gebruik van kleine raketmotoren. Bij de proef werden onder meer dampsporen getrokken in de ruimte. NASA bestudeert nu of het nieuwe afleversysteem functioneert. Intelsat 30/DLA-1 in de testhal Als eerste werd afgestoten de Intelsat 30/DLA-1 voornamelijk bestemd als televisiesatelliet voor Latijns-Amerika. Vanaf 95 gr. W.L. zal het gedurende de komende 15 jaar in bedrijf zijn. Daarna volgde de ruim 3000 kilo wegende Arsat-1. Deze kunstmaan is de eerste grote telcom kunstmaan van Argentinië. Ook deze heeft een geschatte levensduur van zeker 15 jaar. INDIA LANCEERDE IRNSS-1C India lanceerde op woensdag 15 oktober haar derde navigatiesatelliet, de IRNSS-1C. Dat gebeurde met een PSLV raket vanaf lanceerbasis Satuh Dhawan. Al snel waren de zes hulpraketten leeggebrand en afgeworpen, gevolgd door de eerste trap. 20 minuten na liftoff bereikte deze navigatiesatelliet zijn sterk ellipsvormige baan van 282 bij kilometer om de aarde. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 17,9 graden. Het uitklappen van de grote zonnepanelen leverden evenmin problemen op. De 28e lancering van een PSLV raket was wederom een succes. De 1425 kg wegende IRNSS-1C Pagina 9

10 (Indian Regional Navigation Satellite System) kon een 20 dagen later van manoeuvreren aan zijn werk voor de komende 10 jaar beginnen. De IRNSS-1 A en 1B werden respectievelijk in juli 2013 en in april 2014 in de ruimte gebracht. De bedoeling is dat vierde in december en nummer vijf volgend jaar februari of maart gelanceerd gaan worden. India hoopt dan een Global Positioning System voor eigen regio voltooid te hebben. Tekening van de IRNSS-1C JAPAN LANCEERDE VERBETERDE WEERSATELLIET Met de lancering van een weersatelliet startte Japan met een nieuwe verbeterde serie op 7 oktober. Voor het in de ruimte brengen gebruikte dat land haar eigen H-2A raket vanaf lanceerbasis Tanegashima. De eerste trap, werkend op vloeibare waterstof, was versterkt met twee hulpraketten, die vaste brandstof verbruiken. Na ongeveer een minuut waren de twee hulpraketten leeggebrand en vielen terug naar de aarde en kwamen in de Stille Oceaan terecht.. De eerste trap had zijn werk na zes-en-een-halve-mninuut er ook op zitten. De bovenste rakettrap werd vervolgens nog twee keer ontstoken om de weersatelliet Himawari 8 in een geostationaire overgangsbaan te brengen op een hoogte van 250 tot kilometer. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 22,4 graden. Enkele weken van manoeuvreren volgden vervolgens om de baan cirkelvormig te krijgen op bijna kilometer hoogte, een geostationaire op 140 gr. O.L. Himawari 8 in de testhal Om de 10 minuten scant het toestel het oostelijk halfrond om foto's te verzamelen van tyfoons, cyclonen, weersystemen en wolken. Aan boord bevinden zich vergelijkbare instrumenten als in de Amerikaanse GOES-R, die in 2016 met een Atlas 5 in een baan om de aarde zal worden geschoten. Gezamenlijk moeten ze beter in staat zijn om opkomende zware stormen te voorspellen. De Himawari 8 gaat de MTSAT 2 vervangen, die in 2006 is gelanceerd. Zoals de plannen er nu liggen, zal in 2016 de Himawari 9 om de aarde gaan draaien. X-37 GELAND Zoals we al aankondigden elders in Astruim dat de militaire mini space shuttle X-37B elk moment weer kon terugkeren naar de aarde, is dat inmiddels gebeurd. Net voor het afsluiten van dit nummer van Astruim, bereikte ons het persbericht dat het toestel op 18 oktober op de luchtmachtbasis Vandenberg was geland. Pagina 10

11 SPACE SHUTTLE ENDEAVOUR IN LOS ANGELES TE ZIEN Twee jaar nadat space shuttle Endeavour in Los Angeles aankwam, kon het publiek zich alvast aan het ruimteveer vergapen met name wat er al allemaal in het laadruim was geplaatst. Dat wordt gevuld met apparatuur, grote delen e.d. Heel opvallend erin valt de Spacehab op. De komende jaren zal het ruimteveer zoveel mogelijk voorzien worden van displays en onderdelen die door de NASA eruit zijn gehaald. Spacehab EXOPLANEET MET HELDERE HEMEL EN WATERDAMP Opvallend is de aanwezigheid van de Spacehab De drukmodule Spacehab vloog op acht shuttlemissies tussen 1996 en Telkens leverde het onderdelen af voor de opbouw van de ruimtestations MIR en ISS. Het vloog aan boord van de ruimteveren Endeavour, Atlantis en Discovery tijdens STS-79, STS-81, STS- 84, STS-86, STS-89, STS-96, STS-101 en STS-106 missies. Alle indrukmakende onderdelen tijdens verschillende vluchten zijn in het laadruim geplaatst. Van elke vlucht tenminste een, een echte of een replica. Eind oktober worden de laadruimdeuren gesloten. Het is momenteel te bezichtigen in het Exposition park net ten zuidwesten van het centrum van Los Angeles. Heel veel bedrading is aangebracht om de onderdelen beter te kunnen laten zien. Het geheel is schitterend verlicht. Daarna wordt de expositie genaamd 'Go for Payload' gesloten. Er volgt vervolgens een tijd om sponsors en geldschieters te vinden voor de aanvulling van een External tank, de hulpraketten enz. om het geheel te completeren. In 2018 hoopt het museum alles gerealiseerd te hebben. Een internationaal team van astronomen heeft een planeet ontdekt met een heldere hemel en water in de dampkring. Het is de kleinste planeet tot nu toe waar wetenschappers water hebben aangetroffen. De planeet is ongeveer zo groot als Neptunus, zo'n vier keer de grootte van de aarde en staat 124 lichtjaar van de aarde vandaan. De planeet, HAT-P-11b genaamd, heeft een heldere hemel, wat het voor de onderzoekers mogelijk maakte om de atmosfeer te onderzoeken. Bij alle andere ontdekte exoplaneten van deze grootte werd het zicht beperkt door wolken. Om de planeet waar te nemen maakten de wetenschappers gebruik van de zogeheten transitmethode. Op het moment dat de planeet vanaf de aarde gezien voor zijn ster schuift, verduistert de planeet een klein stukje van die ster. De astronomen maakten gebruik van de ruimtetelescopen Hubble, Spitzer en Kepler. Ze keken naar het licht dat vanuit de ster door de dampkring van HAT-P-11b in de telescopen viel. Uit de waargenomen golflengtes concludeerden de onderzoekers dat de atmosfeer waterdamp bevat. Omdat het licht dat de dampkring doorlaat relatief intens is, moet de planeet een heldere hemel hebben. In elk geval tot vlakbij het oppervlak is HAT-P-11b wolkeloos. Pagina 11

12 STRATOS 2 RAKET IS NOG NIET KLAAR VOOR LANCERING Hij had uiterlijk 3 oktober de lanceerbasis El Aeronocillo van de Spaanse ruimtevaartorganisatie Instituto National di Technica Aerospacial moeten verlaten voor een vlucht naar 50 kilometer hoogte. Maar een technische storing hield voor de zoveelste keer die start tegen. Het technische probleem was van dien aard dat het nu een uitstel voor lange tijd werd. Een nieuwe lanceerdatum kon onmogelijk worden vastgesteld voor de Stratos 2 raket. Op deze tekening is te zien hoe de zoetjesraket Stratos 2 naar een hoogte van 50 kilometer had moeten klimmen De Stratos 2 raket is gebouwd door de studenten van de TU Delft. Nauw eraan werkte mee de Radboud Universiteit Nijmegen. Op 2 oktober 's ochtends om uur zou de raket moeten vertrekken vanaf de lanceerbasis nabij de stad Huelva. De ene uitstel na de andere volgde vanwege mankementen. Om uur was het zover, de tank was gevuld met brandstof en de countdown liep nu onafgebroken door. Plots begonnen de systemen te haperen en daarbij liet ook nog de boordcamera het afweten. Om uur besloten de studenten de lancering naar de volgende dag te verplaatsen. Helaas bleken alle problemen niet opgelost te zijn. De hoofdklep die moest zorgen dat het lachgas onder hoge druk de motor in zou spuiten, weigerde met als gevolg dat de klep bevroor. De studenten zagen toen maar af van een verdere poging en besloten de lancering voor onbepaalde tijd uit te stellen. De raket zelf is gebouwd door studenten van Delft Aeropace Rocket Engineering (DARE) en wordt aangedreven door een hybride motor. Dat is een techniek waarbij grondstoffen worden gebruikt die ook zijn te vinden in zoetjes, kaarsvet en lachgas. Spottend heeft het de bijnaam 'zoetjesraket' gekregen. Met deze lancering hoopten de studenten het hoogterecord van 5 jaar geleden flink te verbeteren. Toen bereikte hun raket een hoogte van 12,5 kilometer. Met gevoelige meetinstrumenten van de Nijmeegse Radboud Universiteit hoopten die studenten meer te weten te komen over radiostraling in de atmosfeer. Hoever dringen die radiogolven uit de ruimte in onze atmosfeer door? Op aarde wordt dit signaal verstoord door al die andere radiogolven in onze dampkring zoals telefoons, radio's, navigatie enz. Allemaal ruis en tot welke hoogte reiken die? En welke veranderingen treden er op naarmate men hoger komt. De studenten wilden weten hoeveel achtergrondruis vanaf de aarde richting ruimte wordt ingeslingerd. Filtert men die dan blijft de achtergrondruis uit het heelal over. En die leert weer meer over het ontstaan van het heelal. Hoe zuiverder die metingen des te nauwkeuriger de verkregen gegevens zijn. Daarom is het grote doel dat zij voor ogen hebben een kleine radiotelescoop naar de maan te sturen. Dat zal nog wel even duurder. Eerst een succesvolle lancering naar de 50 kilometer hoogte. Dat is nog lang geen ruim kilometer, de afstand tot de maan. WEDSTRIJD; BEDENK NAAM VOOR DE LANDINGSPLEK OP KOMEET Momenteel wordt de landingsplek van het Duitse ruimtevaartuig Philae op komeet 67P/churyumov-Gerasimenko aangeduid met 'Site J'. Maar dat is toch geen naam. Dat vinden ze bij ESA ook en daarom roepen ze alle Europeanen, jong en oud, op om een passende naam te bedenken. Je moet ook een korte beschrijving erbij doen (max. 200 woorden) waarom je die naam hebt gekozen. De winnaar wordt uitgenodigd om de landing op 12 november te volgen in het vluchtleidingscentrum in Darmstadt. Pagina 12

13 door Michel van Pelt KOMEET SCHEERT LANGS MARS Op 19 oktober, net als deze Astruim uitkomt, vliegt komeet Siding Spring vlak langs Mars. Een botsing is vrijwel uitgesloten, maar de zeer snelle deeltjes uit de staart vormen wel een risico voor de diverse satellieten die momenteel rond de rode planeet draaien. Die deeltjes zullen ook de atmosfeer binnendringen, wat juist weer zeer interessant is voor observatie door deze sondes. De huidige schatting is dat er maar ongeveer honderd kilogram aan komeetmateriaal per seconde de Marsatmosfeer in zal vallen. Dat betekent dat de stroom deeltjes zeer ijl zal zijn. Toch zorgt NASA er voor dat haar drie orbiters, Mars Odyssey, Mars Reconnaissance Orbiter en de net aangekomen MAVEN, op het moment dat de komeet langs scheert zich aan de andere kant van Mars bevinden. De kans op een inslag van een deeltje is daarmee vrijwel nul, maar het observeren van de komeetdeeltjes tijdens de meest nabije nadering is daarmee niet mogelijk. Wel zullen de instrumenten van de NASA sondes voor, tijdens en na de dichtste nadering de activiteit van de komeetkern in de gaten houden en gegevens verzamelen over de grootte en verdeling van de stofdeeltjes in de komeetstaart. ESA laat haar Mars Express echter niet schuilen, maar zal het juist zo manoeuvreren dat het zijn ASPERA-3 deeltjesdetector in kan zetten tijdens de dichtste nadering. De net aangekomen NASA Marssatelliet MAVEN. [NASA/JPL-Caltech] Pagina 13

14 Dit instrument is hopelijk in staat de kleine veranderingen in de samenstelling van de Marsatmosfeer op het moment van de komeetpassage te meten. ASPERA-3 zal vooral letten op sporen van watermoleculen, die normaal gesproken niet in de hoge Marsatmosfeer voorkomen en dus van de komeet afkomstig moeten zijn. Komeet Siding Spring wordt ook met andere middelen gevolgd, onder andere met de Infrared Telescope Facility op Hawaï, verscheidene ruimtetelescopen (waaronder de Hubble Space Telescope) en tal van ruimtesondes als Swift, SOHO en NeoWISE. MAVEN AANGEKOMEN IN BAAN ROND MARS In de nacht van 21 op 22 september kwam NASA s MAVEN (Mars Atmosphere and Volatile Evolution) aan in een baan rond de rode planeet. MAVEN werd op 18 november 2013 gelanceerd en is ontwikkeld om onderzoek te doen aan de ijle bovenste lagen van de koolstofdioxide-dampkring van Mars. De sonde moet antwoorden geven op vragen omtrent de evolutie van de Marsatmosfeer, klimaatveranderingen in het verleden, en de invloed daarvan op de (mogelijke) bewoonbaarheid van het Marsoppervlak. Voor MAVEN zijn ook vijf 'duiken' in de Marsdampkring gepland, waarbij de sonde kortstondig slechts 125 kilometer boven het oppervlak zal vliegen om ook het grensgebied tussen de onderste en bovenste lagen van de ijle dampkring te bestuderen. EERSTE INDIASE MARSSONDE OOK AANGEKOMEN Slechts drie dagen na de aankomst van MAVEN werd ook Indiaas Mars Orbiter Mission (MOM), of Mangalyaan, door middel van een rem-raket-manoeuvre in een baan om de planeet Mars gebracht. Hiermee werd India, na Rusland, de VS en Europa (ESA), de vierde ruimtevaartmogendheid die dit voor elkaar kreeg. De Indiase Marssonde Mangalyaan. [ISR] Pagina 14

15 Mangalyaan werd op 5 november 2013 gelanceerd en zal onder meer metingen doen van de hoeveelheden methaan in de Marsatmosfeer en de verhouding deuterium/waterstof van waterdamp in de hoge atmosfeer. Uit dit laatste kan worden afgeleid hoeveel water de planeet in de loop van zijn geschiedenis is kwijtgeraakt. Verder heeft Mangalyaan nog een (eenvoudige) camera, een deeltjesdetector en een infraroodsensor aan boord. Het instrumentenpakket weegt in totaal slechts vijftien kilogram; drie procent van het totale gewicht van de ruimtesonde. Dit is niet erg veel, maar Mangalyaan is danook vooral bedoeld als testmissie voor de ontwikkeling van Marssondes en vooral ook de operaties op weg naar en rond Mars (het volgen en besturen vanaf aarde). De sonde werd in slechts drie jaar ontwikkeld, gebaseerd op een bestaande satelliet-bus en enkele door de Indiase ruimtevaartorganisatie zelf (in zeer korte tijd) ontwikkelde meetinstrumenten. De Marsmissie past in het relatief nieuwe interplanetaire programma van India. Eerder plaatste het land al een sonde in een baan om de maan. In de komende jaren wil India een onbemande lander op de maan neerzetten, een ruimtesonde naar Venus sturen en een satelliet voor zonneonderzoek lanceren. Het is daarmee ook in een soort ruimterace met concurrent China verwikkeld; de race naar Mars heeft het wat dat betreft in ieder geval al gewonnen. CURIOSITY BOORT EERSTE GAT IN MOUNT SHARP NASA s Curiosity heeft een eerste boormonster genomen van (de voet van) Mount Sharp, de berg die het hoofddoel is van de rover. Het door de boor verzamelde poeder zal in Curiosity s interne laboratorium worden onderzocht op chemische en mineralogische samenstelling. Aan de voet van de berg bevindt zich het oudste gesteente, zo bleek uit eerder observaties door Marssatellieten. Hoe hoger de rover klimt, hoe jonger de sedimentlagen die het tegen zal komen. Een opname van het eerste gat dat Curiosity in Mount Sharp heeft geboord. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] Pagina 15

16 Zo zal Curiosity de geschiedenis van Mount Sharp kunnen lezen, en onderzoeken of de sedimenten zijn afgezet door wind, water of een combinatie van beide. STUDENT VINDT NIEUWE MANIER OM WATER TE VINDEN IN HET VERLEDEN VAN MARS Het gebeurd zelden dat een student de eerste auteur is van een artikel in het wetenschappelijke, gerenommeerde tijdschrift Nature Communications. De 21-jarige Amerikaanse student Kellie Wall kreeg het voor elkaar met een beschrijving van een nieuwe methode om de aanwezigheid van water op Mars aan te geven. Wall en haar collega's bestudeerden de mate van kristallisatie in verschillende vulkanische gesteenten op aarde. Het bleek dat een lage mate van kristallisatie samengaat met snelle afkoeling onder invloed van water. Zonder water is er een tragere afkoeling, en is de kristallisatiegraad hoger. Vervolgens vergeleken de onderzoekers de resultaten met metingen van Curiosity. Het bleek de door de NASA rover onderzochte Marsgesteenten een hoge kristallisatiegraad hebben, wat er dus op wijst dat er geen afkoeling door water in het spel was. Het is voor het eerst dat de invloed van, en dus aanwezigheid van, water in het verre verleden van Mars bestudeerd werd op basis van de kristallisatiegraad van vulkanisch gesteente. Student Kellie Wall, eerste auteur van een wetenschappelijk artikel over de detectie van water op Mars. [Robert Hubner, WSU Photo Services] Pagina 16

17 LANDING OP KOMEET GAAT OP 12 NOVEMBER GEBEUREN De Duitse lander Philae, dat nu nog vast zit aan de het Europese ruimtevaartuig Rosetta, zal op 12 november afdalen naar het oppervlak van komeet 67P/Churyumoc- Gerasimenko. Dat zal gebeuren op de kop van deze komeet, die gezien zijn vorm spottend 'badeendje' wordt genoemd. Zowel de datum als de landingsplek maakte ESA eind september bekend. Voor het eerst in de geschiedenis zal een aards voertuig op een komeet landen. De plek is gekozen omdat het daar redelijk vlak is. Ook valt daar genoeg zonlicht, zodat de accu's opgeladen kunnen worden. Mocht de landing daar toch niet door kunnen gaan, dan heeft ESA nog een alternatief achter de hand. Het is de bedoeling dat de Rosetta op 12 november om 9.35 uur de Philae loslaat. Dan daalt het toestel langzaam naar het oppervlak. Na ongeveer 7 uur vliegen moet de landing voltooid zijn. Bijna een half uur later, iets na uur, moet het signaal op aarde aankomen, dat alles is geslaagd. Moet dat op de alternatieve plek gebeuren, dan zal dat een paar uur later het geval zijn. De verkenner Philae moet het komende jaar onder meer gaan boren in het oppervlak van de komeet om vast te stellen waaruit dit hemellichaam bestaat. Dat kan wetenschappers een beter beeld geven over de wijze waarop ons zonnestelsel is ontstaan en daarmee ook van de aarde Op 26 september fotografeerde het Europese ruimtevaartuig Rosetta komeet 67P/Churyumov- Gerasimenko uitvoerig. Dat op een afstand van 26 kilometer.. Het werd een samenstelling van vier opnames die een interessant plaatje opleverde. In het middendeel (de nek) zijn duidelijk jetstromen te zien. IJsdeeltjes en gassen spoten uit het binnenste van de komeet omhoog. Het tijdsverschil tussen het eerste en het vierde plaatje bedroeg 20 minuten. Pagina 17

18 SATURNUS' RINGEN EN DRIE MANEN Een fraaie opname gemaakt door het NASA ruimtevaartuig Cassini van een deel van de ringen en drie van diens manen. De grootste van de drie, Tethys met een doorsnede van 1062 kilometer, is in het midden van de foto te zien. Al vanaf deze afstand valt het pokdadige oppervlak vanwege de vele inslagen op. Linksboven de maan Tethys, komt maan Hyperion met een doorsnede van 270 kilometer, in beeld. Linksonder de ringen is op deze foto nog net maantje Prometheus te zien. Deze meet een doorsnede van 86 kilometer. Let ook eens op de ringen. De diverse scheidingen moeten je ook zeker opvallen. Cassini maakte deze opname op 14 juli Het toestel bevond zich op dat moment 1,9 miljoen kilometer van Tethys en maakte daarbij een hoek van 22 graden met het vlak zon-tethys. Het kleinst zichtbare detail op deze maan dat te zien is, meet altijd nog 11 kilometer. De opname is gemaakt in het normale zichtbare licht. 'EILANDJE' GEVORMD OP MAAN TITAN Op de grootste maan van Saturnus, Titan, is een structuur ontdekt die er nog niet eerder was. Het oppervlak is bezaaid met meren en eilanden. Door de lage temperaturen zijn de meren echter vooral gevuld met methaan en ethaan. In juli 2013 zagen astronomen van Cornell University een structuur die er nog niet eerder was. Het zou het eerste bewijs kunnen zijn van actieve geologische processen op Titan. Maar er zijn ook andere verklaringen Pagina 18

19 mogelijk en de onderzoekers noemen er een aantal. Ten eerste zou het de wind kunnen zijn, die golven maakt op het eerder spiegelgladde oppervlak van het meer, Ligeia Mare. Die golven zouden er op de metingen uit kunnen zien als een eiland. Mogelijk kunnen het ook gasbellen of vaste deeltjes zijn die in het water zitten, waardoor de dichtheid anders gemeten wordt, en de indruk van een eiland ontstaat. Tot slot stellen ze dat het misschien vaste materialen zijn die bevroren waren in de winter van Titan. Inmiddels begint het namelijk lente te worden op de maan, en zouden de stijgende temperaturen de stoffen hebben gesmolten, waarna ze zijn gaan drijven. Kortom, er is nog veel onderzoek nodig om dit raadsel op te lossen. COMPLEXE ORGANISCHE MOLECULEN GEVONDEN Duitse en Amerikaanse astronomen hebben diep in de ruimte complexe organische moleculen gevonden die het begin zijn van al het leven op aarde. Dat was het resultaat na onderzoeken van de samenstelling van een gaswolk waarin stervorming plaatsvond. Die gaswolk, Sagittarius B2, bevindt zich op een afstand van lichtjaar van ons vandaan en bleek moleculen te bevatten, die nooit eerder zo diep in de ruimte waren aangetroffen. In de gaswolk vonden de astronomen isopropyl cyanide, een molecuul met een vertakte koolstofketen. Wetenschappers zijn geïnteresseerd in dergelijke moleculen, omdat al het leven op aarde afhankelijk is van moleculen met vertakte koolstofketens. Tot nu toe werden er alleen onvertakte koolstofmoleculen gevonden. De vondst kan erop duiden dat de bouwstenen van het leven in groten getale aanwezig zijn in de ruimte, een belangrijke ontdekking in de zoektocht naar buitenaards leven. Al het leven zoals wij op aarde kennen is afhankelijk van eiwitten, die opgebouwd zijn uit aminozuren. Wetenschappers die zoeken naar buitenaards leven, hopen deze complexe organische moleculen aan te treffen in stervormende gaswolken, want waar de bouwstenen van het leven worden gevormd, ontstaat mogelijk ook leven. De astronomen ontdekten de isopropyl cyanide-moleculen door te kijken naar het licht dat uit de gaswolk kwam. De waargenomen golflengtes geven informatie over de samenstelling van de gaswolk. RADARREFLECTIES VAN VENUS BLIJVEN RAADSELACHTIG Radaropname van het hooggebergte Ovda Regio op Venus. (NASA) Een nieuwe analyse van twintig jaar oude meetgegevens heeft geen oplossing opgeleverd voor de raadselachtige radarreflectie-eigenschappen van de planeet Venus. De Amerikaanse planeetverkenner Magellan ontdekte in de jaren negentig al dat radarsignalen sterker door het Venusoppervlak worden gereflecteerd naarmate het betreffende terrein hoger ligt. Bovendien werden op grote hoogte enkele merkwaardige donkere vlekken ontdekt - gebieden die juist vrijwel géén radarsignaal reflecteren. Het nieuwe onderzoek spitste zich toe op het hooggebergte in Ovda Regio. Op 2400 meter hoogte blijkt de radarreflectiviteit van het Venusoppervlak vrij gering te zijn; op 4500 meter hoogte is de reflectiviteit aanzienlijk hoger. Maar op een hoogte van 4700 meter is er sprake van een plotselinge afname van de radarhelderheid. De oorzaak is nog steeds onopgehelderd. Vermoedelijk is er een relatie met de temperatuur, die op Venus extreem hoog is (ca. 500 graden) maar wel afneemt bij toenemende hoogte. Er is al gesuggereerd dat er sprake zou kunnen zijn van een soort metallische neerslag met bepaalde elektrische eigenschappen die van invloed zijn op de radarreflectiviteit, maar om wat voor verbindingen het dan zou gaan is onduidelijk. Pagina 19

20 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 19 OKTOBER TOT 17 NOVEMBER 2014 MERCURIUS Is in de laatste week van oktober en in de eerste helft van november in de ochtendschemering laag boven de oostzuidoostelijke horizon op te sporen. Het gebruik van tenminste een verrekijker is wel aan te raden. Mercurius bevindt zich in Maagd en vanaf 14 november in de Weegschaal. VENUS Staat deze periode te dicht of achter de zon en is dus niet waarneembaar. Venus treffen we tot 30 oktober aan in het sterrenbeeld Maagd en daarna in de Weegschaal. MARS De enige planeet aan de avondhemel die met het blote oog te zien is. Gaat ongeveer twee uur na de zon onder. Die tijd wordt steeds korter, tegen half november nog maar een uurtje. Deze redelijk heldere planeet staat tot 21 oktober in het sterrenbeeld Slangendrager en daarna in Boogschutter. JUPITER Schittert aan het firmament. Komt in de tweede helft van oktober kort na middernacht op en tegen half november al voor middernacht. Deze reuzenplaneet prijkt in het sterrenbeeld Leeuw. SATURNUS Is in deze periode helaas niet waarneembaar. Bevindt zich of te dicht bij de zon of achter de zon. Saturnus staat in Weegschaal. URANUS Met tenminste een goede verrekijker kunnen we deze planeet in Vissen vinden. Staat het grootste deel van de nacht aan het firmament. NEPTUNUS De zichtbaarheid van deze verste planeet in ons zonnestelsel neemt af. De tijd dat deze planeet zichtbaar is, wordt steeds korter en half november verdwijnt hij al voor middernacht onder de horizon. Zoek met een sterrenkijker in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 21 okt.: Deze ochtend staan de vier grootste manen ten westen van de planeet. 23 okt.: Voor onze leden in Noord-Amerika en voor diegenen die daar op vakantie zijn of voor werk, die kunnen genieten van een gedeeltelijke zonsverduistering. Voor exacte tijden zie de plaatselijke nieuwsbronnen. 25 okt. De Maan bedekt planeet Saturnus. Te uur begint de Maan voor de planeet te schuiven en vanaf uur komt Saturnus weer tevoorschijn. De aanvang zal al moeilijk te zien zijn omdat beide hemellichamen op slechts 8 graden boven de zuidwestelijke horizon staan. Het gebruik van minimaal een zeer goede verrekijker is nodig. Het einde van dit natuurverschijnsel is vrijwel zeker niet zichtbaar, Dat gebeurt op slechts 1 graad boven de horizon. Hoe verder naar het westen des te beter zal deze bedekking zichtbaar zijn. Wacht dacht je voor een kort verblijf in Wales? Of Noordoost- Amerika? 26 okt.: Einde zomertijd. Om 3.00 uur worden alle klokken weer een uur teruggezet. 28 okt.: Deze avond treffen we onder de maansikkel planeet Mars aan. 31 okt.: Deze ochtend wordt maan Ganymedes van Jupiter langdurig verduisterd door de schaduw van maan Callisto. De helderheid neemt ruim 1 magnitude af. 3 nov.: Rond 7.00 uur is Mercurius boven de heldere Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 4 nov.: Deze ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet. 4 nov.: Planeet Uranus is rond uur iets ten zuiden van de maanrand te vinden. Een ideaal moment om nu deze planeet eens in je kijker te krijgen. 7 op 8 nov.: Boven de Maan kunnen we de open sterrenhoop de Pleiaden zien staan. 8 op 9 nov.: De Maan passeert rakelings Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. Zeer fraaie samenstand die je beslist moet bekijken. 12 nov.: Rond 6.13 uur eindigt de bedekking door de Maan van een sterretje van het Pagina 20

21 sterrenbeeld Tweelingen. Dat gebeurt vanachter de donkere maanrand. 13 op 14 nov.: Deze nacht staan de vier grootste manen van Jupiter ten ooosten van de planeet. 14 nov.: Linksboven de Maan treffen we Jupiter aan. 15 nov.: Deze nacht prijkt Jupiter rechtsboven de Maan. 15 nov.: Deze ochtend zien we linksboven de Maan Regulus staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 15 nov.: Rond 4.49 uur verschijnt ster XZ vanachter de donkere maanrand. 19 nov.: Linksonder de smalle maansikkel zien we 's ochtends Spica staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 'VALLENDE STERREN' Van 2 oktober tot 7 november laten de Orioniden zich zien. Hun maximum valt rond de nachten van 21 en 22 oktober. Ze zijn snel en vallen vooral op door hun vaak nalichtende sporen. Kijk in de richting van ster Betelgeuze van het sterrenbeeld Orion. Het is bijna Nieuwe Maan m.a.w. geen hinder van maanlicht. En nu maar hopen op een wolkenloze, heldere nacht. In oktober en november kunnen we enkele Tauriden verwachten. Hiervoor moet je het sterrenbeeld Stier in de gaten houden. Het zijn trage exemplaren, maar wel heldere. Vaak schitteren ze in de vorm van vuurbollen. HONDERDEN KOMETEN GETELD BIJ JONGE STER Franse astronomen hebben bijna 500 afzonderlijke kometen onderzocht die om de ster Bèta Pictoris draaien. De pas ongeveer 20 miljoen jaar oude ster is omgeven door een enorme schijf van materiaal. Dat is een planetenstelsel-in-wording, waarin verdampende kometen en botsende planetoïden gas en stof produceren. Al sinds bijna dertig jaar zien astronomen subtiele veranderingen in het licht van Bèta Pictoris, die worden toegeschreven aan kometen die vanaf de aarde gezien vóór de ster langs trekken. De astronomen hebben meer dan duizend waarnemingen van het licht van Bèta Pictoris geanalyseerd die tussen 2003 en 2011 zijn verkregen met de 3,6-meter telescoop van de Europese sterrenwacht op La Silla (Chili). Daarbij zijn 493 verschillende kometen ontdekt, waarvan sommige meerdere keren voor de ster langs schoven. De analyse heeft informatie opgeleverd over de hoeveelheid stof en gas die de afzonderlijke kometen uitstoten. Ook konden enkele eigenschappen van de omloopbanen van de kometen worden bepaald. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Eerste Kwartier 23 oktober 31 oktober 06 november 14 november DE ZON OPKOMST ONDERGANG 18 oktober 8.09 uur uur 28 oktober 7.27 uur uur 07 november 7.45 uur uur 17 november 8.03 uur uur Pagina 21

22 NACHT VAN DE NACHT Op zaterdagavond 25 oktober wordt de jaarlijkse activiteit Nacht van de Nacht weer georganiseerd. De bedoeling is dat op zoveel mogelijk plaatsen voor enkele uren het licht wordt uitgedaan of sterk gedempt. Minder strooilicht met andere woorden het lijkt wel of er plotseling veel meer sterren aan het firmament prijken. De Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde is ook dit jaar weer met sterrenkijkers aan te treffen op het recreatieterrein Het Hemelrijk in Volkel. Het ligt wat afgelegen (alhoewel de buurman is de luchtmachtbasis) en nauwelijks nog brandende straatlantaarns. Alle speeltoestellen zijn open en met name de achtbaan is in het donker een onvergetelijke gebeurtenis. Een ideale plek om van het nachtelijke duister te genieten en... zeker ook van de sterrenhemel. Iedereen is welkom van tot uur. Wij zijn er in ieder geval zeker, met sterrenkijkers!!! Kom jij ook? ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst avond in oktober/november bespreking nieuwe plannen - Bespreking nieuwtjes - Kijken met een sterrenkijker - werken aan waterraketten - wat verder ter tafel komt Ieder krijgt persoonlijk bericht waar en wanneer deze bijeenkomst plaatsvindt. Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Gezamenlijke bijeenkomst op vrijdagavond 14 november Bespreking nieuwtjes - 40 Jaar N.J.R.S. - Nieuwe activiteit - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: uur Einde: uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 18 november 2014 GROOT SUCCES OPEN DAG ESTEC In het kader van Wetenschapsweekend hield de Europese ruimtevaartorganisatie ESTEC in Noordwijk haar jaarlijkse Open Dag. Ook onze vereniging was uitgenodigd om ons met een grote stand te presenteren. Om 9.00 uur waren we driftig in de weer met het inrichten met ruimtevaartmodellen, waaronder ISS, MIR en Viking 1 en diverse 3D afbeeldingen. Toen om uur de deuren werden geopend was het al meteen loeidruk. Liefst bezoekers (jong en oud) bezochten onze stand. Vooral het ISS-model (1 meter groot) werd heel veel bewonderd. Aan 3D brilletjes bleken we een tekort te hebben. Geen wonder de kraters op de Maan, de ruimtevaarders bij het ISS kwamen ook zo schitterend over. De kreten van "het lijkt net echt" en "het lijkt wel of ik echt in de ruimte ben" klonken ontelbaar vaak boven de tafel. Geweldig was ook heel veel leden te mogen begroeten, die we nog nooit gezien hadden. Maar ook heel veel bekenden. Trotse jongetjes van vroeger kwamen nu met hun kinderen aan, die nu zo 'oud' zijn als zij toen. Zien we volgend jaar weer jongetjes van vroeger die nu opa zijn geworden? Dat zou fantastisch zijn!!!!! Het was voor ESTEC wederom een geslaagd evenement. Maar ook voor onze vereniging en we hopen in 2015 weer van de partij te zijn. Zien wij jou dan ook? Want er is ontzettend veel te zien. Diverse ruimtevaarders gaven lezingen enz. Pagina 22

23