40e jaargang nr april 2014

Transcriptie

1 40e jaargang nr april 2014 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Onlangs werd bekend dat er twee ringen om planetoïde Chariklo ontdekt zijn. Volgens de tekenaar moet dat er zo uitzien. Lees meer over deze ontdekking elders in dit nummer van ASTRUIM. INHOUD: Komt het ISS plotseling in zwaar weer?... 3 Japan werkt aan een nieuwe raket, de H Neemt Rusland Sea Launch Odyssey over?... 7 Lanceringen... 8 Saturnusnieuws Planetoide Chariklo heeft ringen Actieve vulkanen op Venus Eerste bewijs voor oerknal-theorie geleverd Apekopnevel Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode Verenigingsnieuws Bedenk een naam voor de missie van Andreas Mogensen Pagina 2

3 KOMT HET ISS PLOTSELING IN ZWAAR WEER TERECHT? Omdat de bewoners van het schiereiland de Krim in een referendum kozen voor aansluiting bij Rusland en niet bij het Westen, wordt Rusland door met name de V.S. gestraft. Nu kunnen de V.S. geen militaire basis op dit strategisch belangrijke schiereiland vestigen. Voor mensen die zich met ruimtevaart bezighouden en de politiek laten voor wat het is, zullen zich afvragen: "Nou en? Wat heeft dat met ruimtevaart te maken?" In eerste instantie lijkt het 'niets. Maar geleidelijk aan werden er steeds meer betrekkingen verbroken en op een gegeven moment ook op het gebied van de samenwerking op ruimtevaartgebied. In alle projecten waarin de V.S. niet zo'n grote rol speelden, was dat het eerst zichtbaar. En toen kwam de samenwerking ten aanzien van het ruimtestation aan de orde. Hierop maakten de V.S. een uitzondering. Ze konden namelijk niet anders. Ze zijn immers afhankelijk van de Russen. Zij zijn momenteel als enige in staat ruimtevaarders naar het ISS te schieten en ze ook weer terug te halen. Stel dat Rusland van het machtsmisbruik van de Amerikanen genoeg krijgt of dat ze nog meer in de hoek worden gedreven, wat dan? Het antwoord is vrij simpel: voor meerdere jaren is het afgelopen met bemande ruimtevluchten voor de Amerikanen. Zij hebben momenteel geen ruimtevaardertuigen waarmee bemande ruimtevaart uitgevoerd kan worden. Dat zelfde geldt ook voor ESA, wanneer deze ruimtevaartorganisatie zich achter de V.S. schuilt. Het probleem is voor de Europeanen onbeschrijflijk groot. Beide lopen dus een groot risico zichzelf in een chantabele positie te manoeuvreren. En hoelang gaat dit dan duren voordat er een oplossing komt? Vergeet niet dat de ruimtevaarders dagelijks de nodige tijd moeten uittrekken voor onderhoud en reparaties van dat grote gevaarte. Rusland zelf kan nog wel een tijdje doorgaan met kosmonauten naar het ISS te sturen. Ongetwijfeld zullen er nu weer ruimtetoeristen meevliegen. Hun geld heeft Rusland nog meer nodig. Reparaties en onderhoud van hun deel van het ISS kunnen ze wel blijven uitvoeren, maar niet van het Amerikaanse, Japanse, Europese en Canadese deel. Uitgaande dat deze landen zich solidair met de Amerikanen zullen tonen. In dat geval werken ze ook mee aan de ondergang van het ruimtestation. Of zullen een of meerdere landen zich wel bedenken? Zoniet, dan ontstaat ontegenzeggelijk een groot probleem. Denk alleen maar eens aan de zonnepanelen. Het is Amerikaans fabricaat en als daarmee iets gebeurt (en ze zorgen regelmatig voor problemen) kan door de boycot al heel snel het voortbestaan van het ISS in gevaar komen. Duurt die vervelende situatie (te) lang, dan is aan onderhoud geen beginnen meer aan. Het einde nadert dan in een rap tempo. Laten we hopen dat president Obama verder zal nadenken dan zijn neus lang is. De V.S. kunnen wel denken dat ze alles mogen en kunnen, maar hun sancties kunnen zich wel eens tegen hen keren. Ook Rusland kent zijn trots. Maar wie heeft er belang bij aan het einde van het ISS? Niemand, het zal uiteindelijk alleen maar verliezers opleveren. Alleen Rusland en China kunnen dan nog bemande ruimtevaart beoefenen en de Amerikanen met bondgenoten staan voor vele jaren met lege handen aan de kant. Pagina 3

4 SOJOEZ TMA-10M VEILIG TERUGGEKEERD Ondanks de spanningen die de V.S. veroorzaken naar Rusland, bereidden de Russische kosmonauten en de Amerikaanse astronaut in alle rust en vree op zondag 10 maart de voorbereidingen voor op hun terugkeer naar de aarde. Ze namen in alle vriendschap afscheid van de achterblijvende ruimtevaarders in het ruimtestation. Daarna controleerden ze of beide vaartuigen goed luchtdicht waren afgesloten. En dat breekt het moment aan dat de Sojoez TMA-10M met aan boord Oleg Kotov, Sergeij Ryazanskiy en Mike Hopkins van het koppelingspoort Poisk worden afgestoten. Langzaam dreef het weg van het ISS. Op veilige afstand werden de remraketten ontstoken en de terugkeer naar de aarde was onverbiddelijk. Hangende aan een grote parachute kwam de Sojoez met bemanning neer op dinsdag 12 maart in de besneeuwde steppe van Kazachstan. Er hingen lage wolken, het landschap was bedekt met sneeuw en de temperatuur ver onder het vriespunt. Het lukte de Russen op tijd de ijsvorming op de rotorbladen van de helikopters verwijderd te krijgen. Ondanks de barre weersomstandigheden bereikten de toestellen snel het landingsgebied. De ruimtevlucht van deze drie ruimtevaarders werd na 166 dagen succesvol afgesloten. Alle drie gaven ze wel te kennen weer blij te zijn met hun terugkeer. Ze verlangden vooral naar het moment hun gezin, familie en dierbaren weer terug te zien. De Sojoezcapsule TMA-10M is geland in een sneeuwlandschap. De bergingsploeg treft voorbereidingen om de drie ruimtevaarders uit hun capsule te halen. EERSTE JAPANNER COMMANDANT ISS Met het vertrek van Expeditie 37/38 op 11 maart, nam de Japanse ruimtevaarder Koichi Wakata het commando over van de ISS. Hij was daarmee de eerste Japanner die deze functie van commandant te beurt viel. Een functie die elke ruimtevaarder maar al te graag bekleed Koichi Wakata, nu de eerste Japanse commandant van het ISS Wakata heeft vijf ruimtevluchten op zijn naam staan nadat hij in 1992 tot ruimtevaarder werd geselecteerd. Tot half mei zal hij deze functie bekleden want daarna keert hij terug naar de aarde. NIEUWE BEMANNING IN ISS Een storing aan boord van de Sojoez TMA- 12M ruimtevaartuig was er de oorzaak van dat de reis vanaf de lanceerbasis tot de aankomst bij het ISS, deze keer geen zes uur duurde maar twee dagen. In plaats van vier banen om de aarde, werden er dat nu 34. Wat de oorzaak van die oriëntatiefout van de raket was, is tot op heden nog niet duidelijk. Het betekende wel dat de technici in allerijl een nieuwe vluchtroute moesten regelen. Na enkele malen de raketmotor te hebben ontstoken, lag het ruimtevaartuig op koers naar een langere weg naar het ISS. De Lancering van de Sojoez TMA-12M vond plaats op 25 maart vanaf lanceerbasis Baikonoer. Aan boord bevonden zich de Russen Alexander Skvortsov en Oleg Artemeyev en de Amerikaan Steve Swanson. Na de koersaanpassingen verliep de vlucht Pagina 4

5 Expeditie 39/40 v.l.n.r. Steve Swanson, Alexander Skvotsov en Oleg Artemeyev verder probleemloos en bereikte het ruimtevaartuig twee dagen later de Poisk module van het ruimtestation. Vervolgens vond de koppeling plaats en konden de ruimtevaarders beginnen aan de controles of de aansluitingen luchtdicht waren. Nadat men voor 100% zeker was dat alles in orde was, werden de luiken geopend en zweefde de nieuwe bemanning het ruimtestation binnen. En zoals iedere keer werd de nieuwe bemanning allerhartelijkst begroet. Kort daarna kon iedereen aan het werk. PROTON LANCEERDE 2 KUNSTMANEN Twee communicatiesatellieten bevonden zich in de neuskegel van de Proton raket die op zaterdag 15 maart lanceerbasis Baikonoer onder zich liet. Zij, de Express AT1 en de Express AT2, moeten vanuit een omloopbaan om de aarde televisieverbindingen en het overbrengen van data (internet e.d.) verzorgen. De Proton raket wordt rechtop geplaatst om gelanceerd te kunnen worden Ongeveer 10 minuten na liftoff had de Proton raket zijn werk gedaan. De laatste rakettrap, de Breeze M, moest ervoor zorgen dat de beide kunstmanen hun juiste posities bereikten. Voor de Express AT1 is dat op 56 gr. O.L.. Vanaf dat punt kan het Rusland en Oost-Europa bestrijken. De Express AT2 zal deze diensten voor Rusland, Oost-Europa en het Verre Oosten voor zijn rekening nemen. Dat gebeurt vanaf 140 gr. O.L. Deze commerciële lancering viel onder het beheer van International Launch Services (ILS). Pagina 5

6 JAPAN WERKT AAN EEN NIEUWE RAKET: DE H-3 De Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA denkt aan een opvolger voor de succesvolle H-2A en H-2B raketten. Daarom deed het op 27 februari een oproep aan bedrijven om met voorstellen te komen om gezamenlijk aan die nieuwe raket, de H-3, te gaan werken.. Eind maart zal de keuze gemaakt worden. Vrijwel zeker zal JAXA weer in zee gaan met Mitsubishi Industries Ltd, de hoofdaannemer van de huidige H-2A en H-2B raketten. Japan wil voor de nieuwe raket zoveel mogelijk bedrijven erin betrekken, zodat het een nog groter nationaal gebeuren wordt.. De Japanse overheid heeft al een flinke financiële steun toegezegd. Gehoopt wordt dat de eerste H-3 raket in 2020 van start gaat. Ontwerpen voor de H-3 raket met diverse mogelijkheden voor hulpraketten om zwaardere ladingen in de ruimte te brengen Met deze raket wil Japan haar eigen raketlanceringen veilig stellen. Zelf haar eigen kunstmanen en ruimtesondes kunnen blijven lanceren. Maar ook de concurrentie aankunnen met andere landen en organisaties. De nieuwe raket moet ook vooral goedkoper worden en gemakkelijker aanpasbaar voor het in de ruimte brengen betreffende het gewicht en type kunstmaan. Hiervoor is een nieuwe raketmotor nodig. Aan deze LE-X motor wordt al hard gewerkt. Voor de eerste trap zijn er twee nodig, die op waterstof werken. Elk heeft een stuwkracht van ruim kilo. Het ontwerp moet er eenvoudiger uit komen te zien en de druk en de temperatuur in de motor verminderen. Het zal ook robuuster worden waardoor er minder kans op mislukkingen ontstaan. Het nadeel is wel dat de LE-X motor zwaarder weegt dan die bij de H-2 De H-3 kan uitgerust worden met nul, twee, vier of zes hulpraketten. Het aantal is natuurlijk afhankelijk van het gewicht van de satelliet en de baanhoogte. Bijvoorbeeld voor een kunstmaan van 6500 kg naar een geostationaire omloopbaan, zijn zes hulpraketten nodig. Voor de ontwikkeling van de H-3 raket heeft de Japanse regering zo'n 60 miljoen euro gereserveerd. Naar schatting gaat die hele ontwikkeling de komende acht jaar ongeveer 1,6 miljard euro kosten. Is de H-3 eenmaal in bedrijf, dan verwacht JAXA dat de lanceerkosten met zeker eenderde verminderd zullen worden. Nieuwe technologieën en elektronica kunnen namelijk ook gebruikt worden in de luchtvaart. En de nieuwe motor van de hulpraket gaat ook dienst doen in de Epsilon raket. De H-2A is commercieel geen succes geworden, ondanks het feit dat 22 van de 23 lanceringen succesvol verliepen. Hoge arbeidskosten, de zeer hoge lonen van ambtenaren en de sterke yen maken de H-2 raket te duur voor buitenlandse klanten.. De H-2B met een bredere eerste trap en met twee hoofdmotoren heeft 100% succesvolle lanceringen op zijn naam staan. Het bracht vier keer ruimtevrachtschepen naar het ISS. De H-3 moet goedkoper zijn, wil het buitenlandse opdrachten kunnen boeken. Een H-3 raket op weg naar het lanceerplatform zoals de tekenaar dat ziet Pagina 6

7 NEEMT RUSLAND SEA LAUNCH ODYSSEY OVER? De Russische vice-premier Dmitry Rogoren liet in februari weten dat de Russische regering overweegt om het drijvende Sea Launch platform over te nemen. Dat is nu nog voor 95% in handen van de Russische RSC Energia. Maar dat alleen als het een grotere toegang krijgt tot de markt voor het lanceren van Russische kunstmanen. Maar voordat die beslissing wordt genomen wil de Russische regering een lijst van activiteiten en orders. Ze wil zekerheid hebben in een succesvolle toekomst van dit lanceerplatform op zee. bovenste trap, de Block DM, wordt door het Russische bedrijf Energia gebouwd. Inmiddels is er een groot conflict ontstaan tussen de V.S., Rusland en de Oekraïne. Alle drie de landen hebben te maken met het Sea Launch lanceerplatform. Het lanceerklaarmaken gebeurt in Long Beach in Californië. Vervolgens vertrekt het geheel naar de equator in de Stille Oceaan en vandaar geschiedt de lancering. De eerstvolgende lancering staat gepland voor 15 april. Dan vindt de lancering van de Eutelsat 3B communicatiesatelliet plaats. Deze start gaat gewoon door. Alle onderdelen voor de lancering daarna, eind 2014, liggen ook al in het bedrijf in Long Beach. Zoals het er nu naar uitziet, schijnt ook die lancering geen problemen op te leveren. Rusland heeft inmiddels ook te kennen gegeven dat zij het Sea Launch lanceerplatform verplaatst wil zien van een Amerikaanse haven naar een Russische in het Verre Oosten. Nu is het zo, wanneer er een kunstmaan gelanceerd wordt, gaan er vaak kleine militaire kunstmanen mee en daarvover doen de Amerikanen erg moeilijk. Dat heeft te maken met de Amerikaanse wapen- en exportwet. Rusland is dat gedoe van de Amerikanen meer dan zat. Ongetwijfeld zullen er binnenkort hierover besprekingen volgen. Zenit 3SL raket Vanaf het Sea Launch lanceerplatform Odyssey brengen de Zenit 3SL raketten grote commerciële satellieten in een baan om de aarde. De eerste en de tweede trap van deze raket zijn van Oekraïense makelij. Alleen de Het Sea Launch platform Odyssey Pagina 7

8 GLONASS M KUNSTMAAN GELANCEERD De 54e kunstmaan in de Glonass vloot draait sinds zondag 23 maart in een baan om de aarde. Hiervoor zorgde een Sojoez 2-1b raket, die vanaf de Russische lanceerbasis Plesetsk vertrok. Na negen minuten zorgde de bovenste rakettrap, de Fregat, dat deze navigatiesatelliet in een baan om de aarde kwam te draaien op kilometer hoogte. Voordat het zover was moest de raketmotor drie maal worden ontstoken De Glonass M Deze Glonass M behoort tot het Russische Glonass navigatiesysteem, te vergelijken met de Amerikaanse GPS en de Europese Galileo. De bedoeling is dat er dit jaar vijf van deze kunstmanen de ruimte in worden geschoten. Twee zullen elk afzonderlijk met een Sojoez omhoog gaan en drie tezamen met een Proton raket. Voor het eerst na de mislukte lancering van drie van deze navigatiesatellieten in juli 2013, vertrok er dus weer een Glonass. Met 24 kunstmanen wil Rusland een wereldwijd bereik hebben. Ze zijn verspreid over drie orbitale vlakken. Van dit Russische navigatiesysteem maken zowel de Russische strijdkrachten als niet-militairen gebruik. OEKRAINS PROBLEEM BUITEN RUIMTEVAART waar beide landen moeten samenwerken in deze tijd. Denk maar aan het opleiden en lanceren van de Amerikaanse astronauten in Rusland en Kazachstan. De samenwerking moet goed verlopen en ze moeten voor de volle 100% op elkaar kunnen vertrouwen. Enkele journalisten wilden dat graag in twijfel gaan trekken. Zij zagen al hun sensatiekoppen in de kranten en hun lang gewenste optredens in televisieprogramma's. Tevergeefs, want dat bleek al tijdens de eerste terugkeer van een Sojoez capsule met aan boord twee Amerikanen en een Rus. De directeur van NASA, Charles Bolden, had geen oren naar politieke problemen. Al dertien jaar is er een goede samenwerking. Dat moet ook zo, want de veiligheid van de ruimtevaarders en het materiaal staan voorop.. Niets was te merken van de politieke problemen in Midden-Europa, tijdens de voorbereidingen van de terugkeer van de bemanning en de capsule, de Sojoez TMA- 10M, gedurende de dagen die hieraan voorafgingen. De samenwerking verliep zoals altijd in een zeer goede harmonie. In het ISS zijn de astronauten, kosmonauten en andere ruimtevaarders met hun wetenschappelijk en technisch werk bezig en niet met politiek. De beste basis voor een succesvolle samenwerking. ARIANE 5 LANCERING Twee grote communicatiesatellieten bevonden zich in de neuskegel van de Ariane 5 raket toen deze vanaf het ELA-3 lanceerplatform in Kourou richting ruimte vertrok. Dat waren de Astra 5B en de Amazonas 4A. Een half uur na liftoff draaiden ze al in een geostationaire overgangsbaan van x 250 kilometer om de aarde. Arianespace kon op deze 22e maart terugblikken op een succesvolle lancering. De 59e in een rij voor de Ariane 5, waarmee werd aangetoond hoe betrouwbaar deze raket is. In politiek opzicht zijn er problemen tussen de V.S. en Rusland. In het internationale ruimtestation werken Amerikanen en Russen samen. Maar dat zijn niet de enige gebieden Pagina 8

9 EERSTE ORIONLANCERING UITGESTELD Astra 5B De Astra 5B (eigendom van SES in Luxemburg) zal vanuit een geostationaire baan op 31,5 gr. O.L. voor directe ontvangst aan huis van televisiediensten zorgen. Het is gericht op Oost-Europa en Rusland voor de komende 15 jaar. De Astra 5B gaat de oude Astra 1G vervangen. Amazonas 4A De Amazonas 4A (eigendom van de in Spanje gevestigde Hispasat) gaat de communicatie uitbreiden voor Zuid-Amerika. Vooral het WK voetbal en de Olympische Spelen in 2016 zijn daarbij van groot belang. Ook deze kunstmaan moet tenminste 15 jaar in bedrijf blijven op 61 gr. W.L. De volgende lancering van een Ariane 5 is gepland voor eind mei. Dan dienen de communicatiesatellieten Measat 3b (voor Maleisie) en de Optus 10 (voor Australie) in een baan om de aarde te worden geschoten. Een druk jaar voor Arianespace. Er staan voor 2014 maar liefst 12 lanceringen op het programma. Niet vanwege een technisch mankement of dat de voorbereidingen vertragingen oplopen, zijn er de oorzaak van dat de lancering van de eerste Orion capsule naar een latere datum is verschoven. De bedoeling was dat de eerste onbemande Orion in september of oktober in een baan om de aarde geschoten zou worden. Dat zou gebeuren met een Delta 4, de krachtigste raket waarover de V.S. momenteel beschikt. Deze testvlucht is nu verschoven naar december met als reden dat er meer ruimte is voor het lanceren van twee geheime GSSAP militaire satellieten. De Orion testvlucht, beter bekend als Exploration Flight Test-1 (EFT-1) gaat nu dus eind dit jaar de ruimte in. Gedurende vier uren zal het in een lage baan om de aarde draaien. In die tijd worden de computers, vluchtsystemen e.d. getest. Daarna keert het weer terug in de atmosfeer om met een plons in de oceaan te eindigen. In die tussentijd is uitvoerig het hitteschild getest. In 2017 zal de eerste test met de nieuwe zware raket plaatsvinden. Verlopen al die testen naar tevredenheid, dan gaat in 2021 de eerste bemande Orionvlucht boven op die raket van start. NIEUWE AMERIKAANSE WEERSATELLIET GELANCEERD Het Amerikaanse leger bracht op donderdag 3 april de DMSP-19 (Defense Meteorological Satellite Program) in een baan om de Aarde. Deze weersatelliet moet de strijdkrachten helpen met het verstrekken van gegevens over het weer die van groot belang zijn voor het leger. Daarbij te denken aan de harde wind en windrichtingen voor vliegtuigen, de stormen die een bedreiging kunnen vormen voor de schepen en het zicht die tot veranderen van troepenbewegingen kunnen leiden. Ongeveer 18 minuten na liftoff van de Atlas-Centaur raket kwam de satelliet in een baan om de aarde op een hoogte van ongeveer 850 kilometer. Voor de Atlas raket was dit de 115e geslaagde lancering. Pagina 9

10 grote markt, want tijdens die vluchten kunnen er ook experimenten en testjes voor kunstmaantjes uitgevoerd worden. In oktober 2015 hoopt Swiss Space Systems met de eerste vluchten te kunnen starten. Zoals het er nu naar uitziet zal een dergelijke vlucht zo'n 2000 euro (ongeveer 2780 dollar) gaan kosten. RADIOTELESCOOP DWINGELOO GERESTAUREERD DMSP-19 in de testhal Na de nodige controles, die ongeveer twee maanden duren, kan het leger deze bijna 850 miljoen euro kostende weersatelliet in bedrijf nemen tezamen met een half dozijn oudere DMSP's. TEGEN BETALING VRIJE VAL MOGELIJK? Een Zwitserse luchtvaartmaatschappij wil het volgend jaar mogelijk maken dat wetenschappers en toeristen een gewichtloze beleving kunnen ervaren.. Besprekingen zijn al begonnen en de bedoeling is dat er dan gebruik gemaakt gaat worden van een vroegere landingsbaan van de space shuttle op Kennedy Space Center. Elke vlucht gaat ongeveer twee uur duren. In die tijd vinden er 15 paraboolvluchten plaats, die elk 20 seconden gaan duren. Telkens is de deelnemer dus 20 seconden gewichtloos. Precies op dezelfde manier zoals die tot op heden aan boord van een Boeing 727 vliegtuig plaatsvonden. Alleen Swiss Space Systems zal ze met een Airbus A 300 jumbo uitvoeren. Het luchtvaartbedrijf gelooft in een Na een restauratie van ruim twee jaar is zaterdag 5 april de Dwingeloo Radiotelescoop in Drenthe weer in gebruik genomen. De telescoop, die de status heeft van rijksmonument, was de laatste jaren in verval geraakt en dreigde onder zijn eigen gewicht te bezwijken. Eigenaar Astron (het Nederlands Instituut voor Radioastronomie) heeft het grondig laten restaureren. Kapotte onderdelen zijn vervangen of schoongemaakt en opnieuw geverfd.. Ook de controle- en machinekamer zijn gerestaureerd. De schotel zelf (doorsnede 25 meter en met een gewicht van kilo) moest voor de restauratie zijn sokkel worden gehaald. Nu de restauratie is voltooid, kunnen radioamateurs, amateurastronomen en scholen met de telescoop de hemel afspeuren. Voor puur wetenschappelijke doeleinden is deze radiotelescoop niet meer geschikt. Die functie is overgenomen door onder meer de veertien telescopen van de Radiosterrenwacht Westerbork, ruim twintig kilometer verderop gelegen. De telescoop, aan de rand van het Nationaal Park Dwingelderveld, werd gebouwd in 1954 en is in april 1956 in gebruik genomen door koningin Juliana die de officiële opening verrichtte. Het was destijds de grootste radiotelescoop ter wereld en waarmee voor het eerst werd aangetoond dat de zon en de aarde in een spiraalvormig sterrenstelsel staan. Pagina 10

11 EUROPA LANCEERDE EERSTE SENTINEL KUNSTMAAN De Sentinel-1 is de eerste van een reeks van twaalf die de komende jaren in een baan om de aarde zullen worden gebracht. Ze vallen onder het nieuwe aardobservatieprogramma Copernicus. Het zijn de meest moderne van ESA in zijn soort.. Ze hebben als voordeel dat ze geen hinder ondervinden van slechte weersomstandigheden Ze kunnen probleemloos door alle wolken heenkijken. Ja zelfs is het mogelijk de ondiepe delen van de zeebodem waar te nemen. Is de hele vloot eenmaal in bedrijf, dan kunnen ze continu een stroom aan informatie verschaffen. Dat kan zelfs al binnen tien minuten. aan de gasgebieden. Dit zijn maar enkele toepassingen die de Sentinels bieden. Interessant is ook het feit dat de Sentinels zijn uitgerust met zonnepanelen van het Nederlandse ruimtevaartbedrijf Dutch Space De lancering op 3 april gebeurde met een Sojoez raket vanaf de Europese lanceerbasis Kourou in Frans Guyana. INDIA LANCEERDE 2E NAVIGATIESATELLIET De tweede navigatiesatelliet van India draait in een baan om de aarde. Hiervoor zorgde een Indiase PSLV raket (Polar Satellite Launch Vehicle) op 4 april Toen verliet deze raket lanceerbasis Satish Dhawan, gelegen in het oostelijk deel van India. Sentinel-1 Voor Nederland kunnen ze o.a. een grote rol spelen in de dijkbewaking. Op de millimeter nauwkeurig kunnen de instrumenten meten waar en hoe de grond verschuift. Die gegevens komen bijzonder goed van pas wat de beweging van de bodem in Noord- Nederland betreft waarbij we vooral denken Liftoff van een PSLV raket op 4 april 2014 Binnen twee minuten na de start waren de zes hulpraketten en de eerste trap van de raket al leeggebrand en afgestoten. Twee en een halve minuut later was dat ook met de tweede trap het geval. Vervolgens zorgden de derde Pagina 11

12 en vierde trap er voor dat de satelliet in een baan om de aarde ging draaien op een hoogte tussen 280 en kilometer. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 19,2 graden. De komende tijd zal deze kunstmaan zichzelf in een geostationaire omloopbaan manoeuvreren op een hoogte van ongeveer kilometer. Gedurende de komende 10 jaar zal deze IRNSS-1B met een gewicht van 1432 kg in bedrijf zijn. De lancering van de eerste, de IRNSS-1A vond in juli 2013 plaats. In 2015 volgen de overige vijf van het Indiase navigatiesysteem. Deze PSLV-lancering was de 26e sinds 1993 en de 22e succesvolle op een rij. METEORIET SCHIET MET 480 KM/H LANGS HOOFD SKYDIVER De Noorse skydiver Anders Helstrup is tijdens een parachutesprong aan de dood ontsnapt. Halverwege de vlucht schoot er met ruim 480 kilometer per uur een meteoriet vlak langs zijn hoofd. Met een camera op zijn helm legde hij de bijzondere beelden vast. CHINESE LANCERING China bracht op maandag 31 maart een experimentele kunstmaan met een Long March 2C raket in de ruimte. Het is de zesde in de serie van de Shijian-11 satellieten sinds Behalve dat deze bedoeld is voor het testen en het uitvoeren van experimenten, hebben de Chinezen geen bijzonderheden over deze lancering bekend gemaakt. De Shijian beschrijft op ongeveer 800 kilometer hoogte zijn banen om de aarde. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 98 graden. Liftoff van de Long March 2C op 31 maart 2014 Meteoriet schiet vlak langs de parachute van Helstrup "Ik had weliswaar het gevoel dat er iets aan de hand was, maar wat precies wist ik niet," vertelde hij aan de Noorse staatsomroep NRK. Hij twijfelde zelfs nog toen hij het later terugzag op video. De grootte van de steen gaf de doorslag. "Het kon eigenlijk niks anders zijn dan een meteoriet." Zijn vermoedens werden bevestigd door geoloog Hans Amundsun. Hij twijfelde niet aan de beelden in de 'dark flight'. Dat is de fase in de vlucht waarbij de ruimtesteen niet meer roodgloeiend is, maar donkerbruin of zwart. Het zou de eerste keer zijn dat een meteoriet in deze staat wordt vastgelegd op film. Inmiddels ligt de focus op het vinden van de meteoriet van Helstrup. Experts hebben inmiddels berekend waar de steen zich moet bevinden, waardoor ze het gebied hebben afgebakend tot honderd vierkante meter. De zoektocht valt echter niet mee, aangezien het om onherbergzaam terrein gaat. Even dacht Helstrup dat hij beet had, maar toen hij zijn vondst meenam naar een museum werd hij uitgelachen. (gelezen in AD van 4 april 2014) Pagina 12

13 CASSINI VLOOG 100X LANGS TITAN Het NASA ruimtevaartuig Cassini draait sinds maart al tien jaar om planeet Saturnus. In die periode passeerde het honderd maal maan Titan, een maan die veel lijkt op de aarde in haar beginperiode. Deze maan is op een na de grootste maan in ons zonnestelsel. De wazige oranjeachtige Saturnus' maan Titan Titan had altijd iets geheimzinnigs, omdat hij altijd gehuld is een oranjeachtige, mistige atmosfeer die rijk is aan nitroglycerine. Dat laatste zorgt weer voor 'regen' van methaan. Cassini ontdekte dat er een temperatuur heerst van -179 graden Celsius. Op het oppervlak komen rivieren en meren voor van vloeibaar methaan en ethaan. Rots-ijsachtige brokken liggen over het oppervlak verspreid. Volgens wetenschappers moet de aarde kort na haar ontstaan er ook zo hebben uitgezien in de tijd dat er het eerste leven ontstond. Na een vlucht van zeven jaar bereikte dit Amerikaanse toestel in 2004 planeet Saturnus. Vanaf dat moment draait het om die planeet met de ringen. Aan boord bevindt zich een nucleair reactor dat voor lange tijd de instrumenten van energie voorziet. Al twee keer is zijn missie verlengd, nu tot september Dat heeft de wetenschappers nog enthousiaster gemaakt. Ze kunnen nu de komende vijf jaar de veranderingen in de atmosfeer bestuderen. Het noordelijk halfrond krijgt namelijk te maken met de overgang van lente naar de zomer. Dat geldt overigens ook voor maan Titan. Daar worden krachtige stormen en orkanen verwacht. Doordat het meer zonlicht en 'warmte' krijgt, ontstaan er veranderingen in de atmosfeer en op het oppervlak. In het nabije infrarood hopen de geleerden meer te weten te komen over de meren en zeeën en vooral ook over de samenstelling ervan. Misschien wordt ook het raadsel van golven koolwaterstof in de meren opgelost. Deze zijn onzichtbaar voor het blote oog. Maar speciale instrumenten kunnen door gebruik te maken van andere golflengtes wel door de wolken 'heenkijken'. Cassini verkeert in een unieke situatie: het kan een compleet seizoen volgen van de winter tot de zomer op het noordelijk halfrond. Een andere vraag is of er onder het oppervlak oceanen van vloeibaar water voorkomt. Onderzoekers meenden in 2012 water ontdekt te hebben. Verschillen in de aantrekkingskracht zouden daarop wijzen. De aanwezigheid van methaan zou kunnen betekenen dat er heel primitief leven in die meren en zeeën zou kunnen voorkomen. Eventueel vloeibaar water onder het oppervlak maakt die kans nog groter. Gehoopt wordt dat het wetenschappelijk radio experiment aan boord van de Cassini hierover uitsluitsel kan geven. Het Ligela meer is het op een na grootste meer op Saturnus' maan Titan. Het is gevuld met koolwaterstoffen zoals ethaan en methaan In maart maakte Cassini zijn derde van de elf passages die dit jaar op het programma staan. Instrumenten voerden toen ook waarnemingen uit over de invloed van de zonnewind op Titan. Ook werden meren en Pagina 13

14 terreinen in kaart gebracht en onderzoek uitgevoerd van de atmosfeer, die rijk is aan organische moleculen. Die zijn er overigens niet alleen in de atmosfeer maar ook op het oppervlak en diep eronder waar vloeibaar water mogelijk aanwezig is. Die twee tezamen kunnen zorgen voor de vorming van leven. Cassini kan ons nog heel veel boeiende informatie verschaffen alvorens het in september 2017 in de atmosfeer van Saturnus ten onder gaat. SATURNUSMAAN ENCELADUS HEEFT VERBORGEN OCEAAN Nieuwe resultaten van de ruimtesonde Cassini, die al tien jaar om de planeet Saturnus cirkelt, bevestigen dat er onder de korst van de kleine ijsmaan Enceladus een diepe oceaan schuilgaat. Dat blijkt uit nauwkeurige metingen van het zwaartekrachtsveld van deze maan die zijn gedaan op momenten dat Cassini op minder dan honderd kilometer langs het oppervlak scheerde. Dat er onder het oppervlak van Enceladus een voorraad vloeibaar water schuilgaat werd al een tijdje vermoed. In 2005 ontdekte Cassini dat er aan de zuidpool van deze maan fonteinen van waterdamp en ijsdeeltjes ontsnappen. Het lijkt er nu dus op dat de bron van deze ijsfonteinen bij een diep gelegen oceaan moet worden gezocht. Maar het is nog onduidelijk hoe het water daarvan door het tientallen kilometers dikke ijs omhoog weet te sijpelen. Voor het feit dat het oceaanwater in Enceladus vloeibaar blijft bestaat al wel een verklaring. Dat is deels te danken aan de daarin oploste zouten en de wisselende getijkrachten die het ondervindt. Opengewerkte illustratie van het inwendige van de Saturnusmaan Enceladus. Onder de dikke ijskorst rond de zuidpool bevindt zich mogelijk een oceaan van zout water. PLANETOIDE CHARIKLO HEEFT RINGEN Niet alleen planeten blijken ringen te bezitten, maar nu is ook ontdekt dat bij een planetoïde het geval te zijn. Het blijkt te gaan om Chariklo, een ijsdwerg met een doorsnede van ongeveer 250 kilometer. Deze Chariklo, genoemd naar een nimf uit de Griekse mythologie, beschrijft tussen Saturnus en Uranus zijn banen om de zon. Vermoedelijk is hij afkomstig uit de Kuipergordel, een gebied ver voorbij Neptunus, en die uit kometen en ijsdwergen bestaat. Deze ontdekking werd gedaan op 3 juni Op die dag bewoog deze planetoïde voor een ster langs. Vlak voor die bedekking was het licht van die ster even niet te zien en datzelfde gebeurde opnieuw na de bedekking. Telkens twee maal achter elkaar. Astronomen op de La Silla sterrenwacht in Chili konden toen uitrekenen dat het hier om twee ringen ging, die 3 en 7 kilometer breed moesten zijn. Tussen die ringen was een leegte van 9 kilometer. Een verrassende ontdekking. Op diezelfde manier zijn jaren geleden ook de ringen rond planeet Uranus ontdekt. Ringen rond een planetoïde aan te treffen, was iets dat astronomen niet direct verwacht hadden. Het is duidelijk: niets schijnt onmogelijk te zijn. Dat er manen om een planetoïde zouden kunnen draaien, leek enkele tientallen jaren geleden, ook niet mogelijk. De laatste ontdekkingen hebben nu duidelijk gemaakt dat we om die hemellichamen zowel manen als ringen kunnen aantreffen. Hoe ze ontstaan zijn die ringen rond Chariklo is nog een compleet raadsel. Mogelijk is het materiaal afkomstig van inslagen van kometen en of meteorieten dat vervolgens de ruimte in is geslingerd. Ze kunnen ook ontstaan zijn door botsingen van kleine maantjes om dat hemellichaam. De ringen zijn wel scherp begrensd. Waarschijnlijk zorgen enkele kleine maantjes hiervoor. Wie weet welke verrassingen de planetoïden voor ons nog meer in petto hebben. Pagina 14

15 ACTIEVE VULKANEN OP VENUS Wetenschappers hebben al geruime tijd vermoed dat vulkanen een grote rol hebben gespeeld in de aanwezigheid van het permanente, dikke wolkendek om Venus. Voor 100% was men er nooit zeker van. De vraag was ook steeds hoe lang geleden vonden die vulkaanuitbarstingen plaats en waren die de enige oorzaak? Op de foto's van de Europese Venus Express, die om deze planeet draait, zagen de wetenschappers vier voorbijgaande lichtpuntjes in de vrij jonge rifzone Ganiki Chasma. Niet slechts een enkele keer, maar liefst 36 keer nam de Venus Express die waar. Duidelijk is inmiddels geworden dat het hier gaat om veel hetere plekken die maar kort duurden. Allemaal in de buurt van Maat Mons, een gigantische grote schildvulkaan. Vermoedelijk hebben daar voor het laatst uitbarstingen plaatsgevonden, waarschijnlijk zo'n 10 tot 20 miljoen jaar geleden. Geologisch gezien is dat dus nog maar kort geleden. Die heldere lichtflitsen kunnen lavastromen zijn, die zich zo'n 20 kilometer uitstrekken. Wetenschappers willen nu deze bevindingen vergelijken met de beelden die in de jaren tussen 1990 en 1994 zijn gemaakt door het NASA ruimtevaartuig Magellan. Ze zijn benieuwd of die op deze foto's ook al voorkomen. Volgens de tekenaar moet Ganiki Chasma er zo op Venus er uitzien. Een actief vulkanisch gebied Pagina 15

16 EERSTE BEWIJS VOOR OERKNAL-THEORIE GELEVERD Lange tijd ging een groot deel van de mensen er vanuit dat het heelal door een oerknal is ontstaan (de Big Bang). Maar echte bewijzen hiervoor ontbraken. Maar op 17 maart leverden sterrenkundigen van de Havard- Smithsonian Centrum voor Astrofysica in de V.S. het eerste bewijs hiervoor. Zij hadden verder in de tijd teruggekeken dan wie dan ook. Tot dusver en vonden het bewijs voor de theorie over het ontstaan van het heelal, althans heel kort na die oerknal. In die allereerste fractie van een seconde, zo'n 13,7 miljard jaar geleden, dijde de ruimte onvoorstelbaar snel uit. Zo snel en met zoveel energie, dat er een golf door de ruimte ging, een zogeheten gravitatiegolf. Die was zo krachtig waardoor de ruimte heen en weer deinde. Deze gravitatiegolf werd bijna een eeuw geleden door Albert Einstein voorspeld. Wetenschappers zagen die golf in de rimpelingen van de kosmische achtergrondstraling. Dat is het oudste licht uit het universum. Dat licht kreeg pas vrij baan toen het heelal voldoende was afgekoeld, zo'n jaar na de oerknal. De kosmische achtergrondstraling wordt ook daarom wel het nagloeieffect van de oerknal genoemd. De Amerikaanse wetenschappers bestudeerden de achtergrondstraling met een nog grotere precisie. Ze zagen afwijkingen tot op een tienmiljoenste en wisten daaruit af te leiden dat de straling soms een voorkeursrichting had. Het heelal dijde in de eerste fractie van een triljoenste seconde razendsnel uit, van het formaat van een atoomkern tot de grootte van een voetbal. Die heftige expansie zou gravitatiegolven moeten hebben veroorzaakt, maar die zijn door de uitdijing van het heelal, nauwelijks meer waarneembaar. De wetenschappers deden hun waarnemingen met een radiotelescoop op de zuidpool. Daar konden zij in een fractie van een seconde een deel van het heelal gedetailleerd in kaart brengen. Hoewel deze ontdekking nog verder met allerlei experimenten moet worden onderzocht, twijfelt vrijwel niemand aan deze theorie. Pagina 16

17 APEKOPNEVEL Ter gelegenheid van de 24e verjaardag van de lancering van de Hubble ruimtetelescoop, gaf NASA bovenstaande opnames vrij. Het is de Apekopnevel op een afstand van 6400 lichtjaar van ons vandaan. Deze foto is een samenstelling van diverse opnames in het infrarood en in het ultraviolette licht. Stof en gas tekenen zich daardoor af tegen het gloeiende gas. De Apekopnevel kennen we ook als de NGC 2174 en Sharpless Sh Het bestaat voornamelijk uit waterstofgas. Deze nevel is een kraamkamer van nieuwe sterren. MERCURIUS Uit bestudering van de nieuwste foto's genomen door het Amerikaanse ruimtevaartuig Messenger van de planeet Mercurius, is gebleken dat de straal van deze planeet geen 2447 kilometer bedraagt, maar 2440 kilometer. Wetenschappers baseerden hun berekening op waarnemingen van biologische verschijnselen die samenhangen met de krimp van de planeet, zoals plooien in het landschap. Mercurius is dus een beetje kleiner dan gedacht werd. Pagina 17

18 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 9 MAART TOT 9 APRIL 2014 MERCURIUS Staat te dicht bij de zon en is daardoor niet waarneembaar. Mercurius beweegt zich vanaf 6 april door het sterrenbeeld Vissen, vanaf 11 april door het sterrenbeeld Walvis,, vanaf 11 april weer door de Vissen en vanaf 23 april door het sterrenbeeld Ram. VENUS Verschijnt iets meer dan een uur voor zonsopkomst aan het firmament als een erg heldere ochtendster. Ze beweegt vanaf 4 april door het sterrenbeeld Waterman en vanaf 28 april door de Vissen. MARS In het sterrenbeeld Maagd treffen we deze rode planeet aan. Is de gehele avond en bijna de gehele nacht te zien. JUPITER Schittert in het sterrenbeeld Tweelingen. Is de hele avond en een groot deel van de nacht als een erg heldere ster aan het firmament te bewonderen. SATURNUS Komt voor middernacht op en is daarna de gehele nacht in het sterrenbeeld Weegschaal als een heldere ster te zien. URANUS Bevindt zich te dicht bij de zon en is dus niet waarneembaar. Uranus bevindt zich in het sterrenbeeld Vissen NEPTUNUS Komt een uur voor de zon op m.a.w. zijn zichtbaarheid is nog moeilijk. Probeer met een kijker op 12 april deze planeet bij Venus te vinden. Staat op slechts een graad ervandaan. VAN DAG TOT DAG 10 op 11 april: Iets boven de Maan is Regulus te zien, de helderste ster van Leeuw. 11 op 12 april: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 14 april: Om uur staat Mars het dichtst bij de aarde op slechts 92 miljoen kilometer. 17 april: Links van de Maan prijkt Saturnus 17 april: Einde van een bedekking van een ster van het sterrenbeeld Lier door de Maan. Kijk met een sterrenkijker rond 4.30 uur aan de donkere zijde vande Maan. 18 en 19 april: Samenstand Maan met Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 25 april: Linksonder de maansikkel prijkt Venus 26 april: Rechts van de maansikkel is de heldere Venus te vinden. 27 op 28 april: De vier grootste manen van Jupiter zijn ten oosten van de planeet te zien. 27 op 28 april Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus 29 april: Ringvormige zonsverduistering. Dit natuurverschijnsel is in Australie, Tasmanie en Antarctica te zien. 1 mei: Iets onder de zeer smalle maansikkel is Aldebaran te vinden, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 4 mei: Rechtsonder de maansikkel schittert Jupiter 5 op 6 mei: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 'VALLENDE STERREN' Rond half april verschijnen de Lyriden aan het firmament. Hun maximum ligt in de nachten van 21 op 22 april en op 22 op 23 april. Ze zijn maar gedurende een korte periode te zien, want op 25 april zijn ze al weer verdwenen. Kijk richting sterrenbeeld Lier. MAANFASEN Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier 15 april 22 april 29 april 07 mei DE ZON OPKOMST ONDERGANG 11 april 6.52 uur uur 21 april 6.30 uur uur 01 mei 6.10 uur uur 06 mei 6.01 uur uur Pagina 18

19 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 18 april bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 18 april Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - 40 jaar N.J.R.S. - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 18 april Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - computerproject - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 5 mei 2014 WIIE? WAT? JAAR!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Op 4 oktober a.s. is het 40 jaar geleden dat de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde werd opgericht met het daarbij behorende tijdschrift ASTRUIM met andere woorden we bestaan 40 jaar!!!! Rond die datum willen we een aantal grote activiteiten organiseren. Het zou fantastisch zijn als alle leden hierover nadenken en met hartstikke goede ideeën komen. Toen we 25 jaar bestonden hadden we o.a. een geweldige excursie (9 bussen vol) naar Noord-Frankrijk i.v.m. de totale zonsverduistering. Dat was een geweldige knaller. Kom op bestte lleden,, doe ook iietts om err een gewelldiig ffeestt van tte maken.. Kom mett een iidee en wiijj voerren hett uiitt!!!!!!!!!!!! iinffo@njjrrs..nll Tell..:: Pagina 19

20 BEDENK EEN NAAM VOOR DE MISSIE VAN ANDREAS MOGENSEN ESA Het is nog anderhalf jaar wachten, maar in september 2015, wordt ESA-astronaut Andreas Mogensen, de eerste Deense astronaut die afreist naar het internationale ruimtestation ISS. Deen niet alleen de hele planeet over, maar dook hij ook 'in' de planeet. Hij verbleef namelijk voor zijn training een week onder de grond (in de grotten op het Italiaanse eiland Sardinië) en leefde een week onder water als deelnemer aan NASA's Seatest-programma. Nog meer achtergrondinformatie nodig voor het bedenken van de winnende naam? Andreas houdt van extreme sporten en extreme wetenschap. Hij speelt rugby en basketbal, beklimt bergen en houdt van skydiven. Thuis houdt hij zijn kennis van sterrenkunde, exobiologie en de evolutie nauwgezet bij. ESA's bemande missies naar het internationale ruimtestation hebben door de jaren heen veel bijzondere namen gehad. Denk bijvoorbeeld eens aan Andre Kuipers' missie PromISSe. Alle inwoners van de lidstaten van de ESA zijn welkom voor het indienen van een voorstel voor een nieuwe missienaam, al zijn er wel een paar regels waaraan de naam moet voldoen. Zo moet hij kort zijn en niet onder auteursrecht staan. Andreas Mogensen Er is echter een probleem: Andreas' missie heeft nog geen naam. Nog niet. De Deense ruimtevaarder vraagt aan alle inwoners van de ESA-landen om hulp: bedenk een creatieve naam voor zijn tien dagen durende reis naar de ruimte. We geven vast een hulpmiddel: tijdens zijn missie zal Andreas zich richten op het testen en demonstreren van nieuwe technologieën. Een van die technologieën is ESA's Skinsuit, een pak dat rugklachten moet verminderen. Andreas is van origine ingenieur. Eerder werkte hij al mee aan ESA-projecten zoals Swarm en enkele ruimtemissies. In 2009 werd hij astronaut. Tijdens de training reisde de Pagina 20

21