9 mei april e jaargang nr mei Pagina 1

Transcriptie

1 9 mei april e jaargang nr mei 2017 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Op 23 april overleed Nederlandse meest bekende sterrenkundige en presentator Chriet Titulaer. Lees meer over deze populaire Limburger op de pagina's 3 en 4. INHOUD: Chriet Titulaer voor altijd tussen de sterren... 3 Sojoez MS-4 zorgde voor nieuwe bemanning... 5 ISS nieuws... 6 China lanceerde de Tianzhou Zuid-Korea gaat maansatelliet lanceren Saturnus - manen Atlas en Titan Spannende laatste maanden voor Cassini Hubble ruimtetelescoop vierde 30e verjaardag Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde NASA kan ook jouw hulp gebruiken Pagina 2

3 CHRIET TITULAER VOOR ALTIJD TUSSEN ZIJN STERREN Een van de meest populaire sterrenkundige en televisiepresentator, Chriet Titulaer, is op zondag 23 april overleden. Hij is 73 jaar geworden. Titulaer was veel op de televisie te zien en op de radio te horen in de jaren zeventig en tachtig. Hij begon zijn televisiecarrière als medepresentator van Henk Terlingen van de eerste maanlanding in juli Ook was hij als presentator aanwezig bij live-uitzendingen van de lancering van de eerste space shuttle in 1981, de Columbia. In de jaren tachtig werd zijn bekendheid nog groter met zijn programma's TROS Wondere Wereld. Hierin wist hij op een heldere manier moeilijke wetenschappelijke onderwerpen en ontwikkelingen aan het publiek uit te leggen. En de onderwerpen waren heel boeiend. In 1986 organiseerde hij in de Jaarbeurs in Utrecht de grootste ruimtevaarttentoonstelling tot op heden, Space 86. Tegen de Domtoren was een afbeelding op ware grootte van een Saturnus 5 raket geplaatst. Space 86 was een geweldig succes waarop hij altijd met trots op terugblikte. Als wetenschapper deed hij in de jaren tachtig ook een aantal voorspellingen. Een groot aantal is daarvan ook uitgekomen. Glasvezel zou volgens hem een grote rol gaan spelen zodat huizen konden worden aangesloten op televisiekanalen en internet. Ook voorzag Titulaer een beeldtelefoon en teleshoppen al aankomen. Zijn voorspellingen over computerchips geïmplanteerd in de hersenen in het jaar 2000 is echter niet uitgekomen. Heden ten dage komt het steeds meer in de belangstelling. Binnen tien jaar kon het wel eens van toepassing worden. Deels goed, maar misschien veel meer beangstigend. Minder bekend van hem was zijn fascinatie voor robots. Toch had hij thuis een flinke collectie opgebouwd. Ook schreef hij een boekenkast vol met boeken over ruimtevaart en sterrenkunde. Wie heeft er nooit gehoord van het Huis van de Toekomst in Rosmalen (1979). Met dat huis wilde hij de mensen aan het denken zetten voor de toekomst. Door ze allerlei vindingen voor te schotelen, zoals zeven meter hoge glazen deuren, zonnepanelen en een stofzuigsysteem. Wie kon bedenken dat enkele jaren later een doorsnee aardbewoner kon beschikken over een personal computer? Dat kleine kinderen een draagbare telefoon zouden bezitten met een beeldscherm? Chriet voorspelde het toen allemaal al. Onze vereniging, de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Pagina 3

4 Sterrenkunde, heeft heel veel medewerking van hem gekregen. Bij alle grote tentoonstellingen, die hij organiseerde, nodigde hij de vereniging uit om met een stand aanwezig te zijn. Dat legde de vereniging geen windeieren. Heel veel bezoekers meldden zich als lid aan. Hij verzorgde ook meerdere tv-cursussen over ruimtevaart en sterrenkunde. In al zijn cursuspakketten waren folders van onze vereniging aan te treffen. Bij grote activiteiten werd Gerard Keijzers om medewerking gevraagd met name in het verzorgen van rondleidingen op tentoonstellingen. Hij blikt terug op een fantastische samenwerking. Chriet Titulaer wist de mensen enthousiast te maken voor ruimtevaart en sterrenkunde..in de jaren negentig ging zijn gezondheid sterk achteruit. Reden voor hem om zijn mediabedrijf te verkopen. De laatste jaren verbleef hij in een privékliniek in Driebergen. Nu is hij zelf tussen de sterren. Voor velen was Chriet Titulaer de man met een speciaal stemgeluid en herkenbaar aan zijn specifieke baard. "Chriet, bedankt voor die mooie en spannende ruimtetijd!" Geëerd werd hij met een naar hem genoemde planetoïde, Titulaer. Het ov-bedrijf Veolia noemde zelfs een trein naar hem. Pagina 4

5 SOJOEZ MS-04 ZORGDE VOOR NIEUWE BEMANNING Voor het eerst sinds 14 jaar is er weer een capsule gelanceerd met twee ruimtevaarders aan boord. Die lancering vond plaats op donderdag 20 april vanaf lanceerbasis Baikonoer. In de capsule bevonden zich de Rus Fyodor Yurchikhin en de Amerikaan Jack Fischer. Na zes banen om de aarde beschreven te hebben, werd het toestel aan de Poisk module gekoppeld. Na vele grondige controles op o.a. luchtdichtheid met het koppelingseenheid aan het ISS, konden de beide luiken geopend worden en zweefden beiden het ruimtestation in. Zoals altijd volgde er een hartelijke begroeting en konden de beide heren al snel aan de slag. Fischer en Yurchikhin hadden eigenlijk in 2015 al hun ruimtevlucht moeten maken, maar Roscosmos verminderde het aantal bemanningsleden van drie naar twee kosmonauten. Pas als het Multifunctioneel Laboratorium Module (MLM) Nauka aan het ISS in 2018 is gekoppeld, dan zullen er weer twee kosmonauten in de Sojoez plaatsnemen. De laatste keer dat er slechts twee personen aan boord bevonden was in april 2003 met Ed Lu en Yoeri Malenchenko. Dat was in de Sojoez TMA-2 als Expeditie 7. De eerste vlucht na het verongelukken van space shuttle Columbia. De nieuwelingen hebben tijdens Expeditie 51 en 52 honderden experimenten uit te voeren. Met Peggy Whitson keren zij in september weer terug naar de aarde in de Sojoez MS-04. Vermeldenswaardig is ook dat deze Sojoez de 50e is die naar het internationale ruimtestation is vertrokken. Expeditie 51 met links de Rus Fyodor Yurchikhin en rechts de Amerikaan Jack Fischer Pagina 5

6 PRESIDENT TRUMP SPRAK MET ASTRONAUTEN Gadegeslagen door duizenden schoolkinderen via een videochat, feliciteerde president Trump commandant Peggy Whitson met haar record verblijf in de ruimte. Ze verbrak dat record op 24 april toen de teller stond op 534 dagen. Zij is daarmee de Amerikaan die het langst in de ruimte verbleef. Wanneer ze op 3 september terugkeert naar de aarde zal haar en Amerikaans record op 666 dagen komen. Ze staat dan op de achtste plaats. Het langst in de ruimte tot nu toe verbleef kosmonaut Gennadi Padalka met 878 dagen gedurende vijf ruimtevluchten. President Trump grapte naar Padalka dat hij noest oppassen, want Whitson komt eraan om dat te verbreken. Ook zei hij gekscherend dat onder zijn termijn de belofte zal worden gedaan om Amerikanen naar Mars te sturen. Mocht dat niet lukken dan komt die belofte in zijn tweede termijn. CYGNUS 0A-7 AAN HET ISS Een vlekkeloze lancering van het commerciële ruimtevrachtschip Cygnus met een Atlas 5 raket op 18 april. Na vier dagen om de aarde gedraaid te hebben, bereikte het toestel het ruimtestation. Met behulp van de robotarm Canadarm2,, bediend door de boordwerktuigkundige Thomas Pesquet, werd het aan de Unity module bevestigd. Die koppeling vond plaats op het moment dat beide ruimtevaartuigen boven Duitsland vlogen. Deze tekening laat zien het moment dat de Cygnus SS John Glenn op 22 april het ISS nadert President Trump in gesprek met ISS-astronaut Peggy Whitson Het gesprek ging verder over de problemen betreffende het ontbreken van zwaartekracht, zeker wanneer het reizen naar Mars en terug betreft. Ook het water dat uit de urine gezuiverd zal moeten worden. De studies van de gedragingen van het menselijk lichaam in gewichtloze toestand e.d. kwamen aan de orde. Trump nodigde de kinderen en de studenten uit wetenschap en wiskunde te studeren om straks een belangrijke rol voor Amerika in te blijven vullen. Dat was 3 dagen, 18 uur en 54 min. nadat het van lanceerbasis Cape Canaveral was vertrokken. De Cygnus van Orbital ATK, zat nu met zestien bouten vast. De komende drie maanden zullen de experimenten, instrumenten en twee hardware items die bestemd zijn voor de ruimtewandeling op 12 mei, uitgeladen worden en op de bestemde plekken worden geplaatst. Uiteraard vullen de ruimtevaarders de leeggekomen ruimte met afval en niet meer bruikbaar materiaal. Vooral het leeghalen en het opbergen is een erg langdurende bezigheid. Embleem Cygnus OA-7 Pagina 6

7 ASTRONAUTEN VOERDEN KORTE WANDELING UIT Peggy Whitson en Jack Fischer voerden vanwege problemen een korte wandeling uit. Voordat ze hieraan begonnen, bleek er een lekkage in het afkoelingssysteem te zijn. Dat kostte de nodige tijd ten nadele van de geplande tijd. De beide ruimtevaarders verlieten uiteindelijk de Quest luchtsluis. Fischer genoot enorm van het uitzicht op de aarde, toen hij aan zijn eerste ruimtewandeling begon. Hun eerste klus was het verwijderen van de Express Carrier Avionics doos aan de S3 truss en die vervolgens te vervangen door een nieuwe unit die was afgeleverd door het bevoorradingsvrachtschip vorige maand. Daarna herstelde Fischer een deel van het isolatiemateriaal aan de Japanse robotarm. Whitson ondertussen werkte aan een dataaansluiting voor een Alpha Magnetic Spectrometer die donkere materie en antimaterie bestudeert. Een terminator kap zal tijdens een volgende ruimtewandeling worden gerepareerd of vervangen. Fischer verplaatste ook een afschermingsschild tegen micrometeorieten en ruimtepuin van de Tranquility module naar de Harmony module. buiten het ISS worden nu naar een volgende ruimtewandeling verplaatst. CHINA LANCEERDE DE TIANZHOU 1 Minder dan twee dagen na de lancering met een tweetrapsraket de Long March 7 op 20 april, bereikte het Chinese bevoorradings ruimtevaartuig Shenzhou 1 het Chinese ruimtelaboratorium Tiangong 2. De raket was bij de start omgeven door vier hulpraketten, die op vloeibare brandstof (kerosine en zuurstof) werkten. Na ongeveer vier minuten hadden zij hun werk gedaan en werden ze afgestoten. Geheel automatisch vond de koppeling zonder problemen plaats. Beide vaartuigen draaien nu om de aarde op een hoogte van ongeveer 385 kilometer Op deze tekening is te zien de nadering van de Tianzhou1 bij de Tiangong 2 Jack Fischer aan het werk tijdens zijn eerste ruimtewandeling En toen zat de tijd er op en moesten ze terug naar de luchtsluis Quest. Deze ruimtewandeling had 4 uur en 13 minuten geduurd. De geplande werkzaamheden zoals het plaatsen en installeren van een nieuwe HD video-camera en het aanbrengen van een paar antennes voor draadloze communicatie De Tianzhou 1, zo groot als een dubbeldekker bus, zal de komende maanden allerlei technische experimenten dienen uit te voeren ter voorbereiding op de bouw van een ruimtestation over enkele jaren. De Chinezen denken dat het permanent bemande ruimtestation in 2022 een feit zal zijn. Enkele dagen later slaagde China erin een deel van het voortstuwingsgas over te pompen naar het ruimtestation. Een groot succes voor China. Over hoe dat tanken in zijn werk ging, zijn geen mededelingen gedaan. Deze klus was een van de belangrijkste onderdelen van de missie. Het tanken nam vijf dagen in beslag. Na Rusland en de V.S. is China het derde land dat voortstuwingsgas van het ene ruimtevaartuig Pagina 7

8 naar een andere overpompte. In juni zal opnieuw een dergelijke test worden uitgevoerd. alle rust. Op 10 april werd het in een 'winterslaap' gebracht. Voor het eerst weer sinds 2,5 jaar werken. De komende vijf maanden zullen we niets van deze sonde horen. Die slaapstand heeft grote voordelen. Zo krijgt het te maken met minder slijtage, een grote besparing in de kosten en krijgt NASA meer tijd voor andere missies. Vooral die verminderde werkdruk komt de technici en wetenschappers goed van pas. De Tianzhou 1 in de testhal Hoewel de Chinezen weinig informatie hebben verstrekt over de verdere bedoelingen van de Tianzhou 1, wat hemels schip in het Chinees betekent, schijnt het zo te zijn dat beide ruimtevaartuigen twee maanden aan elkaar gekoppeld zullen blijven. Daarna zal het vrachtschip gedurende drie maanden in solovlucht op enige afstand van het ruimtestation om de aarde blijven draaien. In die tijd zal het allerlei experimenten uitvoeren om daarna in de atmosfeer terug te keren waar het door de wrijvingshitte zal verbranden. Zo ziet de tekenaar New Horizons op weg naar 2014 MU69 vliegen Zo ziet de Tianzhou 1 er van binnen uit De Tianzhou 1 is het zwaarste ruimtevaartuig ooit door China gelanceerd. Het weegt kg, is 10,6 meter lang en meet een doorsnede van 3,4 meter. De zonnepanelen zorgen voor een totale breedte van ongeveer 15 meter. NEW HORIZONS IN SLAAPSTAND Na zijn scheervlucht langs dwergplaneet Pluto op 14 juli 2015 gunt NASA de New Horizons New Horizons is op weg naar 2014 MU69, een object met een doorsnede van ongeveer 50 kilometer, op 1,6 miljard kilometer gelegen voorbij Pluto. Op 1 januari 2019 zal het op korte afstand passeren. Op welke afstand is nog niet bekend. Men houdt rekening met twee afstanden. Maar de keuze moet nog gemaakt worden. Dat heeft vooral te maken met de aantrekkingskrachten onderweg van andere hemellichamen en vooral die van 2014 MU69 zelf. Overigens voordat het dat hemellichaam bereikt, zal het weliswaar op grote afstand, nog tientallen andere objecten in de Kuipergordel observeren. Voordat New Horizons in de slaapstand werd gebracht, waren de technici er van overtuigd dat het in een prima conditie verkeerde. Op 11 september begint het weer aan een nieuwe Pagina 8

9 werkperiode. Iedereen heeft nu al grote verwachtingen van wat we te zien krijgen en met welke nieuwe ontdekkingen we te maken krijgen. Momenteel bevindt de ruimtesonde zich op 5,7 miljard kilometer van de aarde en zo'n 700 miljoen kilometer voorbij Pluto. bedoeling is dat de rakettrap na inspectie en reparaties bij een van de volgende Falcon 9 lanceringen opnieuw gebruikt gaat worden BE-4 MOTOR ONDERGAAT BRANDTESTEN Een BE-4 motor op ware grootte, ontwikkeld door het ruimtevaartbedrijf Blue Origin, is in een testopstelling in Texas geplaatst voor een serie brandtesten. Blijken deze succesvol te verlopen, dan zal deze herbruikbare motor gebruikt gaan worden voor een nieuwe generatie Vulcain raketten.. De eerste lancering kan dan eind 2019 plaatsvinden. Er is nog een tweede motor in de race, de AR1. Doch het gaat er naar uitzien dat de BE- 4 het uiteindelijk gaat winnen. De AR1 moet de Russische RD-180 motor in de Atlas 5 en de Delta 4 raketten vervangen. Volgens United Launch Alliance (ULA) is het de bedoeling dat dit in 2020 het geval moet zijn. SUCCESVOLLE FALCON 9 RAKET LANCERING Met succes vertrok op de vroege ochtend van 1 mei een Falcon 9 raket vanaf de lanceerbasis Cape Canaveral richting ruimte. Na 2 minuten en 18 seconden stopten de negen Merlin hoofdmotoren en werd de eerste rakettrap afgeworpen. Enkele seconden later startten de motoren van de tweede trap en gaf de geheime spionagesatelliet van National Reconnaissance Office voor de V.S. zoveel snelheid dat deze in een baan om de aarde terecht kwam. In welke baan en op welke hoogte de NROL-76 zich in de ruimte bevindt, werd supergeheim gehouden. Een succesvolle lancering van deze raket van SpaceX. Die eindigde met een behouden terugkeer van de eerste trap op de lanceerbasis. Het begon aan de afdaling op 166 kilometer hoogte boven de Atlantische Oceaan. Drie Merlin motoren zorgden voor vertraging in de daalsnelheid. Negen minuten na liftoff was de rakettrap veilig op Amerikaanse grond teruggekeerd.. De Embleem NROL-76 De lancering had eigenlijk een dag eerder moeten plaatsvinden maar vanwege een defecte sensor in de raket, werd het aftellen minder dan 1 minuut voor de start stopgezet. Deze lancering was de 33e vlucht van een Falcon 9 raket en de vijfde dit jaar. Slechts een vlucht is mislukt. Voor dit jaar staan nog drie lanceringen van een NROL op het programma. Daarvoor zullen Atlas 5 en/of Delta 4 raketten ingezet worden. LANCERINGEN MET ARIANE HERVAT Vanwege de sociale onrust, kon na zes weken weer begonnen worden met lanceringen vanaf lanceerbasis Kourou in Frans Guyana. Kort na zonsondergang op donderdag 4 mei verliet een 55 meter hoge Ariane 5 raket de lanceerbasis. Enkele minuten later werden de twee hulpraketten afgeworpen. Negen minuten na liftoff had de eerste trap al zijn brandstof verbruikt. Na 18 minuten begon het in een omloopbaan om de aarde brengen van de twee communicatiesatellieten, die zich in de neuskegel bevonden. Allereerst was aan de beurt de Braziliaanse SGDC, gevolgd door de KOREASAT 7 enkele minuten later. Beide kwamen in een Pagina 9

10 geostationaire overgangsbaan terecht. Gedurende zo'n vijf dagen van manoeuvreren kwamen ze in een geostationaire baan op ongeveer kilometer hoogte boven de evenaar. De tweede Ariane 5 lancering van dit jaar was succesvol volbracht.. Voor de 78e keer op een rij een succesvolle Ariane 5 lancering. KOREASAT 7 De 5735 kg zware SGDC satelliet is vooral bedoeld voor internetverbindingen in afgelegen gebieden voor de burgers van Brazilië. Het opereert vanaf 75 gr. W.L. Het heeft een geplande levensduur van 18 jaar. De 3680 kg wegende KOREASAT 7 verleent zijn diensten vanaf 116 gr. O.L. Technici hopen dat het 21 jaar in bedrijf blijft. Gedurende die tijd verzorgt het internetverbindingen en andere communicaties direct aan huis bestemd voor gebruikers in Zuid-Korea, de Filippijnen, Indonesië, Indo-China en India. De bedoeling was dat deze Ariane 5 al op 21 maart had moeten vertrekken, maar vanwege een algemene staking moest die lancering opgeschort worden. Demonstranten hadden de toegangswegen en toegangspoort naar de lanceerbasis gebarricadeerd. Zij eisten dat de Franse overheid de stijgende criminaliteit zou aanpakken. Ook de problemen in het onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur schreeuwen om een oplossing. Op 21 april werd er een akkoord bereikt met de toezegging van grote financiele steun, betere opleiding en uitbreiding van agenten enz. Ondanks deze staking hoopt Arianespace toch dit jaar de geplande 12 vluchten uit te kunnen voeren. GAAN CHINA EN EUROPA SAMEN EEN MAANBASIS BOUWEN? Daarover zijn vertegenwoordigers van China en ESA in gesprek. China heeft al deels uitgewerkte plannen. Bekend zijn de plannen voor het uitvoeren van zachte maanlandingen, het plaatsen en laten rondrijden van maanwagentjes, het naar de aarde laten terugkeren van capsules met maangrond. enz. van China. Serieus zijn ze al met die projecten bezig. Op langer termijn denken ze net als de Russen en Amerikanen aan een bemande maanbasis. We weten van die landen dat ze dat willen, maar nog niet echt met de uitwerking bezig zijn. Ze hebben nog andere prioriteiten. Bovendien is het financieel nog te kostbaar. China staat niet tegenover een samenwerking met Europa om samen aan zo'n groot project te werken. ESA en China werken al langer samen in de ruimtevaart. Hoewel China pas in 2003 voor het eerst een raket met bemanning de ruimte inschoot, is het land sindsdien zeer actief in de ruimtevaart bezig. Europa zou er goed aan doen die kans te grijpen om samen te werken aan de bouw van een (permanente) bemande maanbasis. Het zal straks een ideaal lanceerplatform voor bemande missies naar Mars vormen. Maar dat is nog toekomstmuziek. RUIMTEVLIEGTUIG X37B WEER TERUG OP AARDE Na 718 dagen om de aarde gedraaid te hebben, keerde de mini space shuttle van de Amerikaanse luchtmacht, de X37B, weer terug op aarde. Het landde op 7 mei geheel op de automatische piloot op Kennedy Space Center. De geheime militaire missie zat erop. Pagina 10

11 TWEEDE HERBRUIKBARE FALCON 9 De OTV-4 is weer terug op aarde Luitenant-kolonel Ron Fehlen, de programmamanager, haastte zich om te vertellen dat deze 'wetenschappelijke' missie een groot succes was en dat hij zeer trots was op hetgeen er was gepresteerd. Over wat die prestaties inhielden, repte hij met geen woord. Voor het vertrek van deze Orbital Test Vehicle 4, werden er wel karige, zeer vage mededelingen gedaan waarmee niemand iets kon. Het leger liet weten dat deze missie in het teken stond van een experimentele elektrisch voortstuwingssysteem. in een baan om de aarde en dat er een pallet aan boord was met daarop monsters materialen om die bloot te stellen aan de ruimte. Maar niemand twijfelt er aan dat zeker de nieuwste spionagetechnieken getest zullen worden, die straks in spionagesatellieten geplaatst worden. De X-37B voerde dezelfde landingsmanoeuvres uit (het nemen van bochten om daarmee de daalsnelheid in de atmosfeer af te remmen) als de space shuttles.. Het landde ook op dezelfde wijze, voorafgegaan door een luide knal (in luchtvaartkringen bekend onder de naam concussive sonic boom). Kort na de landing werd het toestel naar een hangar gebracht waarin vroeger ook de space shuttles werden gestald. Bekend geworden is ook dat de OTV-4 tijdens zijn missie diverse hoogtemanoeuvres uitvoerde. En dat gebeurde ook met de hoek met de evenaar, die gemiddeld 38 graden bedroeg. Die zijn weer nuttig wat betrouwbaarheid, herbruikbaarheid en reactievermogen betreft. Later dit jaar staat de lancering van de OTV-5 gepland. SpaceX heeft bekend gemaakt dat het half juni voor de tweede keer een reeds eerder gebruikte eerste trap van een Falcon 9 raket, opnieuw gaat lanceren. Die eerste trap vloog al succesvol in januari dit jaar.. Nu gaat deze rakettrap opnieuw ingezet worden voor het in de ruimte schieten van een Bulgaarse communicatiesatelliet. SpaceX twijfelt er niet aan dat ook deze lancering een succes wordt. Dat ziet er dan nog rooskleuriger uit voor de Falcon 9. Een raket die meerdere malen gebruikt kan worden, is een streven van alle fabrikanten van raketbouwers. Het zorgt voor een flinke kostenbesparing. INDIA LANCEERDE DE GSAT 9 Omgeven met geheimzinnigheid was wel de lancering van een GSLV raket van India op vrijdag 5 mei. Normaal worden er vooraf de nodige informatie verstrekt over de datum, tijdsverloop en wat er zich in de neuskegel bevindt, maar dat was nu niet het geval. Toch bleek er niets vreemds aan de hand te zijn. Lancering van de GSAT met een GSLV raket op 5 mei Pagina 11

12 De 49 meter hoge GSLV raket (Geosynchronous Satellite Launch Vehicle) verliet lanceerbasis Satish Dhawan, gelegen aan de oostkust van India, met in de neuskegel de 2230 kg wegende communicatiesatelliet GSAT 9. Deze bereikte na ongeveer 17 minuten de geostationaire overgangsbaan om de aarde op een hoogte van 169 tot kilometer. De weken erna zorgden de stuurraketjes voor de nodige manoeuvres zodat de baan veranderde in een geostationaire.. Vanaf 48 gr. O.L. verzorgt het video- en televisie-uitzendingen naar India, Bangladesh, Sri Lanka, de Malediven, Nepal, Bhutan en Afghanistan. Het moet economische en educatieve (o.a. gezondheid, het weer) vooruitgang brengen aan ruim 1,5 miljard mensen. Die landen zijn aangesloten bij een Zuid-Aziatische associatie voor regionale samenwerking waartoe ook Pakistan behoort. Doch het laatstgenoemde land nam aan het GSAT 9 project niet deel en betaalde dan ook geen cent. De levensduur van de GSAT schatten de technici op 12 jaar. ZUID-KOREA GAAT MAANSATELLIET LANCEREN Wanneer alles volgens plan verloopt, dan vliegt eind 2018 een ruimtevaartuig van Zuid- Korea naar de maan. Aan boord van deze Koreaanse Pathfinder Lunar Orbiter bevinden zich vijf instrumenten waaronder de Amerikaanse ShadowCam. Die moet gebieden in kaart brengen, die altijd in de schaduw van de maan liggen en waar dus mogelijk ijs of rijp moet voorkomen. Wetenschappers van de Arizona State University hebben dat instrument ontwikkeld en gebouwd. De telescoop is grotendeels dezelfde als die zich bevindt aan boord van de Lunar Reconnaissance Orbiter van NASA, echter met dat verschil dat de beeldsensor 800 keer gevoeliger is, een veel hogere resolutie dus. NASA heeft op dit moment geen plannen om grote missies uit te voeren. Ze denkt meer aan het sturen van kleine CubeSats. Begin 2019 staat de eerste missie gepland. Voor het eerst zal dan een zware SLS raket (Space Launch System) gelanceerd worden. De V.S. willen zoveel mogelijk kosten besparen. De hoge resolutie camera ShadowCam Daarom nemen ze maar al te graag deel aan het Koreaanse project. En Zuid-Korea is zeer blij met de Amerikaanse deelname ook al zit er een politiek luchtje aan. De 550 kg wegende KPLO sonde zal in een polaire baan om de maan worden gebracht. Naast de Amerikaanse ShaowCam zullen in het toestel ook een gamma-spectrometer, een magnetometer, een hoge resolutie camera en een polarimetrische camera meevliegen. Met welke raket de KPLO naar de maan geschoten zal worden, is nog niet bekend. Een schets van de Koreaanse Pathfinder Lunar Orbiter (KPLO) Pagina 12

13 Maan Atlas CLOSE-UP FOTO VAN MAAN ATLAS Het NASA-ruimtevaartuig Cassini heeft de beste foto van maan Atlas om planeet Saturnus genomen tot nu toe. Dat gebeurde op 12 april toen het op een afstand van ongeveer kilometer langs deze maan vloog. Een fraaie opname van een maan, die de vorm heeft van een vliegende schotel. Atlas draait net buiten de A-ring om Saturnus. Het is naar schatting 30 kilometer groot en bezit geen atmosfeer. Qua uiterlijk lijkt Atlas sterk op maan Pan alleen is deze wat groter. Beide hebben een bolvormig uiterlijk met naar de rand toelopend als een schijf. Sommigen spreken daarom van een mini-saturnus. Wetenschappers geloven dat de equatoriale ribbels op Pan en Atlas waarschijnlijk zijn gevormd door korrels ijs en stof verzameld van nabijgelegen ringen. Maan Atlas werd in 1980 ontdekt op foto's die het ruimtevaartuig Voyager 1 toen het Saturnus passeerde. Het draait om de planeet op een afstand van ongeveer kilometer Bekend is ook dat het 14 uur en 27 min. nodig heeft om 1 keer om zijn as te draaien. Maan Pan Pagina 13

14 FRAAIE WOLKENBANDEN OP MAAN TITAN Op een afstand van kilometer passeerde het NASA ruimtevaartuig Cassini maan Titan op zondag 7 mei. Het naar de aarde sturen van de genomen fascinerende beelden gebeurde enkele dagen later. Het toestel vloog opnieuw door de ringen en begon aan zijn derde omloopbaan tussen de ringen en de planeet. Die doortocht leverde geen problemen op en het was de eerste keer van de drie doortochten dat Cassini in contact bleef met de aarde.op de foto's waren banden van methaanwolken te zien op het noordelijk halfrond. Wetenschappers hadden dat wel verwacht. Op het noordelijk halfrond breekt de 'zomer' aan. Een periode die zich eens in de 29 jaar herhaalt. De beelden lieten ook zien een gordel van een 'duingebied' in de buurt van de evenaar In de omgeving van de top. Op een van de foto's zijn zeeën van methaan en ethaan zichtbaar. De laatste keer dat Cassini op zo'n korte afstand langs deze maan vloog, was op 22 april. Daarna, zoals die op 7 mei, zijn het passages op grote afstand. Met behulp van radar verzamelt het toestel gegevens van het oppervlak en de koolwaterstof meren. De oppervlaktetemperatuur bedraagt zo'n 180 graden Celsius onder nul. en dat is veel te koud voor vloeibaar water. Niet uitgesloten wordt dat op Titan een ondergrondse oceaan van vloeibaar zout water en ammoniak voorkomt. Op 7 mei maakte Cassini ons deelgenoot van de fraaie wolkenbanden op het noordelijk halfrond Twee opnames van hetzelfde gebied. De rechter is onbewerkt en de linker is dat wel en geeft dus aanmerkelijk betere details te zien. Pagina 14

15 Het noordelijk halfrond van Saturnus. Foto genomen in september Let op de 6-hoekige vortex op de noordpool SPANNENDE LAATSTE MAANDEN VOOR CASSINI Wetenschappers zetten zich schrap voor de ontdekkingen die het NASA ruimtevaartuig Cassini ons de laatste maanden van zijn bestaan, gaat leveren. Met gebruikmaking van een scheervlucht langs maan Titan zal het zijn koers wijzigen en extra snelheid krijgen. Daarbij worden ook de aanwezige raketjes gebruikt. Dan gaat het aan de zeer gevaarlijke tocht door de gaten van de ringen beginnen op weg naar zijn einde. Een dramatisch einde wordt het, want het zal de atmosfeer van waterstof en helium in duiken. De druk en de wrijvingshitte zullen dan heel snel de ruimtesonde vernietigen. Wetenschappers hopen dat instrumenten tot heel lang nog boeiende gegevens naar de aarde zullen sturen. Op 22 april begint de grote finale met de passage van Titan. Vier dagen later moet het door de ringen gemanoeuvreerd worden. De grote is of het die tocht zal overleven? Als dat lukt, begint het toestel aan zijn laatste traject. Uiteindelijk eindigt die op 15 september. Welke onthullingen heeft het dan verricht? Bij de eerste passage tussen de 2400 kilometer brede kloof tussen de ringen en de atmosfeer van Saturnus zal de schotelvormige antenne naar voren gericht zijn, Daardoor zal het de gevoelige elektronica, computers en wetenschappelijke sensoren beschermen tegen botsingen met ijs en stof. Voor het eerst zal een aards toestel door de opening tussen de ringen vliegen. Zonder gevaar voor beschadiging is het zeker niet. Wat zal Cassini daar aantreffen en welke hopelijk schitterende foto's zal het overseinen. Vier doortochten zal het tussen mei tot en met juli maken. Steeds dichter zal het bij de D-ring komen. Het gevaar is dan nog niet geweken. Lukt het dan nog veilig verder te vliegen? Welke krachten zullen aan toestel trekken. En kan het zijn juiste stand blijven houden? Als dat niet het geval is, kunnen er geen foto's en gegevens naar de aarde gestuurd worden. Verdwijnen ze naar een andere richting in het heelal. Dat zou ontzettend jammer zijn. Pagina 15

16 Tot op het laatste moment, zal de antenne op de aarde gericht blijven. Cassini zal de atmosfeer induiken met een snelheid van 35 kilometer per seconde. Bijna 90 minuten later ontvangt de aarde de laatste gegevens. Tekening van de banen die Cassini nog om Saturnus gaat beschrijven Het Cassini-project werd in de jaren tachtig van de vorige eeuw bedacht. De lancering geschiedde met een Delta 4 raket in oktober Uiteindelijk heeft het van start tot finish 400 miljoen dollar gekost. Aan de orbiter zat een Europese lander Huygens. Die landde in januari 2005 op het oppervlak van maan Titan, maakte er vele foto's en verzamelde heel veel gegevens. Cassini zelf verzamelde honderden foto's en gegevens van maar liefst 49 manen. Zo ontdekte het grote oceanen onder het oppervlak van maan Enceladus. Heel boeiend was de ontdekking van de mysterieuze zeshoekige polaire vortex in de atmosfeer van Saturnus. Ook maan Dione herbergt zeer waarschijnlijk een oceaan onder het oppervlak. Maan Hyperion is nog dunner dan water en ziet er uit als een spons. Mimas bestaat bijna geheel uit waterijs. Een enorme krater valt op waardoor het de bijnaam 'Death Star' heeft gekregen. De maantjes Pan en Atlas maken indruk door hun grote richels langs hun equators. Zodra Cassini door de ringen is gevlogen, denken wetenschappers vrij aardig de massa van de ringen te kunnen schatten. Mogelijk met een marge van 5 procent. Misschien krijgen we ook een idee hoe die ringen ontstaan zijn. Tot op heden is bekend dat 99% van de ringen uit waterijs bestaat. Maar wat is dan die 1%? Kan dat het toestel beschadigen? Pagina 16

17 HUBBLE RUIMTETELESCOOP VIERDE 30E VERJAARDAG Zorgen gebruikelijk zorgen bepaalde ruimtevaartuigen en kunstmanen voor een verjaardagscadeautje. In plaats van iets te krijgen, geven ze ons iets. Dat was ook het geval met de Hubble ruimtetelescoop. Op 23 februari stuurde het een fraaie foto naar de aarde van supernova SN 1987A. Hierop is de explosie te zien die op 23 februari 1987 de aarde bereikte. De blauwwitte superreus SN 1987A, gelegen op een afstand van lichtjaar van de aarde bereikte een magnitude van 2,8 en was dus met het blote oog goed te zien in de Grote Magelhaense Wolk. Dat wil zeggen voor de bewoners op het zuidelijk halfrond. Op het moment dat deze superreus uit elkaar spatte, had ze een grootte bereikt met een middellijn die 40 maal groter was dan die van de zon. Op de Hubble opname uit 1990 is duidelijk een ring rond de geëxplodeerde ster te zien. Die ring meet een diameter van ongeveer 1 lichtjaar en moet al zo'n jaar voor het ontstaan van de supernova ontstaan zijn. De laatste jaren is de ring wel helderder geworden. Door de schokgolf van de explosie heeft de materie namelijk de ring bereikt. Buiten de felle ring zijn nog twee zwakkere ringen zichtbaar. Ze lijken op een zandloper. Hoe die ontstaan zijn, is voor de wetenschappers nog een raadsel. NEDERLANDSE DEELNAME AAN GUSTO-MISSIE Het Netherlands Institute for Space Resaerch (SRON) en de TU Delft gaan samen een detector ontwikkelen voor de ballontelescoop GUSTO, die de volledige levenscyclus van sterren in beeld gaat brengen. Dat doet de telescoop door op de grens van de atmosfeer te gaan vliegen. Deze technologie vormt een onderdeel van de NASA missie die in 2021 van start dient te gaan. Daarvandaan kunnen dan metingen verricht worden met verinfrarood camera's. Ook worden de emissies van koolstof, zuurstof en stikstof gemeten. Gezamenlijk moeten die metingen meer inzicht geven in het ontstaan en sterven van sterren. Tevens moeten ze ook grote delen van de Melkweg in kaart brengen. Diverse Amerikaanse universiteiten zorgen voor de rest van de technieken en de gondel waarop alle instrumenten gemonteerd worden. De lancering moet plaatsvinden van het McMurdo station op de Zuidpool. Pagina 17

18 GROOTSTE EN ACTIEFSTE VULKAAN LIGT OP IO Op Io, een van de manen om Jupiter, ligt de grootste en actiefste vulkaan in ons zonnestelsel en luistert naar de naam Loki. Daarin bevindt zich een lavameer die net zo groot is als half Nederland. Gigantisch groot dus. Op aarde vinden we nergens zo'n groot lavameer als op Io. Vanaf de aarde is met gewone telescopen niet te zien, welke processen er zich in zo'n lavameer afspelen. Maar door de Large Binocular Telescope in Arizona te koppelen met twee andere telescopen lukte dat wel. Er ontstond namelijk daardoor een zeer grote middellijn. Toen in 2015 een andere maan voor Io langs bewoog, kon de warmtestraling nauwkeurig gemeten worden en die bleek wisselvallig. Uit die waarnemingen bleek dat het gestolde oppervlak van het lavameer aan de ne kant 60 graden warmer was dan aan de andere kant. De lava is dus niet overal gelijktijdig gestold. Er moeten twee trage golven tegen elkaar in bewogen hebben met een snelheid van ongeveer 1 kilometer per dag. Net als op aarde breekt de gestolde bovenlaag ook op Io in stukken en die naar de bodem zinken. De bovenlaag op Io vernieuwt zich regelmatig. KOMETEN Komeet C/2015 V2 is van 4 tot en met 7 juni ten oosten van Arcturus met een flinke kijker te vinden. Op 4 juni bereikt de komeet de kortste afstand tot de aarde, namelijk 121 miljoen kilometer. In de tweede helft van juni verdwijnt hij uit het zicht. Hij bevindt zich dan in Maagd. Met een grote sterrenkijker is komeet 41P/Tuttle-Giacobini-Kresak tot 4 juni nog in Hercules op te sporen. Vanaf 12 juni nog heel misschien mogelijk in Slangendrager. Daarna is hij niet meer te zien. 'VALLENDE STERREN' Tegen eind juni worden de Juni-Bootiden actief. Op 27 juni bereikt deze zwerm zijn maximum. Het is een onberekenbare zwerm: er kunnen vele te zien maar ook best weinig. Kijk richting sterrenbeeld Bootes. MAANFASEN 01 Juni Eerste kwartier 09 juni Volle Maan 17 juni Laatste Kwartier 24 juni Nieuwe Maan DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 juni 5.25 uur uur 10 juni 5.20 uur uur 20 juni 5.19 uur uur 30 juni 5.23 uur uur Maan Io Pagina 18

19 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JUNI 2017 MERCURIUS Bevindt zich deze maand achter de zon en is dus niet waarneembaar. Mercurius beweegt door Ram, Stier en Tweelingen. VENUS Is steeds beter en langer aan de ochtendhemel te zien boven de oostelijke horizon. Bereikt op 3 juni haar grootste westelijke elongatie. Op 20 en 21 juni vinden we haar dicht bij de maansikkel. Deze maand trekt Venus door Vissen, Walvis, Ram en Stier. MARS De rode planeet verdwijnt 's avonds in de zonnegloed en komt vervolgens achter de zon terecht. Niet waarneembaar dus. Hij verplaatst zich van Stier naar Tweelingen. JUPITER Is de gehele avond tot ver na middernacht in Maagd te bewonderen. Het is het helderste object aan het firmament. SATURNUS De gehele nacht laat Saturnus zich zien in Slangendrager. Gebruik je sterrenkijker om de ringen te bekijken. URANUS Verschijnt steeds vroeger boven de oostelijke horizon. Eind juni is dat al vier uren. Te vinden met een goede verrekijker of met een kleine sterrenkijker in Vissen. NEPTUNUS Komt al in de tweede helft van de nacht in het zuidoosten boven de horizon. Om deze planeet te kunnen vinden is het gebruik van een sterrenkijker wel nodig. Neptunus staat in Waterman. VAN DAG TOT DAG 01 Juni: De weerkundige zomer begint. 02 en 03 juni: Iets rechtsboven Venus kunnen we met een goede verrekijker Uranus vinden. 03 juni: Tussen 20,53 uur en uur bedekt de Maan een ster van Maagd. Gebruik een telescoop. 03 op 04 juni: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 04 juni: :Iets onder de Maan kunnen we Jupiter zien staan. 05 op 06 juni: Te uur begint e schaduw van maan Io over Jupiter te trekken. Tien minuten later volgt die van maan Europa. Tot 0.49 uur is dat fraai in een grote sterrenkijker te volgen. 08 juni: Onder de Maan zien we Antares staan, de helderste ster van Schorpioen. 08 op 09 juni: De vier grootste manen van Jupiter staan deze nacht ten oosten van de planeet. 09 op 10 juni: Onder de Maan prijkt Saturnus. 11 op 12 juni: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 13 juni: Te 0.34 uur begint de schaduw van maan Io over Jupiter te trekken en om 1.27 uur die van maan Europa. Die van maan Io is te zien tot 2.43 uur. 16 juni: Voor diegenen die deze dag (en nacht) in Zuid Amerika verblijven, die kunnen genieten van een bedekking van Neptunus door de Maan. 19 op 20 juni: Maan Titan bereikt deze nacht de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 21 juni: Linksboven de smalle maansikkel is Venus te vinden. 21 juni: Te 6.24 uur begint de astronomische zomer. 22 juni: Het is te proberen de bedekking van ster Aldebaran door de Maan te zien, maar dat gebeurt overdag. Bovendien gebeurt dat overdag te uur en nog wel in de buurt van de zon. Een minimale kans. 22 op 23 juni:de vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten oosten van de planeet. 27 juni: Vanavond is bij de smalle maansikkel Regulus, de helderste ster van Leeuw te vinden. 27 op 28 juni: Man Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot de Saturnus. 31 mei: De Maan staan ten oosten van Regulus, de helderste ster van Leeuw. Pagina 19

20 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in juni - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur, Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 9 juni bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking resultaten sterrenfotografie - bij goed weer kijken we naar de sterrenhemel - en wat verder ter tafel komt Lokatie: Iedereen krijgt hierover nog een bericht. Aanvang: uur, Einde: uur mogelijk objecten in kaart gebracht die we anders niet zouden kunnen waarnemen. Op de beelden, gemaakt door WISE, is veel ruis te zien. Maar de video's tonen ook bekende sterren en lichtstipjes die mogelijk afkomstig zijn van ruimteobjecten en planeten. Het studiemateriaal zo uitgebreid dat de ruimtevaartdeskundigen de beelden onmogelijk alleen zelf kunnen bekijken. De wetenschappers van de NASA hopen dat WISE ook de mysterieuze negende planeet in beeld heeft gebracht. Dit is waarschijnlijk een grote planeet die zich ver buiten de baan van Neptunus bevindt, maar waarvan het bestaan niet zeker is. Wie weet, word jij die ontdekker ervan!!!!!! De volgende Astruim verschijnt 20 juni 2017 NASA KAN OOK JOUW HULP GEBRUIKEN De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft een website geopend, waarop iedereen beelden kan bekijken van sterren en andere objecten aan de rand van ons zonnestelsel. Op de films zijn lichtpuntjes te zien die mogelijk de locatie van nieuwe planeten kunnen verraden. De filmpjes op de website met de naam Backyards Worlds zijn gemaakt met de satelliet WISE. Deze kunstmaan neemt het infrarood licht waar dat wordt uitgezonden door objecten aan de rand van ons zonnestelsel. In deze regio is zo weinig zonlicht dat zelfs grote objecten nauwelijks zichtbaar licht weerkaatsen. Door met infrarood de omgeving te scannen heeft WISE Pagina 20

21