40e jaargang nr november 2014

Transcriptie

1 40e jaargang nr november 2014 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: NASA astronaut Reid Wiseman maakte op 28 september 2014 vanuit het ISS deze schitterende opname van de Melkweg. Naar zoiets moois kan toch iedereen uren naar kijken. Toch? INHOUD: Komeetlander Philae landde op de verkeerde plek... 3 Chinese Chang'e 5 T1 terug op aarde... 6 Het Internationaal Ruimtestation ISS... 9 Ruimtetoerisme nog ver weg Marsnieuws Saturnusnieuws Wat is er met maan Mimas aan de hand? Nieuwe missies voor New Horizons Schaduw van Jupiters maan op de Grote Rode Vlek Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 KOMEETLANDER PHILAE LANDDE OP DE VERKEERDE PLEK Er heerste een geweldige jubelstemming op woensdag 23 oktober toen de Duitse komeetlander Philae op komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko was geland. Een geweldige prestatie van de Europese Ruimtevaartorganisatie. Zoiets was nog nooit eerder gelukt. Noch door de Amerikanen noch door de Russen of welk ander ruimtevaartland dan ook. Europa (ESA) had de primeur. En overal werden de champagneglazen gehesen. Het feestgevoel overheerste. Een camera aan boord van de Rosetta fotografeert de afdalende Philae Toch zou een dag later die vreugde getemperd worden. De lander Philae was inderdaad te uur geland, maar de stuwraket die het toestel tegen het oppervlak moest drukken, werkte niet en de harpoenen haperden om de lander vast te zetten. Philae ging weer zweven. Ongeveer twee uur lang hing het boven het oppervlak en landde opnieuw te uur. Voor korte tijd want opnieuw zweefde het toestel omhoog om uiteindelijk te uur definitief tot stilstand te komen. Al die tijd dat de Philae boven het oppervlak zweefde, draaide de komeet om zijn as. Dat betekende wel dat het niet op de geplande plek neerkwam, maar zeker een kilometer verderop. Bovendien kwam het niet eens op zijn drie poten te staan. Slechts op twee van de drie. Ook stond het niet goed in de zon en dat hield weer in dat de zonnepanelen maar weinig zonlicht opvangen. Tot deze conclusie kwamen de wetenschappers na het bekijken van de eerste beelden die door het CIVA camerasysteem was gemaakt. Dat systeem bestaat uit zeven micro-camera's die in een ring om de lander zijn geplaatst. Op die foto's waren aan de ene kant verlichte rotsblokken te zien en aan de andere zijde alleen maar de sterrenhemel. De batterijen ontvangen ongeveer 1,5 uur zonlicht, terwijl op 6 tot 7 uren gerekend was. En dat is te weinig. Het materiaal in de 40 kg wegende (op de komeet net zoveel als een peperclip) Philae moet tot minstens -50 graden Celsius beschermd blijven. Het ziet er naar uit dat dat niet gaat gebeuren nu er weinig energie opgewekt kan worden. Na het weekend van 15 en 16 november zal het duidelijk worden hoe het project van Philae op de komeet er voor staat. Dan blijft de vraag of de boor nog gebruikt kan worden. Deze moet een monster van het oppervlak nemen en in een mini-laboratorium brengen. Wetenschappers proberen uit te vinden of de komeet ijs bevat van water, vergelijkbaar met die op aarde. Komen er organische moleculen voor zoals aminozuren, de bouwstenen van het leven? Is er genoeg energie om die boor te gebruiken? Misschien gaat de Philae opnieuw zweven en wat gebeurt er dan met het toestel? Het toestel staat niet verankerd. Wat gebeurt er wanneer de lander alsnog geprobeerd wordt met harpoenen te verankeren. Ook hier dreigt opnieuw het wegzweven. Dat kan natuurlijk ook gunstig zijn als het dan in de volle zon komt te staan. Ontegenzeggelijk komen er een paar spannende dagen. Die spanning ontstond al toen het moment aanbrak dat de Duitse lander zich van het ESA ruimtevaartuig Rosetta losmaakte en heel langzaam naar het oppervlak afdaalde. Pas 28 minuten en 20 seconden later kreeg ESA het signaal dat de scheiding was gelukt. Technici konden, als er ingegrepen zou moeten worden, helemaal niets doen. Minimaal een uur verstrijkt er op het moment Pagina 3

4 Het Rolis instrument op de Philae lander stuurde deze opname van het landingsgebied over toen het toestel 3 kilometer boven het oppervlak zweefde. De resolutie van deze foto is ongeveer 3 meter dat er iets misgaat en het tijdstip dat een signaal aankomt. Op dit moment werken op het MOPUS instrument na, alle instrumenten aan boord voor de volle 100%. Wetenschappers ontvangen een stroom aan informatie van zowel de Rosetta als van de Philae. Het is nu wachten op hun bevindingen. PROTON HERVAT LANCERINGEN Na een half jaar van uitstel zal eind november weer een Proton raket ingezet worden voor het lanceren van kunstmanen. Het betreft de commerciële communicatiesatelliet Astra 2G van het Luxemburgse bedrijf SES. Dat heeft ILS (International Launch Services) laten weten. Dat wordt de 400e vlucht van een Proton sinds deze raket debuteerde in Als voorlopige lanceerdatum staat 27 november op de agenda. Hierna staan nog twee lanceringen met deze raket op het programma. Pagina 4

5 Philae is geland. Een deel van het gebied waar het staat. Links is een deel van een landingspoot te zien. Zo ziet de tekenaar de Philae lander scheef op de komeet staan. Pagina 5

6 CHINESE CHANG'E 5 T1 TERUG OP AARDE De Chinese maansonde Chang'e T1 keerde op vrijdag 31 oktober weer veilig terug op aarde na een geslaagde trip rond de maan. Bij deze ruimtevlucht ging het vooral om het testen van het hitteschild. In 2017 wil China een ruimtevaartuig lanceren om op de maan bodemmonsters te nemen en daarna weer veilig op aarde te laten terugkeren. Het hitteschild is het belangrijkste onderdeel tijdens de terugkeer. De lancering gebeurde destijds op 24 oktober met een Long March 3C raket uitgerust met enkele hulpraketten die op vloeibare brandstof werkten. Het vloog naar een afstand van kilometer van onze planeet. Het toestel maakte gebruik van de aantrekkingskracht van de maan. Daardoor vloog het achter de maan om en keerde vervolgens weer terug naar de aarde. Met een snelheid van kilometer per uur dook het de aardse dampkring in. Het spannendste deel van deze vlucht was aangebroken. Zou het hitteschild de wrijvingshitte overleven? Zou het genoeg bescherming bieden aan de capsule? Volgens de berekeningen en de testen wel, maar nu kwam het er echt op aan. Deze testvlucht was bedoeld om in 2017 maanstenen veilig op aarde af te leveren en enkele jaren later Chinese maantaikonauten, na een wandeling op de maan, weer veilig voet op de aarde te laten zetten. Met spanning volgde iedereen in het Chinese vluchtleidingscentrum het verloop. De vuurbol werd steeds minder fel en korte tijd later was het gloeiend gekleurde uiterlijk veranderd in normale kleuren. Vervolgens trok een kleine parachute een grote uit de top van de capsule en die zorgde voor een veilig neerkomen op de Chinese bodem van Binnen-Mongolie. Grote vreugde bij de Chinezen met dit succes. Ze hebben weer een grote stap gezet in de richting van het terug laten keren van capsules na een bezoek op de maan. Zo zag de tekenaar de combinatie met de Chang'e T1 naar de maan vliegen Pagina 6

7 De capsule is zojuist geland. De parachute waait nog op Enkele Chinese technici inspecteren het ruimtevaartuig Pagina 7

8 EERSTE COMMERCIELE VLUCHT ROND DE MAAN Met de lancering van de Chinese Chang'e 5 T1 om de maan bevond zich ook een commercieel pakketje aan de bovenste rakettrap van de Long March 3C raket ter grootte van een aktetas. Deze was gebouwd door het Luxemburgse bedrijf LuxSpaceX. De direkteur van dit bedrijf wilde laten laten zien dat het mogelijk was in een korte tijd en tegen lage kosten een ruimtemissie uit te voeren. Dit ruimtevaartuigje met een gewicht van 10 kilo en een vermogen van 6 Watt, bestond uit een accu, een zonnepaneel, een radio en een stralingsdetector. GPS 2F-8 GELANCEERD De Amerikaanse luchtmacht is gestart met het in de ruimte brengen van een nieuwe serie militaire GPS-satellieten. De eerste lancering geschiedde op woensdag 29 oktober vanaf lanceerbasis Vandenberg en heeft de aanduiding GPS 2F-8 gekregen. Verwacht wordt dat het 12 jaar in bedrijf zal blijven. De tekenaar showde de M4 tegen de achtergrond van de maan Deze missie heeft zo'n euro gekost en luistert naar de naam Manfred Memorial Moon Mission of kortweg M4. Het is vernoemd naar Manfred Fuchs, een eerste pionier in de commerciele ruimtevaart in Europa. Fuchs stierf in april en LuxSpace gaf in mei het groene licht voor de M4 missie. Op verzoek van SpaceLux hebben een groot aantal radioamateurs de vlucht gevolgd. De eerste signalen werden ongeveer 90 minuten na de lancering in Brazilië opgevangen. Atlas 5 raket met GPS 2F-8 op weg naar het lanceerplatform Het huidige netwerk bestaat uit 24 kunstmanen die op een hoogte van kilometer om de aarde cirkelen. Pagina 8

9 EXPEDITIE 40/41 TERUG OP AARDE Na 165 dagen in de ruimte doorgebracht te hebben, keerden de ruimtevaarders Maxim Suraev, Alexander Gerst en Reid Wiseman weer terug naar de aarde. De reis naar de aarde begon enkele uren voor de landing op 9 november. Toen werd de Sojoez losgekoppeld van de Rassvet module. Op dat moment vlogen ze boven het noorden van China. De capsule dreef naar een veilige afstand tot het ISS. Toen werden de remraketten in werking gesteld en begon de val naar de aarde, die een half uur duurde. De drie modules werden vervolgens gescheiden. De wrijving met de lucht vertraagde de vrije val. De hoofdparachute werd door een kleine naar buiten getrokken en 15 minuten later kwam de Sojoez TMA-13M op de grond terecht. Op de ijskoude steppe van Kazachstan in de buurt van Arkalyk. Daarmee kwam een einde aan hun verblijf in de ruimte waarin ze 2640 keer om de aarde hadden gedraaid. Een voor een werden ze uit de capsule gehesen en in de gereedstaande fauteuils geplaatst. Onmiddellijk werden ze bedekt met dikke dekens om ze te beschermen tegen de ijskoude vrieskou. Weldra bleek na een vluchtig onderzoek dat ze alle drie in een goede conditie verkeerden. Ze gaven een korte verklaring dat de wereld een voorbeeld kon nemen aan hun goede samenwerking. In de ruimte werkten Rusland, Duitsland en de V.S. probleemloos met elkaar samen. Een goed voorbeeld voor op aarde. Na de gebruikelijke telefoontjes met hun familie en vrienden, hun gesprekken met de doktoren, de technici en officials, werden ze naar een opblaasbare tent gebracht. Kort daarna vlogen ze naar het nabijgelegen (twee uur vliegen) Kustani. Daar wachtten hen een traditionele Kazachse welkom-thuis ceremonie. Nadat de onderzoeken voltooid waren, vloog de Rus Suraev met een Russische jet naar het Gagarin Kosmonaut Training Center in Sterrenstad vlakbij Moskou. Een NASA-jet bracht de Amerikaan Wiseman en de Duitser Gerst naar Prestwick in Schotland. Hier stapte de Duitser over naar een ander vliegtuig die hem naar Duitsland bracht. De Amerikaan vloog verder naar Houston. Alexander Gerst (links), Maxim Suraev (midden) en Reid Wiseman (rechts) na hun landing op de besneeuwde steppe van Kazachstan Pagina 9

10 KOSMONAUTEN MAAKTEN RUIMTEWANDELING De kosmonauten Maxim Suraev en Alexander Samokutyaev voerden op 22 oktober een snelle ruimtewandeling uit. Voor dit uitstapje stonden zes uren gepland, maar ze klaarden de klus in iets meer dan de helft van de tijd. Om precies te zijn in 3 uur en 38 minuten. Ze hadden tot taak diverse overbodige onderdelen op te ruimen van het Russische segment van het ruimtestation. De tweede grote opdracht was de buitenkant van de Russische modules zeer gedetailleerd te fotograferen. DRAGON BEHOUDEN OP AARDE TERUGGEKEERD Hangende aan drie grote parachutes daalde het ruimtevrachtschip Dragon van SpaceX naar beneden om uiteindelijk met een plons in de Stille Oceaan neer te komen. Daarmee was op zaterdag 23 oktober een einde gekomen aan de ongeveer vijf weken durende missie. Voordat de terugkeer begon, had Reid Wiseman met de Canadese robotarm de Dragon van de Harmony module verwijderd. Daaraan zat het vast sinds 23 september twee dagen na de lancering met een Falcon 9 raket. Wiseman manoeuvreerde de capsule op veilige afstand onder het ISS. Drie stuurraketjes werden ontstoken zodat de afstand Dragon tot ISS groot genoeg was om drie remraketten in werking te stellen, zodat de val naar de aarde kon beginnen Een rechthoekig deel is verwijderd en drijft als ruimteafval van het ISS weg Daaronder vielen instrumenten die informatie moest verzamelen over aardbevingen en trillingen. Deze zaten sinds 2011 bevestigd op de Zvezda module en werkten niet meer. Van de Poisk module werden overbodige kabels, schroeven e.d. verwijderd en een tweetal antennes die ook niet meer nodig waren. Op enkele onderdelen en instrumenten na, werd alles de ruimte in geslingerd (nog meer ruimteafval). Aangezien ze veel tijd over hadden, namen de beide kosmonauten uitvoerig de tijd om elkaar te fotograferen. Voor beiden was het de tweede keer dat ze een ruimtewandeling mochten maken. Deze ruimtewandeling was de 184e en dat bracht het totaal op 1152 uur. De Canadese arm verwijdert de Dragon van het ISS Kort daarna werd het deel met daaraan de zonnepanelen afgeworpen. Het hitteschild voorkwam dat het ruimtevaartuig door de wrijvingshitte zou verbranden. De temperatuur liep op tot zo'n 3000 graden Fahrenheit. Met de plons in de oceaan vlakbij Californië eindigde de missie die 34 dagen, 13 uur en 49 minuten heeft geduurd. De Dragon was gevuld met ongeveer 1600 kilo aan bloed- en urinemonsters afkomstig van de ruimtevaarders, en planten die in het ruimtestation een tijdlang groeiden. Ook waren er muizen aan boord (die een maand eerder erheen waren gebracht) om hun spieren te bestuderen in gewichtloosheid en hun gedragingen. Pagina 10

11 Toen de Dragon naar het ruimtestation werd gelanceerd, bracht het o.a. er heen een 3-D printer, een apparaat om satellietjes de ruimte in te slingeren en een 26 miljoen dollar kostende oceaan-wind-sensor. Die hebben wetenschappers al geactiveerd om betere voorspellingen te kunnen doen over het ontstaan van en het verder ontwikkelen van orkanen. Naar verwachting zal de volgende Dragon rond 9 december naar het ISS geschoten worden. ANTARES MET CYGNUS RUIMTEVRACHTSCHIP ONTPLOFT Amper heeft de Antares raket met het Cygnus bevoorradingsruimtevaartuig (eten, drinken, persoonlijke spullen, experimenten e.d.) het lanceerplatform op Wallops Island onder zich gelaten of er ontstaan al problemen. Geen egaal geluid van brandende motoren is er te horen maar gesputter. Heel even lijkt de raket stil te hangen. Paniek ontstaat op de 'veilige afstand' (3,5 kilometer) waar journalisten en genodigden zich bevinden. "Vlug de bussen in" wordt er geschreeuwd. Wegwezen hier, zo snel mogelijk. Razendsnel verlopen de volgende gebeurtenissen.. De raket brandt en valt terug op het lanceerplatform. De Antares raket met de capsule ontploft. doen smelten. Een korte, maar zeer pijnlijke dood. Raketdelen worden alle kanten uitgeslingerd. Een oorverdovende knal doet menigeen stijf van schrik staan, starend naar de onheilsplek. Een rookkolom stijgt op en verspreidt zich als een deken over de omgeving. Vlug schieten de fotografen zoveel mogelijk nog plaatjes alvorens de bussen in volle vaart vertrekken. Nog een laatste blik op de brandende raket met de Cygnus capsule met bijna 5000 kilo aan voorraden en experimenten, die voor het ISS en zijn bemanning bestemd waren. Iedereen is in veiligheid. Ook de vele studenten en zelfs scholieren van de basisscholen die experimenten hadden aangedragen. Dat was nu allemaal vernietigd. Een grote teleurstelling. Misschien komt er voor hen nog een tweede kans. Bij deze ramp raakte niemand gewond en er vielen ook geen doden. De lancering moest op 27 oktober al een keer uitgesteld worden omdat er een boot voer in het gebied waarover de raket zou vliegen. Dat gebied is niet alleen verboden terrein voor vliegtuigen, maar ook voor alle soorten boten. Een raket kan neerstorten of ontploffen waardoor brokstukken op de boten kunnen neerstorten. De kans is dan zeer groot dat er doden vallen. Even lijkt de raket stil te hangen, maar vliegt vervolgens in brand Een grote vuurbal is te zien. Iedereen rent naar de gereedstaande bussen met draaiende motoren, want de giftige, gloeiend hete gassen verspreiden zich naar alle kanten. Bij aanraking zullen ze de huid en de longen De raket valt brandend terug op het lanceerplatform Wat de oorzaak van deze mislukking is, is nog niet precies bekend.. Na een eerste vluchtig onderzoek, lijkt de motor van een turbopomp de schuldige te zijn. Deze weigerde 15 seconde na liftoff. Deze decennia-oude raketmotoren, de AJ26, waren in de vroege jaren van 1970 bestemd voor de N1 raket, Pagina 11

12 waarmee de Sovjets bemande maanreizen wilden uitvoeren. Nu zoveel jaren later zouden er al corrosie en scheuren zijn ontstaan. Of dat de werkelijke oorzaak van het falen is, is nog de vraag. Maar Orbital Sciences, de eigenaar van de Antares raket is al enige tijd bezig die motor door een nieuwe te vervangen. Testen worden al volop uitgevoerd. De motor is er dus al en de bedoeling is dat het nieuwe aandrijfsysteem in 2017 de oude geheel zal hebben vervangen. Details geeft Orbital Sciences niet prijs. Die nieuwe motor wordt kennelijk angstvallig geheim gehouden. Het bedrijf overweegt voor het lanceren van de Cygnus ruimtevrachtschepen tijdelijk een andere raket te gebruiken. Maar zo simpel is dat niet; het vergt immers de nodige aanpassingen. Maar de Cygnus moet in bedrijf blijven, anders kan het de opdrachten van NASA wel vergeten. De concurrent, de Dragon, heeft al vier succesvolle missies uitgevoerd. Bovendien kan die capsule lading uit het ruimtestation weer behouden op aarde afleveren. Voor 2015 staan twee lanceringen van de Cygnus op het programma. Welke raketten zullen die uitvoeren? In de wandelgangen wordt zelfs al over de Ariane 5 hiervoor gesproken. PROGRESS 57P GELANCEERD Een dag na het drama met de Antares/Cygnus vertrok op 28 oktober vanaf lanceerbasis Baikonoer een Sojoez 2-1a raket met op de top de Progress 57P. Dat bevoorradingsruimtevaartuig had bijna 3000 kg aan voedsel, brandstof en nieuwe voorraden aan boord voor het ruimtestation en de bemanning Expeditie 41. De vlucht verliep vlekkeloos en na vier keer om de aarde gedraaid te hebben, bereikte het onbemande Russische ruimtevaartuig het ISS in een snelle tijd van ongeveer zes uren. Het koppelde vervolgens geheel automatisch aan de Pirs module van het internationale ruimtestation. Hieraan blijft het de komende vier maanden vastzitten. Cygnus in de ruimte Pagina 12

13 RUIMTETOERISME NOG VER WEG Het tragische ongeluk van SpaceShipTwo toont aan dat ruimtetoerisme echt nog niet zo eenvoudig is. Velen denken dat elk moment het tijdstip is aangebroken dat het retourtjes ruimte worden. En als we de eigenaren van Virgin Galactic mogen geloven dan moeten diegenen die al een ticket op zak hebben (ongeveer 700 personen) klaar staan om af te reizen naar de Mojave woestijn om aan hun reis van hun leven te beginnen. Al minstens vijf jaar krijgen we te horen dat eind dit jaar of volgend jaar de eerste vluchten van start gaan. Echter de jaren verstrijken, maar nog steeds heeft niemand een kort tripje naar de ruimte mogen maken. Vrijwel zeker zal dat nog wel enkele jaartjes gaan duren. Zeker nu een testvlucht op 31 oktober al heel snel in een fatale crash eindigde met een dode en een zwaargewonde. uitgevoerd. De 700 wachtende zullen minstens nog een paar jaar langer moeten wachten. Wrakstukken SpaceShipTwo begint aan zijn fatale vlucht Zoals het er nu naar uitziet zou door een technisch mankement of door verkeerd handelen van de piloten de SpaceShipTwo te vroeg zijn losgelaten van zijn moederschip WhiteKnightTwo. De snelheid bedroeg op dat moment Mach 1 (is de snelheid van het geluid) en die had Mach 1,4 moeten zijn. Daarna ging het een en het ander mis en het toestel stortte neer. Al snel waren reddingswerkers ter plaatse en die moesten concluderen dat c0-piloot Michael Alsbury deze crash niet had overleefd en piloot Peter Siebold zwaar gewond was geraakt. SpaceShipTwo blijft voorlopig in de testfase. De rampvlucht was de vierde raketaangedreven testvlucht. Technici zijn volop bezig met het onderzoeken hoe het kon dat deze testvlucht in een crash eindigde en welke verbeteringen moeten worden Schema van het fatale vluchtverloop Pagina 13

14 PROTON LANCEERDE EXPRESS AM6 Vanaf lanceerbasis Baikonoer vertrok op 21 oktober een Russische Proton raket. In de neuskegel voerde het met zich mee de Express AM6 communicatiesatelliet. De klim van deze drietrapsraket zou zo'n negen uren gaan duren. Toen was het de beurt aan de Breeze M bovenste rakettrap. Na vier keer tot ontbranding te zijn gebracht, bereikte deze 3400 kg wegende kunstmaan zijn geostationaire omloopbaan om de aarde. Na de nodige manoeuvres moet het zijn definitieve positie op 53 gr. O.L. innemen. Eenmaal in bedrijf zal het gedurende de komende 15 jaar de communicatie verzorgen tussen de overheid en de commerciële gebruikers in Rusland, Europa, Afrika en het Midden-Oosten met digitale televisie- en radio-uitzendingen, high speed breedband internetdiensten en andere toepassingen, zo liet de Russische Satellite Communications Co weten (RSCC). Ook verzorgt deze kunstmaan de mobiele communicatie tussen de Russische president en andere regeringsleiders. RUSLAND LANCEERDE JAPANSE SATELLIETEN Met een raket nog uit het tijdperk van de Sovjet-Unie, bracht Rusland op 6 november vijf Japanse kunstmanen voor aardonderzoek in een baan om de aarde. Een raket die destijds bestemd was om nucleaire bommen op het grondgebied van de vijand te laten neerstorten en grote vernietiging moest veroorzaken. Deze raket is een aangepaste R-36M raket en is ontwikkeld in de Oekraïne. In het westen staat hij bekend asl de SS-18 "Satan". Nu heet hij Dnepr. De lancering vond plaats vanuit een ondergrondse silo op de militaire lanceerbasis Dombarovsky, gelegen in het zuiden van Rusland. Het geheel staat onder leiding van Kosmotras, een gezamenlijk Russisch-Oekrainse onderneming, gevestigd in Moskou. De 500 kilo wegende Asnaro De belangrijkste satelliet in de neuskegel was de Asnaro-2. Deze Advanced Satellite met nieuwe systemen voor observatie, heeft een optische camera aan boord en kan objecten ter grootte van 50 centimeter fotograferen en naar de aarde sturen. Ook lanceerde de Dnepr raket nog vier kleinere satellieten. De ruim 60 kg wegende Hodoyoshi-1 van de Universiteit van Tokyo. Deze fotografeert de aarde met een middelgrote resolutie. De ChubuSat 1 met een gewicht van zo'n 50 kg is afkomstig van de Nagoya Universiteit en bezit optische en infrarood camera's. Is bestemd voor het observeren van de aarde en ruimteafval. Het Tokyo Institute of Technology test gyroscopen voor het uitvoeren voor rontgen-astronomische waarnemingen. Dan is er nog de 50 kg wegende QSAT-EOS satelliet van de Kyushi Universiteit. Deze is bestemd voor het waarnemen van rampen en vegetatie. CHINA LANCEERDE DE YAOGAN 22 Vanaf lanceerbasis Taiyuan vertrok op 20 oktober een Long March 4C raket richting ruimte. Deze drietrapsraket bracht de verkenningssatelliet (in de ruimtevaartwereld een ander woord voor spionagesatelliet) Yaogan 22 in een baan om de aarde. China liet weten dat deze kunstmaan wordt gebruikt voor wetenschappelijke experimenten, het opsporen van natuurlijke hulpbronnen, het opmeten van land, het schatten van opbrengsten van gewassen en hulp verlenen bij rampen. Het voert dit werk uit vanuit een Pagina 14

15 omloopbaan van ongeveer 1200 x 2000 kilometer hoogte. Daarbij maakt het een hoek van ongeveer 100 graden met de evenaar. Deze Chinese lancering was de zevende dit jaar. ORION KLAAR VOOR LANCERING Boven op de top van een Delta 4 raket zit de Orion capsule voor zijn eerste testvlucht. Op 4 december zal deze voor het eerst gelanceerd worden. Het uitrollen naar het lanceerplatform stond aanvankelijk gepland op dinsdag 10 november. Maar het weer met sterke wind en bliksem verhinderde dat. En dus vertrok het een dag later. LIGT DE HELFT VAN DE STERREN BUITEN STERRENSTELSELS? Uit metingen van astronomen van de California Institute of Technology zou dat het geval zijn. Individueel zijn deze sterren nagenoeg niet waarneembaar, maar tezamen creëren ze een achtergrond van schommelende lichtintensiteit die bijna infrarood kan worden genoemd. Deze gloed lijkt afkomstig van sterren die door botsingen en samensmeltingen hun sterrenstelsels uit zijn geknikkerd, aldus wetenschappers. De metingen werden verricht onder meer in 2010 en 2012 tijdens twee suborbitale raketvluchten en met de Spitzer-ruimtetelescoop van NASA WASP-43B IN KAART GEBRACHT Orion - op weg naar het lanceerplatform - 11 nov Tijdens de testvlucht op 4 december, code EFT-1, zal de Orion naar een hogte van 5800 kilometer geschoten worden. Daarna keert het terug om uiteindelijk in zee neer te komen. Intussen vinden er allerlei testen en metingen plaats over hoe het toestel zich gedraagt, of de scheidingen probleemloos plaatsvinden, het hitteschild, de parachutes, navigatie en geleiding. De Orion is bedoeld voor bemande missies naar planetoïden en Mars. Die zullen pas veel later plaatsvinden, midden De eerste keer dat de Orion gaat vliegen met ruimtevaarders aan boord, zal eind 2017 of begin 2018 zijn. Naar de maan niet eerder dan Wetenschappers hebben de weersomstandigheden op de planeet WASP-43b in kaart gebracht. Dat is niet eerder zo nauwkeurig gedaan bij een planeet in een ander stelsel, meldden de onderzoekers. De wind op WASP-43b loeit met een snelheid van het geluid; ruim 1200 kilometer per uur. De temperatuur is meer dan 1500 graden boven nul. Heet genoeg om ijzer te doen smelten. De snelheid waarmee de planeet rondom zijn ster draait, is ook indrukwekkend volgens de wetenschappers. WASP-43b heeft daarvoor ongeveer negentien uur nodig om een volledige omwenteling te maken, de aarde iets meer dan 365 dagen. WASP-43b is ongeveer even groot als Jupiter, maar twee keer zo zwaar omdat de planeet bestaat uit dichte wolken gas. "Er is niets van het oppervlak te zien, zoals oceanen of werelddelen", aldus de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. Het onderzoek werd verricht met de ruimtetelescoop Hubble. Pagina 15

16 door Michel van Pelt KOMEET VLIEGT PROBLEEMLOOS LANGS MARS Net voor de vorige Astruim uitkwam vloog komeet C/2013 A1 Siding Spring dicht langs Mars, op slechts ongeveer kilometer afstand. Zoals verwacht leverde dat geen problemen op voor de Europese, de Indiase en de drie NASA satellieten die op dat moment rond Mars cirkelden. groot is; een stuk kleiner dan de eerder aangenomen 700 meter. Door het wisselen van de instellingen van de camera werden zowel foto s gemaakt waarop de kern en het heldere binnenste deel van de coma van de komeet zien is, als opnamen die vooral de buitenste delen van de coma goed zichtbaar maken. Voor de zekerheid had NASA er voor gezorgd dat haar ruimtesondes Mars Odyssey, Mars Reconnaissance Orbiter en MAVEN zich op het moment van dichtste nadering aan de andere kant van Mars bevonden. Stofdeeltjes van de komeet, die met maar liefst 60 kilometer per seconde langsraasde, konden in principe grote schade aanrichten bij botsingen met de satellieten. De kans op een inslag was, gebaseerd op de laatste kennis over de komeet net voor de kortste nadering, nagenoeg nul, maar eerdere schattingen hadden grotere risico s laten zien; NASA had toen al gepland om haar satellieten in veiligheid te brengen en nam geen enkel risico. ESA liet haar Mars Express juist in een optimale positie brengen om de komeet goed te kunnen observeren. Tijdens de passage werd de komeet met verschillende instrumenten aan boord van de diverse ruimtesondes waargenomen, waaronder de infrarode THEMIS-spectrometer van Odyssey en de HiRISE-camera van Mars Reconnaissance Orbiter. Ook NASA s Marsrover Opportunity wist foto s van de komeet te maken, enkele uren vóór de dichtste nadering. Uit de beelden van MRO s HiRISE-camera bleek dat de komeetkern maar zo'n 300 meter MRO opnamen van komeet C/2013 A1. In de bovenste foto is de kern duidelijk te zien, in de onderste vooral de veel grotere coma van gas en stofdeeltjes. [NASA/JPL- Caltech/University of Arizona] EERSTE RESULTATEN MAVEN NASA nieuwste Marssatelliet MAVEN (Mars Atmosphere and Volatile Evolution), die op 21 september aankwam, heeft als belangrijkste doel uit te zoeken hoe en waarom Mars in de loop van honderden miljoenen jaren het Pagina 16

17 grootste deel van zijn atmosfeer is kwijtgeraakt. Met de ultravioletcamera van MAVEN is nu al de verdeling van koolstof-, zuurstof- en waterstofatomen in de directe omgeving van Mars in kaart gebracht. Deze atomen waren ooit onderdeel van koolzuur- en watermoleculen, maar zijn door zonnestraling losgestoten. MAVEN laat zien dat de allerhoogste, ijle delen van de Marsdampkring nauwelijks door de zwaartekracht van de planeet vastgehouden worden, en door de zonnewind gemakkelijk kunnen worden weggeblazen. De satelliet registreerde op 29 september ook een grote wolk elektrisch geladen deeltjes die drie dagen eerder door een zonne-uitbarsting de ruimte in was geblazen. Wetenschappers denken dat juist zulke zonnestormen verantwoordelijk zijn voor het gestage verlies van atomen uit de bovenste lagen van de Marsatmosfeer. CURIOSITY S KLOPPEN MINERALEN NASA s Curiosity rover boorde eind vorige maand voor het eerst een gat in Mount Sharp. Een klein beetje van het boorpoeder werd met de robotarm in het interne laboratorium van de rover gedeponeerd. Uit onderzoek daarmee bleek het monster veel van het mineraal Hematiet te bevatten. Dat klopt met eerdere waarnemingen van het gebied door de MRO satelliet, in Dit is belangrijk, want hieruit blijkt dat de geologische kaarten die op basis van de MRO-waarnemingen zijn gemaakt kloppen met wat er in werkelijkheid op het oppervlak te vinden is. Daarmee is ook bevestigd dat Mount Sharp een zeer interessant gebied is voor verder onderzoek. UV-opnamen van koolstofatomen (links) en zuurstofatomen (rechts) rond Mars. [NASA/Univ. of Colorado] Pagina 17

18 CHINESE MARSPLANNEN Nu concurrent India een sonde rond Mars heeft draaien, en na het redelijke succes van haar maanrover, maakt China nu plannen om een rover naar Mars te sturen. Tijden de Airshow China 2014 werd een model op ware grote, zo n twee meter lang, van een Chinese Marsrover getoond. Details over het wagentje en wanneer deze naar Mars zou moeten vertrekken zijn niet bekend gemaakt, maar de vooraanstaande wetenschapper Ouyang Ziyuan zei dat zijn land rond 2020 een rover op de rode planeet wil hebben. Hoogstwaarschijnlijk zal die ongeveer het formaat en gewicht hebben van NASA s rovers Spirit en Opportunity, en net als deze op zonne-energie werken in plaats van een thermonucleaire energiebron zoals NASA s grotere rover Curiosity. NL ER VAN DER MAREL GAAT LEIDING GEVEN AAN NIEUWE NASA-RUIMTETELESCOOP De Nl se astronoom Roeland van der Marel gaat leiding geven aan een toekomstige ruimtetelescoop van NASA. Dat maakte het Space Telescope Science Institute vrijdag bekend. De nieuwe telescoop, WFIRST-AFTA geheten, levert dezelfde beeldscherpte op als de Hubble Space Telescope, maar dan op infrarode golflengten en met een veel groter beeldveld. WFIRST-AFTA zal de gehele sterrenhemel gedetailleerd in kaart brengen; uit de metingen aan de ruimtelijke verdeling en de vormen van ver verwijderde sterrenstelsels hopen sterrenkundigen veel informatie af te kunnen leiden over de mysterieuze donkere materie in het heelal. Roeland van der Marel studeerde sterrenkunde in Leiden en werkt sinds 1997 op het Space Telescope Science Institute. Hij is een expert op het gebied op sterrenstelsels en zwarte gaten. Model van China s Marsrover. [People s Daily Online/ Sun Zhao] Pagina 18

19 ZONNEREFLECTIES OP DE MEREN VAN MAAN TITAN Op het moment dat het Cassini ruimtevaartuig van NASA maan Titan passeerde, fotografeerde het bij toeval reflecties van de zon op de noordelijke meren. Voor de eerste keer ook maar liefst twee tegelijkertijd die aangeduid worden met PIA en PIA Beide liggen in het zuidelijk deel van de Krakenzee. Het is een gebied van vele kanalen. D Krakenzee gaat over in een veel grotere zee de Ligeia Zee. Die reflecties waren zo sterk dat het door het VIMS instrument (Visual and Infrared Mapping Spectrometer) werd opgemerkt. De zon bevond zich zo'n 40 graden boven de horizon. Ondanks de zeer mistige atmosfeer van methaan waaruit de atmosfeer grotendeels bestaat, zijn die reflecties heel duidelijk zichtbaar. Cassini maakte deze opname op 21 augustus Pagina 19

20 WAT IS ER MET MAAN MIMAS AAN DE HAND? Er is iets vreemds aan de hand onder het oppervlak van maan Mimas. Zijn baan om Saturnus schommelt. Het lijkt enigszins op een slinger. In de sterrenkunde noemen we zoiets 'liberatie'. Op zich niets vreemds. Het wordt vaker waargenomen bij manen die worden beïnvloed door de zwaartekracht van naburige planeten. Uit gegevens verkregen van het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini is dat veel sterker op bepaalde plekken. Astronomen houden zich al veel langer bezig met de bestudering van Mimas' omloopbaan om de planeet en ook met de draaiing om zijn as. Daardoor is ook de schommeling (liberatie) opgevallen. Uit de nodige onderzoeken en berekeningen werd het duidelijk dat het te maken moest hebben met die 142 kilometer in doorsnee metende grote krater op Mimas. Een andere mogelijkheid zou kunnen zijn een ondergrondse oceaan. De aanwezigheid van vloeibaar water is tot dusver nog op geen enkele manier aangetoond. Een ander idee is dat de kern een langwerpige, ovale vorm vertoont. Die zou ontstaan kunnen zijn tijdens de vorming van deze maan. Die sterke schommelingen moeten een oorzaak hebben, maar astronomen verschillen hierover sterk van mening. Maan Mimas, ook wel de Death Star genoemd uit de Star Wars films, werd ontdekt door de Engelse astronoom Sir William Herschell op 17 september Het oppervlak is bezaaid met inslagkraters waarvan een zeer grote meteen opvalt. Draait in een baan om de planeet op tot kilometer Draait om Saturnus in 22 uur en 37 minuten en draait daarbij slechts een keer om zijn as m.a.w. houdt steeds dezelfde zijde naar de planeet gekeerd, zoals ook met onze maan tot de aarde het geval is Doorsnede: 396 kilometer Dichtheid 1,17 keer van die van vloeibaar water Gemiddelde temperatuur: -209 graden Celsius Saturnus maan Mimas Pagina 20

21 NIEUWE MISSIES VOOR NEW HORIZONS NASA is er uit. Na inschakeling van de Hubble ruimtetelescoop zijn er aan de rand van ons zonnestelsel drie kleine hemellichamen gevonden, die de moeite waard zijn om nader te bestuderen. En dat kan gebeuren door de Amerikaanse New Horizons, nadat dat ruimtevaartuig dwergplaneet Pluto op korte afstand is gepasseerd. Het kan dan doorvliegen richting de drie hemellichamen die een stuk kleiner zijn dan Pluto. De eerste van de drie ijzige objecten zal zijn PT1 (Project Test 1). De twee andere hemellichaampjes hebben ook die aanduiding gekregen, PT2 en PT3. Ze behoren net als Pluto tot de Kuipergordel, een gordel van honderdduizenden kleine hemellichamen die op zeer grote afstand om de zon draaien. Met de bestudering van Pluto (14 juli 2015) wordt een begin gemaakt van nader onderzoek van die kleine overblijfselen tijdens het ontstaan van ons zonnestelsel. Gezien hun grote afstand tot de zon, ontvangen ze geen zonnewarmte en zijn ze onveranderd gedurende minimaal 4,5 miljard jaar. Wetenschappers gaan er van uit dat die kleine objecten de bouwstenen zijn van grotere exemplaren zoals Pluto. Het was de Hubble ruimtetelescoop die de wetenschappers hielp deze nieuwe hemelobjecten te kiezen. Met telescopen vanaf de aarde bleek al vrij snel dat er geen geschikte objecten gevonden konden worden. Van zeer groot belang was of de New Horizons de beoogde objecten kon bereiken. Kruisen ze op het juiste tijdstip elkaars banen. Het toestel heeft niet zo veel brandstof aan boord om grote baancorrecties uit te kunnen voeren. Er werd lang gezocht en de tijd begon te dringen. Net op tijd kwamen er drie hemellichamen, die tussen de 25 en 55 kilometer groot zijn, ervoor in aanmerking. Een passage langs PT1 zal zeker lukken en dat gaat in 2019 gebeuren. Het is de vraag of er genoeg brandstof overblijft om in de buurt van de andere twee te komen. Naar verwachting kan eind 2016 de beslissing worden genomen of PT2 en PT3 ook echt aangedaan kunnen worden. Tekening van ons zonnestelsel waarop de Kuipergordel en de banen van Pluto en PT1 aangegeven zijn. Pagina 21

22 SCHADUW VAN JUPITERS MAAN OP DE GROTE RODE VLEK Is dit niet een fantastisch mooi plaatje? Op de Grote Rode Vlek op Jupiter valt de schaduw van de maan Ganymedes. Wat een toeval dat dat gebeurde op het moment dat die vlek gefotografeerd werd. En nog wel zo groot en zo duidelijk weergegeven. Dat kan natuurlijk niet gebeurd zijn met een doorsnee telescoop op aarde.. Dat moet dus een opname zijn van de Hubble ruimtetelescoop. Dat is ook inderdaad het geval. Terwijl deze NASA ruimtetelescoop op 21 april 2014 bezig was met de bestudering van veranderingen in en op de Grote Rode Vlek, schoof de schaduw van maan Ganymedes er overheen. Een toevalstreffer dus. Zeker een plaatje om te bewaren. In de rubriek 'Wat er aan de sterrenhemel te zien is', valt regelmatig te lezen dat er een of meer manen van deze reuzenplaneet, voor langs trekken of dat ze hun schaduwen op het wolkendek werpen, wat te zien en te volgen is. In een grotere telescoop verschijnen zulke natuurverschijnselen als stipjes. Voor de echte sterrenliefhebbers altijd nog heel mooi om te bekijken. Pagina 22

23 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 16 NOVEMBER TOT 25 DECEMBER 2014 MERCURIUS Is in deze periode niet waarneembaar. Mercurius bevindt zich vanaf 14 t/m 29 nov. in Weegschaal, vanaf 29 nov. in Schorpioen, vanaf 3 dec. in Slangendrager en vanaf 15 dec. in Boogschutter. VENUS Bevindt zich aanvankelijk te dicht bij de zon en staat vervolgens achter de zon. Met andere woorden niet waar te nemen. De planeet beweegt door het sterrenbeeld Weegschaal, vanaf 19 november door Schorpioen, vanaf 23 november door de Slangendrager en vanaf 8 december door Boogschutter. MARS Is nog enkele uren na zonsondergang laag boven de westelijke horizon aan te treffen. Maar de afstand tussen de zon en Mars wordt steeds kleiner. De rode planeet beweegt door het sterrenbeeld Boogschutter en vanaf 4 december in Steenbok. Mars is de enige planeet die in deze periode aan het firmament 's avonds te zien is. JUPITER Schittert vroeg in de avond tot ver na middernacht aan de sterrenhemel. De enige planeet die heel helder prijkt aan de nachtelijke hemel. Jupiter bevindt zich in het sterrenbeeld Leeuw. SATURNUS Vanaf 5 december verschijnt deze planeet met de ringen weer aan het firmament. Kijk laag boven de zuidoostelijke horizon in het sterrenbeeld Weegschaal. URANUS In Vissen is de gehele avond tot na middernacht deze planeet te vinden. Je hebt wel op z'n minst een goede verrekijker nodig. NEPTUNUS Verdwijnt elke avond steeds vroeger onder de westelijke horizon. Speur deze lichtzwakke planeet op in Waterman. Zonder sterrenkijker lukt je dat nooit. VAN DAG TOT DAG 19 nov.: Links onder de maansikkel treffen we Spica aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 20 nov.: Rechtsboven van de zeer smalle maansikkel is Spica te vinden. 21 nov.: Vang deze ochtend nog rond 7.20 uur de zeer smalle maansikkel op. Kijk laag boven de oostzuidoostelijke horizon. 25 nov.: Te 2.45 uur komt aan de westelijke rand van Jupiter maan Europa te voorschijn. Op hetzelfde moment begint maan Io aan de overgang boven de planeet. Om 3.49 uur is een gedeelijke verduistering van maan Callisto door maan Ganymedes te zien. Voor dat laatste heb je wel een grotere telescoop nodig. 25 nov.: Links van de Maan is Mars te zien. 26 nov.: Iets boven de Maan kunnen we deze avond Mars vinden. 27 nov.: Te uur wordt aan de donkere rand van de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Waterman bedekt. Om dit te kunnen zien, moet je een telescoop gebruiken. 27 op 28 nov.: Deze nacht zijn de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet te zien. 1 dec.: De weerkundige winter vangt aan. 4 op 5 dec.: Deze nacht staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 6 dec.: De manen van Jupiter, Europa (onder) en Callisto lijken bijna tegen elkaar te staan. 7 dec.: Net onder de Maan is Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier te vinden. 7 dec.: Maan Titan bereikt rond 8.00 uur de grootste afstand tot planeet Saturnus. 7 dec.: Rond 5.55 uur eindigt aan de donkere rand van de Maan de bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Stier. 8 dec.: Rond 1.59 uur eindigt aan de donkere rand van de Maan de bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Orion. Ook nu heb je weer een telescoop nodig om dat te kunnen zien. 9 dec.: Om 7.36 uur eindigt de overgang van de schaduw van maan Io over het wolkendek Pagina 23

24 van Jupiter. Kort daarvoor, rond 7.27 uur, gaat deze schaduw gedeeltelijk schuin achter de maan Europa. 10 dec.: Rond uur verschijnt achter de donkere rand van de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Kreeft. 11 dec.: Rond uur komt van achter de donkere rand van de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Leeuw te voorschijn. 12 dec.:deze ochtend is rechtsboven de Maan planeet Jupiter te zien en linksboven de Maan, Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 12 op 13 dec.: Een interessante nacht om met je sterrenkijker naar de bewegingen van de manen van Jupiter te kijken. Vooral van die van de manen Io en Europa. Er vinden samenstanden plaats en zelfs een bedekking. Overigens blijven de manen Io, Europa en Callisto wel de gehele nacht ten westen van de planeet. 13 dec.: Om 3.01 uur eindigt een bedekking door de Maan van een sterretje van het sterrenbeeld Sextant. 14 dec.: Door een sterrenkijker is de bedekking van maan Io door maan Ganymedes te zien. Dat gebeurt van tot uur. 15 dec.: In de ochtend bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 16 dec.: Vanaf 7.12 uur vallen de schaduwen van de manen Io en Europa tegelijk op planeet Jupiter. Te 7.26 uur wordt de schaduw van Io gedeeltelijk bedekt door die van maan Europa. 16 dec.: Rond 8.03 uur komt een sterretje van het sterrenbeeld Maagd weer te voorschijn. 17 dec.: Rechtsonder de maansikkel prijkt Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 18 dec.: Van 2.42 uur tot 4.16 uur is alleen maar maan Calisto bij Jupiter te zien. 18 dec.: Rond 7.23 uur eindigt de bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Weegschaal. 19 dec.: Linksonder de maansikkel schittert planeet Saturnus. 19 dec.: Aan de westelijke rand van Jupiter verschijnen rond uur twee witten stippen, de manen Io en Europa. Daarmee is een einde gekomen aan hun overgangen. 20 dec.: Deze avond kunnen we rechtsboven de maansikkel Saturnus aantreffen. 21 dec.: Rond 4.23 uur wordt maan Io door de schaduw van maan Callisto verduisterd. Om 7.17 uur wordt maan Io door Ganymedes bedekt. 22 dec.: Om uur begint de astronomische winter. 23 dec.: Rond 8.00 uur bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 23 dec.: Onder gunstige weersomstandigheden zou het mogelijk zijn om rond uur planeet Venus onder de zeer smalle maansikkel te vinden. 23 op 24 dec.: Tijdens het grootste deel van de nacht zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te zien. Om 6.17 uur wordt maan Io verduisterd door de schaduw van de planeet. 'VALLENDE STERREN' Tot 25 november zijn er nog enkele Tauriden te zien. Lees meer hierover in de vorige Astruim. Datzelfde geldt ook voor de Leoniden. Na 21 november is het ook voor deze zwerm voor een jaar over. Vooral in de nachten van 13, 14 en 15 december kan er volop genoten worden van de Geminiden. Die kunnen in aantal talrijk zijn. Kijk naar het sterrenbeeld Tweelingen. En dan zijn er nog de Ursiden, die tussen 17 en 26 december actief zijn. Van deze zwerm hoef je er per uur niet veel te verwachten. Hun maximum valt in de nacht van 22 december. Gunstig wel, want het is nieuwe maan. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier 22 november 22 december 29 november 06 december 14 december DE ZON OPKOMST ONDERGANG 22 november 8.11 uur uur 02 december 8.27 uur uur 12 december 8.39 uur uur 22 december 8.48 uur uur Pagina 24

25 NACHT VAN DE NACHT Op zaterdagavond 25 oktober werd de jaarlijkse activiteit Nacht van de Nacht georganiseerd. Liefst een kleine 2000 bezoekers, jong en oud, genoten van de activiteiten in het recreatiepark Billy Bird - Het Hemelrijk. Ondanks het feit dat er regelmatig veel wolken de hemel bedekten, konden we teruzien op een zeer geslaagde activiteit. Volgend weer. EXCURSIE Noteer alvast in je agenda: volgend jaar op 10 januari staat er een excursie op het programma. Een dag/avond uit. Allereerst bezoeken we een ruimtevaarttentoonstelling in Bonn en daarna de grote sterrenwacht in die plaats. Geïnteresseerd? Laat het even weten d.m.v. een mailtje naar g.keijzers1@upcmail.nl ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst avond in november bespreking nieuwe plannen - Bespreking nieuwtjes - Kijken met een sterrenkijker - werken aan waterraketten - wat verder ter tafel komt Ieder krijgt persoonlijk bericht waar en wanneer deze bijeenkomst plaatsvindt. Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Gezamenlijke bijeenkomst op vrijdagavond 12 december Bespreking nieuwtjes - 40 Jaar N.J.R.S. - Nieuwe activiteit - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: uur Einde: uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 28 december 2014 LAATSTE NIEUWS: PHILAE ZWIJGT DOOR LEGE ACCU'S Op zaterdag 15 november werd nog een laatste wanhopige poging gedaan om deze komeetlander zodanig te verplaatsen zodat het nog zonlicht kon opvangen en de batterijen opgeladen konden worden. Slechts enkele tellen na deze pirouette viel de lander in slaap. Er kwam geen signaal meer uit. Gelukkig had het kort ervoor nog alle opgeslagen gegevens naar de Rosette gezonden, die het op zijn beurt weer naar de aarde verstuurde. Bij het afsluiten van deze ASTRUIM was het nog niet bekend of daarbij ook gegevens zitten die het minilaboratorium eventueel al had geanalyseerd van de bodemmonsters, die mogelijk door de boor waren overgebracht. Een dag eerder lukte het om met die boor in het oppervlak te boren. Ook is nog niet bekend of het gelukt is een thermometer in de korst van de komeet te plaatsen. Jammer dat het toestel na twee keer stuiteren niet op de bestemde plek Agilka was blijven staan. De instrumenten aan boord hadden heel veel meer aan informatie kunnen leveren. Nu staat het tussen een rots en een donkere plek. Ondanks een vroegtijdig einde heeft het een grote hoeveelheid gegevens aan de wetenschappers verstrekt. Die kunnen voorlopig nog enige tijd vooruit om die te analyseren en te bestuderen. De lander van het Duitse bedrijf DLR mag als een groot succes beschouwd worden. "Welterusten Philae" ook namens alle lezers van ASTRUIM en de leden van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde! Pagina 25

26