41e jaargang nr maart 2016

Transcriptie

1 41e jaargang nr maart 2016 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: ExoMars kort voordat het in de neuskegel werd geplaatst. Het bovenste deel is de lander en daaronder de orbiter te zien. Inmiddels is dat Europese ruimtevaartuig al op weg naar Mars. Lees meer hierover in de rubriek 'Marsnieuws' INHOUD: Na 340 dagen in de ruimte weer terug op aarde... 3 Meer ISS nieuws... 6 Satelliet voor Oceaanonderzoek gelanceerd... 8 Japanse ASTRO-H röntgensatelliet in de ruimte... 8 Ariane 5 lanceerde Eutelsat 65 West A Marsnieuws Totale zonsverduistering in Indonesië De vijf manen om dwergplaneet Pluto Schitterende opname van Ahunu Mons op Ceres Saturnusnieuws Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 NA 340 DAGEN IN DE RUIMTE TERUG OP AARDE Bijna een jaar in de ruimte, dan wordt het verlaten van je 'huis' toch weer een beleving. Voor de ruimtevaarders de Rus Mikhail Kornienko en de Amerikaan Scott Kelly, brak dat moment aan op 1 maart. Zij gingen verhuizen naar hun eigen woningen op aarde en dat betekende afscheid nemen van hun tijdelijke werkwoning in de ruimte, het ISS en van hun medebewoners.. Zoals bij ieder vertrek van bemanningsleden die weer terugkeren naar de aarde, gebeurt dat allerhartelijkst van de achterblijvers. Dan zweven ze een voor een uit het ruimtestation, de terugkeercapsule de Sojoez TMA-18M binnen. De luiken worden gesloten en een zeer nauwkeurige controle volgt of die goed luchtdicht zijn afgesloten. Kelly, Kornienko en de derde man Sergey Volkov, starten vervolgens met de controles en treffen voorbereidingen om terug te keren. Dat gebeurde op 2 maart toen het toestel losgekoppeld werd van de Pirs module. Op dat moment vlogen beide ruimtevaartuigen boven het oosten van Mongolië. Langzaam zweefde de Sojoez weg van het ruimtestation. Toen het er ver genoeg vandaan was en precies op het juiste tijdstip werden de remraketten in werking gesteld, die vier minuten en 49 seconden brandden. De snelheid nam af en de val naar de aarde was ingezet. Er was geen weg meer terug.. Na 25 minuten vrije val kwamen ze in de 'voelbare atmosfeer' terecht. De wrijvingshitte was begonnen en de afremming van de snelheid werd sterker. Een kleine parachute verscheen die de grote naar buiten trok en zich ontplooide. Enkele minuten later kwam de forse aanraking met de grond, de steppen van Kazachstan. De ruimtevaarders wisten toen meteen: we zijn veilig geland. Scott Kelly en Mikhail Kornienko poseren voor hun vertrek naar de aarde na een verblijf van bijna een jaar in de ruimte Pagina 3

4 Voertuigen en helikopters met bergingswerkers, doktoren en pers spoedden zich naar de capsule. De drie ruimtevaarders werden een voor een uit het toestel gehesen en in de gereedstaande stoelen gezet. Eindelijk weer frisse aardse lucht om in te ademen, al was die vrieskoud. Ze kregen telefoons in hun handen gedrukt en konden met hun families en vrienden bellen. Intussen vonden ook al de eerste medische onderzoeken plaats. Alle drie zagen er goed uit al oogden ze vermoeid. toekomstige langdurige ruimtereizen. Wat zijn de effecten op het menselijk lichaam van het langdurig blootstellen aan gewichtloze toestand? Geen druk op de spieren en botten. Dat betekent verlies aan kracht en massa. Om dat zo veel mogelijk te voorkomen, moesten de ruimtevaarders dagelijks loopoefeningen en krachttrainingen uitvoeren. Maar voor 100% de spieren en botten in conditie te houden, lukt niet helemaal. Moeten er dan nog andere bewegingen beoefend worden? Met behulp van experimenten proberen wetenschappers daar achter te komen. Er zijn nog meer problemen. Het hart namelijk. Het pompt in de ruimte minder bloed door het lichaam waardoor dat orgaan wat verzwakt. En dan het probleem dat de vloeistoffen in het lichaam anders gedragen. In plaats van een normale verdeling door het lichaam, zien we de vloeistoffen naar het bovenste deel van het lichaam verplaatsen. Bekend is dat de Russen in hun ruimtestation MIR experimenten op dat gebied hebben uitgevoerd met speciale 'drukpakken', een soort ondergoed. Over eventuele resultaten is helaas niets bekend. Voor de Amerikanen was deze ruimtemissie extra interessant. De tweelingbroer van Scott Kelly, Mark, voerde op aarde dezelfde oefeningen uit. Idealere vergelijkingsmateriaal is bijna niet te bedenken. Met de verkregen medische gegevens hopen de Amerikanen en de Russen een stap(je) dichterbij te zijn gekomen met bemande reizen naar Mars. Hangende aan een parachute daalt de Sojoez TMA- 18M naar de aarde Korte tijd later werden ze naar Dzehezkazgan gevlogen waar hen een traditioneel Kazachstaans welkom ten deel viel. Daarna vlogen Kornienko en Volkov naar Sterrenstad bij Moskou, en Kelly naar Johnson Space Center in Houston. Daar wachtten lange en uitvoerige testen op hen. Deze ruimtemissie is voor de wetenschappers en medici nog lang niet voorbij. Het langdurig verblijf in de ruimte stond in het teken van Tijdens deze ruimtevlucht van 340 dagen, 8 uur en 42 minuten cirkelden Kornienko en Kelly 5440 keer om de aarde. Daarbij legden ze 231,7 miljoen kilometer af. Kelly verbrak het Amerikaans record. Het langst in de ruimte is verbleven de Rus Valery Polyakov door 438 dagen onafgebroken om de aarde te draaien. Volkov heeft in totaal 182 dagen in de ruimte doorgebracht. Het totale record van Scott Kelly gedurende vier ruimtevluchten ligt op 520 dagen, voor Korniemko 516 dagen tijdens twee vluchten en voor Volkov 548 in drie vluchten. Pagina 4

5 Kornienko, Kelly en Volkov zien de laatste zonsopkomst vanuit de ruimte Terug op aardse bodem v.l.n.r. Sergey Volkov, Mikhail Kornienko en Scott Kelly Pagina 5

6 CYGNUS ONTKOPPELD EN VERBRAND Op vrijdag 19 februari was het zover: het onbemande ruimtevrachtschip Cygnus werd ontkoppeld van de Unity module. Scott Kelly en Tim Kopra verwijderden de Cygnus, genaamd SS Dake Slayton (Mercury 7 astronaut) met de robotarm tot zo'n tien meter onder het ISS. Een dag later zorgde een motor dat de snelheid werd afgeremd. Dat gebeurde twee keer gedurende drie omloopbanen met als gevolg dat het ruimtevaartuig de atmosfeer in dook en door de wrijvingshitte verbrandde boven de Stille Oceaan. Het was gevuld met ongeveer 1500 kg aan afval en niet meer bruikbaar materiaal. Het ruimtevrachtschip Cygnus is ontkoppeld van het ruimtestation. De lancering vond plaats op 6 december met een Atlas 5 raket. Drie dagen later koppelde het toestel vast aan het ISS. Het was de eerste vergrootte Cygnus uitvoering. Op 22 maart zal opnieuw een Atlas 5 een Cygnus ruimtevrachtschip naar het ruimtestation schieten. zal hij vastgebonden worden met elastieken aan de vloer. Hij hoopt geen last van die riemen te hebben om zijn schouders. Om te voorkomen dat hij zich gaat vervelen, is voor hem een scherm aangebracht waarop hij ziet wat er in de straten in Londen gebeurt. Peake heeft wel het grote voordeel dat hij van eventuele regen en of wind in de Britse hoofdstad geen last heeft. Tim Peake liep de marathon van Londen al eens een keer. Dat was in Hij deed er toen drie uur en bijna negentien minuten over. Nu hoopt hij die afstand in een snellere tijd af te leggen.. Tijdens zijn lopen zal hij intussen wel bijna drie keer om de aarde zijn gedraaid.. SCOTT KELLY STOPT ALS ASTRONAUT "Aan alles komt een eind", moet de Amerikaanse astronaut Scott Kelly gedacht hebben.. Na ruim een week nadat hij was teruggekeerd van bijna een jaar in de ruimte vertoefd te hebben, kondigde hij op 11 maart aan dat hij op 1 april bij NASA vertrekt oftewel hij gaat het astronautenwereldje verlaten. Het is nog onbekend wat hij hierna gaat doen. In het uiterste geval wil hij nog een keer de ruimte in, maar dan alleen als het echt moet. Kelly is van mening dat er momenteel genoeg getallenteerde ruimtevaarders bij NASA zijn. Hij vindt zijn aanwezigheid niet langer nodig. Tijdens zijn recordvlucht vond hij het zwaarst zijn familie en vrienden te missen. Mogelijk is dat ook een reden voor zijn vertrek. TIM PEAKE GAAR MARATHON IN ISS LOPEN De Britse astronaut Tim Peake heeft aangekondigd op 24 april de marathon van Londen in de ruimte te gaan lopen. Hij zal de afstand van 42 km en 195 meter op een loopband in het ruimtestation gaan afleggen. Hij zal op hetzelfde moment vertrekken als de deelnemers op aarde. Aangezien hij zich in gewichtloze toestand bevindt en daardoor zou gaan wegzweven, Scott Kelly, terug in Houston Pagina 6

7 De 52-jarige Kelly begon zijn carrière bij NASA in In totaal maakte hij vier ruimtevluchten. Zijn eerste ruimtevlucht begon in 1999 met de space shuttle Discovery. met een onderhoudsmissie aan de Hubble ruimtetelescoop. Die vlucht duurde zeven dagen en 23 uur. In 2007 volgde zijn tweede ruimtevlucht van 12 dagen en 18 uur eveneens aan boord van een space shuttle. Zijn derde vlucht beleefde hij aan boord van de ISS. In de winter van bracht hij 159 dagen in de ruimte door. CYGNUS KLAAR VOOR VERTREK Een onbemand ruimtevrachtschip van Orbital ATK, een Cygnus, is klaar om gelanceerd te worden naar het ruimtestation. Het bevindt zich in de neuskegel op de top van een Atlas 5 raket. De lancering staat gepland voor 22 maart. ARIANE 5 GAAT DE VIASAT LANCEREN Met het ontwikkelen en bouwen van de Falcon Heavy raket zit het nog niet mee. Het bedrijf, SpaceX, heeft al laten weten dat de raket kampt met grote vertragingen.. De eerste lancering, waarbij de communicatiesatelliet ViaSat 2 in de ruimte moest worden geschoten, gaat begin 2017 niet lukken. De bedoeling was dat het eind zomer 2016 om de aarde moest gaan draaien. Het zou de capaciteit en de snelheid van de internetdiensten in de V.S. verdubbelen. De lancering dit jaar nog kan vergeten worden. Maar of het begin volgend jaar gaat gebeuren,daaraan wordt ook steeds meer getwijfeld. Maar zolang wil de eigenaar van ViaSat 2 niet wachten. Te vaak heeft al uitstel plaatsgevonden. Oorspronkelijk stond de eerste vlucht gepland in Wordt het nu 2018? Hij moet eerder de ruimte in. Daarom is er contact opgenomen met Arianespace. Een akkoord kwam snel tot stand en een Ariane 5 gaat deze 6400 kg wegende kunstmaan in een baan om de aarde schieten. De Falcon Heavy raket kenmerkt zich door drie aan elkaar gekoppelde Falcon 9's in de eerste fase. Op deze tekening is het lanceerplatform voor Falcon Heavy raket door de tekenaar weergegeven. Het is lanceerplatform 39A vanwaar de space shuttles richting ruimte vertrokken. Uiteraard hebben er wel een aantal aanpassingen plaatsgevonden. Dat is op de foto goed te zien. Dat zorgt daardoor voor een enorme stuwkracht. Met zijn 27 motoren wordt het de meest krachtigste raket ter wereld op dit moment. Niet alleen de ViaSat 2 zal door een Ariane 5 de ruimte in worden geschoten maar ook de ViaSat 3. Het laat zich begrijpen dat Arianespace beretrots is op deze orders. Met de ontwikkeling van de eerste twee ViaSat 3 satellieten is al gestart. De eerste moet in 2019 om de aarde gaan draaien. GEEN METEORIET, RUIMTEPUIN Denk je meteorieten gevonden te hebben, maar dan blijken het stukjes van een kunstmaan te zijn. Dat gebeurde op 24 januari in Florida (V.S.). Midden op de dag zagen mensen een heldere vuurbal aan de hemel. Enkele meteorietenjagers dachten de gelukkige bezitters te worden van meteorieten. Zes stukjes werden er gevonden. Helaas voor hen, kwamen ze er al snel achter dat die stukjes uit het heelal geen vier-en-eenhalf miljard jaar oud bleken te zijn. Gezien de grootte van de vuurbal, moest het iets zijn ter grootte van een flinke auto. In de eerste twee dagen werden er vier stukjes gevonden. Er werd daarna nog door diverse liefhebbers gezocht. Op de zevende dag werd zelfs nog een 'meteoriet' van 800 gram gevonden. In drie weken tijd vonden vijf zoekers zes 'stenen'. Wel erg weinig voor zo'n redelijk groot object aan de hemel. Het werd hen snel duidelijk, mede door bestudering van radarbeelden, dat het stukjes van een ruimtevaartuig geweest moesten zijn, dat de wrijvingshitte hadden doorstaan. Pagina 7

8 SATELLIET VOOR OCEAAN- ONDERZOEK GELANCEERD De Sentinel 3A kunstmaan van ESA draait sinds dinsdag 16 februari om de aarde. Hiervoor zorgde een 29 meter hoge Russische Rockot vanaf de militaire lanceerbasis Plesetsk in het verre noorden van Rusland. satelliet een thermisch infrarood radiometer, die de temperaturen meet van het land en het zeeoppervlak met een nauwkeurigheid van ongeveer 0,2 graden Celsius. Een multrispectrale camera kan door middel van kleuren olierampen ontdekken en het verspreiden van algen en plankton over de oceanen volgen. Met al deze gegevens hopen meteorologen een bijdrage te kunnen leveren in een betere weersvoorspelling. Het is de derde Sentinel in twee jaar tijd. Ze vallen onder het Copernicus programma van ESA. Eind volgend jaar moet de Sentinel 3B in de ruimte gebracht zijn. De komende 20 maanden staan nog vier Sentinels op het programma om gelanceerd te worden. De bedoeling is dat deze kunstmaan zeven jaar in bedrijf blijft. Mogelijk maken wetenschappers er langer gebruik van; het beschikt namelijk over voldoende brandstof tot wel het jaar Sentinel 3A De lancering verliep vlekkeloos en na vijf minuten werd de neuskegel weggeschoten die de Sentinel 3A tegen de atmosfeer beschermde en die kwam vervolgens in de Noordelijke IJszee terecht. De bovenste rakettrap, een Breeze M, moest volgens plan twee keer tot ontbranding worden gebracht om de satelliet in zijn ongeveer cirkelvormige baan te brengen. Enkele minuten later deelde het controlecentrum in het Duitse Darmstadt mede dat de kunstmaan in zijn beoogde baan op ongeveer 800 kilometer hoogte was gekomen. Onder luid applaus wist men nu zeker dat de lancering succesvol was verlopen. De 1200 kg wegende Sentinel 3A, die ongeveer 375 miljoen euro heeft gekost, gaat regelmatig metingen uitvoeren van de oceanen en de ijskappen om ons meer inzicht te geven op welke invloed ze hebben op de veranderingen van het klimaat en wereldwijd ook op het weer. Het beschikt over een radiometer waarmee het in staat is hoogteverschillen van het zeeoppervlak te meten met een nauwkeurigheid van 2 centimeter. Daarnaast bevindt zich in de JAPANSE ASTRO-H RONTGEN- SATELLIET IN DE RUIMTE De bedoeling was dat de Japanse röntgensatelliet ASTRO-H al eerder gelanceerd zou worden, maar het slechte weer hield de lanceerraket aan de grond. Maar op woensdag 17 februari was het zover. De 53 meter hoge Japanse H-2A raket steeg op van lanceerbasis Tanegashima net voor zonsondergang. De LE-7A hoofdmotor van de eerste trap, werkend op waterstof en voorzien van twee hulpraketten, zorgden voor een vlekkeloze start. Al heel snel doorkliefde de raket het wolkendek. Ongeveer 14 minuten en 15 seconden later zat het werk van de laatste rakettrap erop en werd de ASTRO-H satelliet weggestoten en kwam in een cirkelvormige baan om de aarde terecht. Het vloog op een hoogte van zo'n 575 kilometer waarbij het een hoek met de evenaar maakte van 31 graden. Enkele uren later ontvouwden zich de twee zonnepanelen voor de opwekking van de benodigde elektriciteit. Volgens Japans gebruik werd toen de ASTRO-H omgedoopt naar een nieuwe naam Hitomi, dat 'het oog' of 'leerling' betekent Pagina 8

9 De Japanse ASTRO-H of Hitomi Aan een uiteinde van de kunstmaan steekt een ruim zes meter lange arm uit met daarop een instrument die röntgenfoto s gaat maken. In de satelliet bevinden zich vier telescopen en vier instrumenten. De röntgensensoren kunnen kosmische objecten waarnemen, die onzichtbaar zijn voor het menselijke oog zoals sluiers van gas en stof. Daarbij te denken aan sterexplosies, extreme magnetische velden of sterke zwaartekracht of bronnen van röntgenstraling. De Hitomi gaat supernova's en zwarte gaten opsporen. De eerste drie maanden zijn nodig voor het opstarten van de instrumenten, gevolgd door zes maanden van testen en daarbij vooral het vergelijken van de gegevens. Dan, negen maanden na de lancering, breekt het moment aan dat er met het waarnemen begonnen kan worden. LANCERING GESLAAGD, LANDING MISLUKT De Falcon 9 raket met in de neuskegel de SES-9 op het lanceerplatform Deze communicatiesatelliet werd in een geostationaire overgangsbaan gebracht en vervolgens gemanoeuvreerd naar een geostationaire baan over de evenaar op 108,2 graden O.L. Van daaruit zal het de komende 15 jaar de communicatie verzorgen tussen heel Zuidoost-Azië, India, Australië en de Indische Oceaan. SpaceX oogstte niet het volle 100% succes dat het had gehoopt. Een keurige landing van de eerste trap van de Falcon 9 raket mislukte. Het bedrijf had het succes van in december vorig jaar zo graag herhaald willen zien. Toen kwam de eerste trap keurig op z'n pootjes terecht op de lanceerbasis. Nu moest datzelfde gebeuren op een drijvend platform op zee. Maar dat mislukte jammerlijk. Na drie uitstellen kon op vrijdag 4 maart eindelijk de Falcon 9 raket vertrekken vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. In de neuskegel voerde het met zich mee de SES-9 van het in Luxemburg gevestigde Nederlands bedrijf SES. SES-9 Pagina 9

10 De SES-9 had eigenlijk zes maanden eerder in de ruimte gebracht moeten worden, maar door technische problemen volgden er uitstellen. De tijd vanaf de lancering totdat het zijn positie boven de evenaar heeft ingenomen moest nu versneld worden. In plaats van er 93 dagen over te doen, werd dat nu 45 dagen. De volgende lancering van een Falcon 9 dient op 29 maart te gebeuren SOLLICITANTEN VOOR EEN ASTRONAUTENBAAN Op de laatste oproep van NASA op 14 december vorig jaar, dat zij op zoek was naar nieuwe toekomstige astronauten, solliciteerden maar liefst ruim Amerikanen. Daarvan kunnen er hooguit 14 uitverkoren worden om aan de trainingen te kunnen gaan beginnen. Nog nooit hadden zoveel mensen tot de sluitingsdatum op 18 februari gereageerd. Het vorige record stamt uit 2012 toen ruim 6300 een baan als astronaut wel zagen zitten. De grote belangstelling heeft zeker te maken met reizen naar Mars. De kans is zeer groot dat een aantal van hen voor deze onvergetelijke, historische vlucht(en) in aanmerking zullen komen. De komende 18 maanden vinden de selecties plaats en wordt het aantal teruggebracht naar maximaal 14 kandidaat-astronauten. Die gelukkigen kunnen aan de trainingen beginnen, die minstens twee jaren gaan duren. Ze omvatten studies van ruimtevaartuigen, vaardigheden in ruimtewandelingen, beheersing van de Russische taal, goed in teamverband kunnen werken enz. Ze moeten ook weten hoe te werken in het ISS, CST-100, Dragon en Orion ruimtevaartuigen. Met die vaartuigen krijgen ze ook te maken. NASA hoopt in 2017 een nieuwe ruimteklas te kunnen presenteren. DE NIEUWE SPACESHIPTWO GEPRESENTEERD De schatrijke Brit Richard Branson presenteerde op vrijdag 19 februari de opvolger van de verongelukte SpaceShipTwo, de Unity. Het moet toeristen voor enkele minuten in de ruimte brengen. Wanneer de eerste toeristen een vlucht gaan maken, is nog niet bekend. Op dat gebied is ook niets zeker. Wat wel zeker is, dat is het feit dat al meer dan 700 mensen zo'n euro voor zo'n ruimtevlucht hebben neergeteld. Staande in een open auto presenteerde Richard Branson de opvolger van de verongelukte SpaceShipTwo Dat is pas echt zweven in de ruimte De Unity heeft de grootte van een zakenvliegtuig en is groot genoeg voor 2 piloten en zes passagiers. Ze vliegen naar de Pagina 10

11 grens van de ruimte, iets hoger dan 100 kilometer. Ze zijn dan even ruimtevaarder en beleven de gewichtloosheid en kunnen genieten van het schitterende uitzicht op de aarde en het heelal. Behalve het bedrijf van Branson, de Virgin Galactic, is er nog een bedrijf die ruimtetoeristen wil vervoeren. Dat is Amazon, waarvan Jeff Bezos de oprichter is. Beide bedrijven zitten in de testfase met hun toestellen. We zullen nog even moeten wachten wanneer het eerste vertrek aanbreekt. TESTEN VAN RUIMTEPAKKEN Op onderstaande foto ondergaan twee personen een test van ruimtepakken in het luchtledige. Deze pakken zullen astronauten gebruiken tijdens vluchten aan boord van de Orion capsule naar het ISS, Mars, een planetoïde enz. Vooral dit jaar hopen de technici grote vorderingen te maken met het gereed maken voor bemande vluchten. De Amerikanen willen zo snel mogelijk weer in staat zijn zelfstandig bemande ruimtevluchten uit te voeren. Tijdens de test zoals op de foto te zien is, zijn de 'astronauten' met slangen verbonden met laten we zeggen, de beademingsapparatuur. Langzaam wordt vervolgens de lucht uit de ruimte gezogen en nauwkeurig volgen de technici de ontwikkelingen. Er mag natuurlijk geen gaatje, zelfs niet een piepklein gaatje ontdekt worden, waardoor lucht zou kunnen ontsnappen. Ook geen zwakke plekken enz. Het pak draagt de naam Modified Advanced Crew Escape Suit en lijkt heel veel op de ruimtepakken die de space shuttle ruimtevaarders droegen tijdens de lancering en de terugkeer naar de aarde. KLAAR VOOR LANCERING Volgens schema zal in mei een Sojoez raket vanaf lanceerbasis Kourou vertrekken om twee Galileo satellieten in een baan om de aarde te schieten. Dat is de eerste lancering dit jaar van deze navigatiesatellieten. In de tweede helft van dit jaar zal een Ariane 5 er vier tegelijk in de ruimte brengen. Deze vier met elk een gewicht van 738 kg (inclusief brandstof) zijn lichter dan zijn voorgangers. Pagina 11

12 ARIANE 5 LANCEERDE DE EUTELSAT 65 WEST A Net na middernacht op 9 maart werd de nachtelijke stilte doorbroken door een oorverdovend brullend lawaai in Frans- Guyana. Daar steeg vanaf de lanceerbasis Kourou een Ariane 5 raket op. Heel even een oogverblindend licht dat snel eindigde in een stip nog helderder dan de helderste ster. Twee Galileo's in de neuskegel van een Sojoez raket In de neuskegel bevond zich de communicatiesatelliet Eutelsat 65 West A met een gewicht van 6654 kg. De lancering en vluchtverloop van deze 55 meter hoge raket verliepen voorspoedig. Al snel kwam de kunstmaan in een geostationaire ellipsvormige overgangsbaan om de aarde met als verste punt kilometer en 250 kilometer als dichtste punt. De hoek met de evenaar bedroeg slechts een halve graad. Ze zullen ook in een hogere omloopbaan gebracht worden, namelijk op ongeveer kilometer. Dat is aanmerkelijk hoger dan de huidige exemplaren.met een baanhoogte van ongeveer 300 kilometer. DMSP F19 VERLOREN? Op 11 februari en 3 maart reageerde de DMSP F19 (Defense Meteorological Satellite Program Flight 19) niet meer op commando's vanaf de aarde. Gevreesd wordt dat deze Amerikaanse militaire weersatelliet de geest heeft gegeven. Wat de oorzaak hiervan is, tasten de technici voorlopig nog in het duister. Intussen worden nog wel allerlei pogingen ondernomen om de satelliet weer te laten werken. De lancering van de DMSP F19 vond met een Atlas 5 raket plaats op 3 april De bedoeling was dat het tenminste vijf jaar in bedrijf zou blijven. In de afgelopen jaren is gebleken dat de DMSP kunstmanen niet immuun zijn voor technische storingen. De Eutelsat 65 West A Pagina 12

13 De dagen erna werden de zonnepanelen (26 meter) ontvouwd en de satelliet naar zijn geostationaire baan boven de evenaar gemanoeuvreerd. Vanaf 65 gr. W.L. bereikt het een gebied van de V.S. tot Antarctica en heel West-Europa. Een heel belangrijk gebied omdat in augustus de Olympische Spelen in Brazilië worden gehouden. In die periode is de Eutelsat 65 West A dus extra belangrijk. De kunstmaan heeft een geschatte levensduur van vijftien jaar. Op 7 juni gaat de volgende Ariane 5 van start. Het moet dan de EchoStar 19 en de BRIat in banen om de aarde schieten. INDIA LANCEERDE IRNSS 1F De zesde navigatiesatelliet in het IRNSSproject van India draait om de aarde. Daarvoor zorgde de 44-meter hoge PSLV-XL raket van dat land. De lancering geschiedde op 10 maart vanaf de lanceerbasis Satish Dhawan. Voordat de raket mocht vertrekken volgde er eerst een uitstel van een minuut om een botsing met een object in de ruimte te voorkomen. De zes hulpraketten waren na 92 seconden leeggebrand en werden vervolgens afgestoten. De 1425 kg wegende kunstmaan kwam in een sterk ellipsvormige baan om de aarde met als verste punt kilometer. De lancering van deze viertrapsraket was geslaagd. De zonnepanelen werden ontvouwd. Vier keer werd de motor in werking gesteld om de IRNSS-1F in een cirkelvormige geostationaire baan boven de evenaar te brengen. Vanaf 32,5 gr. O.L. zal het de komende 12 jaar zijn navigatiediensten verzorgen. Voor India is dit de eerste navigatiesatelliet die in een geostationaire baan om de aarde draait. In april zal de tweede, de IRNSS-1G, volgen die voor veel nauwkeurigere data moet zorgen. RUSSISCHE RESURS P3 ALSNOG IN DE RUIMTE Twintig seconden voordat de motoren gingen branden, werd op 12 maart het aftellen automatisch afgebroken. De reden is niet bekend gemaakt. Het eerste dampje onder de raket met zijn vier hulpraketten was al verschenen. Roscosmos liet al heel snel weten de volgende dag opnieuw een poging te zullen ondernemen. Inderdaad gebeurde dat ook. De Sojoez 2-1b verliet probleemloos lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Na 9 minuten en 21 seconden had het de satelliet voor aardobservatie, de Resurs P3, in een baan om de aarde gebracht.. Het gaat de komende vijf jaar deel uitmaken van een vloot van drie kunstmanen die het aardoppervlak met de nieuwste digitale camera's gaat bekijken. De IRNSS-1F in de testhal vlak voordat het in de neuskegel werd geplaatst De Resurs P3 kwam allereerst in een ellipsvormige baan tussen 200 en 475 kilometer hoogte. Een motor aan boord wist de baan zodanig te wijzigen dat het een cirkelvormige werd op 477 kilometer hoogte. Voor een rondje om de aarde heeft het 94 minuten nodig. Pagina 13

14 veroorzaakt door twee botsende neutronensterren in een ver sterrenstelsel. In de uren na de ontdekking met een telescoop in de Australische plaats Parkes, werden telescopen over de gehele wereld ingezet om de bron van de straling te bepalen. Dat grootschalige onderzoek was succesvol. Met behulp van de zogenoemde Subarutelescoop op Hawaï werd achterhaald dat de radioflits afkomstig was uit een ellipsvormig sterrenstelsel op ongeveer 6 miljard lichtjaar van de aarde. De Russische aardobservatiesatelliet Resurs P3 De camera's aan boord maken opnames met een resolutie van 1 meter in zwart/wit. Voor kleurenfoto's bedraagt die resolutie 3 tot 4 meter. Deze 5730 kg wegende kunstmaan bestudeert de landbouw, visserij, milieu, brengt gebieden in kaart, ondersteunt de meteorologie enz. Het wordt ook ingezet voor noodsituaties en het opsporen van illegale drugs. Eerder werd de Resurs P1 (juni 2013) en de P2 (december 2014) in de ruimte gebracht. MYSTERIEUZE GELOKALISEERD RADIOFLITS Wetenschappers hebben voor het eerst de bron van een mysterieuze radioflits uit het heelal gelokaliseerd. Het gaat om een hevige uitbarsting van radiostraling die slechts eenduizendste van een seconde duurde. Een radiotelescoop in Australië ving deze op 18 april 2015 op. De radioflits werd waarschijnlijk Ellipsvormige sterrenstelsels zijn zeer oud. Daarin komen veel neutronensterren voor. Dat zijn sterren die zich in het laatste stadium van hun leven bevinden. Waarschijnlijk ontstond deze radioflits door een botsing van twee neutronensterren. Nu bekend is welke afstand de radioflits heeft afgelegd door het heelal kan het signaal worden gebruikt om te berekenen hoe veel materie de straling is gepasseerd onderweg naar de aarde. Astronomen vermoeden dat het heelal voor ongeveer 5% uit gewone materie bestaat en voor de rest uit donkere materie en donkere massa. Maar tot nu toe is slechts de helft van alle materie waargenomen. De metingen met behulp van de radioflits bevestigen echter dat de ontbrekende materie echt moet bestaan. 'VALLENDE STERREN' Rond half april kunnen we de eerste Lyriden verwachten. Hun maximum valt op 22 april. Helaas is het dan Volle Maan. Kijk in de richting van het sterrenbeeld Lier. Overigens verschijnen er de eerste dagen van april nog wel enkele Virgiden. Hou dus sterrenbeeld Maagd in de gaten. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier 07 april 14 april 22 april 30 april DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 april 7.13 uur uur 10 april 6.53 uur uur 20 april 6.31 uur uur 30 april 6.11 uur uur Pagina 14

15 EXOMARS 2016 OP WEG Op 14 maart stuurde een Russische Proton raket ESA s ExoMars 2016 ruimtesonde richting de rode planeet. Als alles goed blijft gaan komt het daar zeven maanden later aan. ExoMars 2016 bestaat eigenlijk uit twee ruimtesondes, de TGO orbiter en de lander Schiaparelli. De laatste is vernoemd naar de 19de-eeuwse Italiaanse astronoom die Mars in kaart bracht en daarbij de befaamde kanalen dacht te zien. Schiaparelli wordt enkele dagen voor aankomst losgekoppeld om vervolgens een zachte landing op het Marsoppervlak te maken. De landing is voornamelijk bedoeld als test van Europese landingstechnologie maar heeft ook een bescheiden aantal wetenschappelijke doelen. Zo zal het de klimatologische condities meten door Michel van Pelt tijdens het stofstorm-seizoen; normaal gesproken worden landingen juist buiten dat seizoen uitgevoerd. De TGO (Trace Gas Orbiter) satelliet heeft als voornaamste wetenschappelijk doel onderzoek te doen aan de atmosfeer en het oppervlak van Mars. TGO zal onder andere het methaan in de atmosfeer beter in kaart brengen dan voorgaande missies, en hopelijk ook aanwijzingen vinden voor de oorsprong ervan. Vrijgekomen methaan wordt binnen enkele honderden jaren vernietigd door ultraviolet-straling van de zon; dat het momenteel in de Marsatmosfeer te vinden is betekent dus dat het geologisch gezien zeer recentelijk geproduceerd is. Mogelijk heeft het zelfs een biologische oorsprong. De neuskegel van de Proton raket wordt om de ExoMars 2106 TGO, met voorop de lander Schiaparelli, geplaatst. [ESA B. Bethge] Pagina 15

16 Zo moet Schiaparelli van de TGO worden losgekoppeld, kort voor aankomst bij Mars. [ESA/AOES Medialab] TGO zal ook het water op Mars in kaart brengen doormiddel van het Russische instrument FREND, en vooral het voorkomen ervan dicht op het oppervlak beter aangeven dan voorgaande missies. Dat zal nuttig zijn voor het plannen van bemande Marsmissies, die misschien afhankelijk zullen zijn van de beschikbaarheid van te bereiken watervoorraden. Daarnaast zal TGO fungeren als communicatiesatelliet voor ESA s ExoMars 2018 rover, die door een Russische sonde op Mars moet worden geland. Zoals de naam aangeeft is de lancering van deze missie voor 2018 gepland, maar vanwege vertragingen in de ontwikkeling alsook financiële perikelen wordt dit mogelijk naar 2020 uitgesteld. Het ExoMars project is een van de weinige gebieden waarop Rusland en Europa momenteel nog goed samenwerken. De lancering van ExoMars [AP/Dmitri Lovetsky] Pagina 16

17 Phobos gezien in ultraviolet (UV) door MAVEN. In oranje mid-uv zonlicht gereflecteerd door het maantje. De blauwe spikkels worden veroorzaakt door ver-uv dat door waterstof in de hoge Marsatmosfeer, zelfs nog op de baanhoogte van Phobos, wordt verstrooid. [NASA/CU/LASP] MAVEN BEKIJKT PHOBOS IN UV Eind vorig jaar scheerde NASA s MAVEN op 500 km afstand langs de Marsmaan Phobos. Daarbij bekeek de Marssatelliet de maan onder andere in ultraviolet licht (met het Imaging Ultraviolet Spectrograph instrument) om een beter idee te krijgen van de samenstelling van het oppervlak. Wetenschappers zullen bij het analyseren van de nieuwe gegevens speciale aandacht hebben voor zogenaamde organische moleculen, i.e. moleculen met koolstofatomen. ESA s Mars Express heeft eerder aanwijzingen gevonden dat deze op Phobos voorkomen. INSIGHT VERTREKT IN MEI 2018 NASA heeft een nieuwe lanceerdatum aangekondigd voor de Marslander InSight (Interior Exploration using Seismic Investigations, Geodesy and Heat Transport), te weten 5 mei De landing zou dan op 26 november datzelfde jaar zijn. InSight had eigenlijk al in maart dit jaar moeten vertrekken, maar in december vorig jaar moest NASA de lancering uitstellen vanwege een probleem een belangrijk Frans seismograaf-instrument op de lander. De organisatie zag toen geen mogelijkheid meer om dat op tijd op te lossen en daarna nog alle benodigde tests van de ruimtesonde uit te voeren. Omdat slechts eens in de ruim twee jaar de Aarde en Mars juist gepositioneerd zijn voor een vlucht van de een naar de ander, betekende de gemiste lancering meteen een vertraging van begin 2016 naar midden Na aankomst gaat InSight zeker twee jaar lang de inwendige structuur van Mars onderzoeken. Pagina 17

18 Artistieke impressie van InSight op het Marsoppervlak. [NASA/JPL-Caltech] NOG OUDER STERREN- STELSEL GEVONDEN Drie sterrenkundigen uit Leiden hebben waarschijnlijk het oudste sterrenstelsel ooit gevonden. Ze zagen een licht van vlak na de oerknal, uit de beginjaren van het heelal Het licht heeft er 13,4 miljard jaar over gedaan om de aarde te bereiken. Toen het licht werd uitgezonden, was het heelal pas 400 miljoen jaar oud. Het stelsel is vrij helder. "Het is jonge sterren aan het vormen, veel meer dan we hadden verwacht. Een grote verrassing. We kenden het stelsel al wel, maar niemand had er ooit goed naar gekeken. Niemand dacht dat het zo ver weg kon staan. Juist omdat het zo helder was, werd het over het hoofd gezien", zei onderzoeker Marijn Franx van de Sterrenwacht in Leiden. Franx is nog steeds in verbazing over de ontdekking. Het is een dubbele verrassing. Dit is helderder dan verwacht en verder weg dan gedacht. Het is opmerkelijk dat zo'n helder stelsel in het vroege heelal blijkt te bestaan. We weten nog niet precies wat we hiermee moeten en hoe ver we nog terug kunnen. We moeten misschien de theorie aanpassen om te kijken hoe dit kan bestaan. Dat maakt ons werk nog spannender." Sterrenstelsel GN-z11 Het stelsel, ontdekt met de Hubble ruimtetelescoop, heeft de wetenschappelijk naam GN-z11 gekregen. Het sterrenstelsel is ongeveer 25 keer kleiner dan de Melkweg en heeft slechts een massa van ongeveer een procent van het gewicht van de Melkweg. Doch het aantal sterren groeit. Er worden twintig keer zoveel sterren geboren dan momenteel in de Melkweg. Daarmee gloeit het sterrenstelsel steeds feller en kon de Hubble ruimtetelescoop het gemakkelijk vinden. Op foto's gemaakt door de Spitzer telescoop was GN-z11 al eerder opgemerkt, maar toen werd er geen aandacht aan besteed. De leidenaren hadden ook het oude record met het stelsel EGSY8p7. Toen dat zijn licht uitzond, was het heelal 550 miljoen jaar oud. Pagina 18

19 TOTALE ZONSVERDUISTERING OP 9 MAART 2016 IN INDONESIE Pagina 19

20 De diamantring Het is geluk hebben wanneer er ergens op onze aardbol een totale zonsverduistering te zien is. Al helemaal wanneer het dan onbewolkt en helder weer is.. Zeker dat laatste is erg belangrijk, want dan zijn er zonnevlammen en protuberansen fraai zichtbaar. Dit jaar kon van dat fantastisch mooie natuurverschijnsel genoten worden op de eilanden Sumatra en Sulawesi van Indonesië. Superhelder weer was het wel niet, maar het was wel heel fraai te zien. De Indonesiërs en een zeer groot aantal toeristen van over de gehele wereld genoten dan ook met volle teugen. De zonsverduistering begon al vlak na zonsopkomst. De totaliteit duurde, zoals altijd te kort. Maar dan brak het moment aan dat er een glimp van het zonlicht verscheen, de diamantring. Een fantastisch mooi moment. Meteen dringt het besef door: het is alweer afgelopen. Een heerlijk en voldaan gevoel blijft dan lang bij, bij de meesten voor de rest van hun leven. Een onvergetelijk mooi natuurverschijnsel. Zoiets nog nooit beleefd? In augustus 2017 krijg je weer een kans, want dan vindt de volgende plaats in de V.S. KOMT OP PLANEET JANSSEN LUCHT VOOR? Belgische en Britse sterrenkundigen kwamen op 16 februari met een verrassende uitslag van hun metingen van planeet Janssen. In de atmosfeer zou waterstof en helium voorkomen, maar geen waterdamp. Waarschijnlijk zijn die gassen afkomstig uit een gaswolk waaruit de planeet ongeveer acht miljard jaar geleden, is ontstaan. Uit andere metingen menen de onderzoekers te mogen concluderen dat de planeet uit diamant bestaat. Er zijn in deze lichte en droge lucht sporen van blauwzuur gevonden. Dat duidt op de aanwezigheid van veel koolstof en diamant bestaat uit koolstof. Planeet Janssen draait rond de dubbelster Copernicus. Die is op een heldere nacht met het blote oog te zien in het sterrenbeeld Kreeft. Een jaar duurt op die planeet maar achttien uur en er heerst een temperatuur van zo'n 2000 graden Celsius. Hij weegt ruim acht keer zo veel als de aarde. De planeet is in december 2015 vernoemd naar Sacharias Janssen uit Zeeuws- Vlaanderen. Hij was een brillenmaker die rond 1608 de moderne telescoop zou hebben uitgevonden. De planeet ernaast is Pagina 20

21 Lippershey genoemd, naar een andere Zeeuw die ook claimde de uitvinder van de telescoop te zijn. METEORIET DOODDE NIET EEN MENS Even kwam er groot nieuws uit India: een buschauffeur zou door een meteoriet gedood zijn. Hij zou de eerste mens zijn zover we tot nu toe weten, die dat zou zijn overkomen. De Indiase chauffeur stond op 8 februari op het grasveld voor de technische school waarvoor het werkte. Plotseling was er een explosie te horen. De getroffen man raakte zo ernstig gewond, dat hij op weg naar het ziekenhuis overleed. In de grond waarop hij had gestaan was een krater ontstaan en vond men een blauwe steen. Al snel werd gedacht, dat hij was getroffen door een steen uit de ruimte. Maar deskundigen trokken dat gebeuren al snel in twijfel. Ook van de kant van NASA kwam geen bevestiging. Vreemd was dat helemaal niemand van tevoren iets had gehoord of gezien. Hoe deze man om het leven is gekomen, is alleen maar gissen. Sommigen denken aan een ondergrondse explosie. Anderen aan een object dat uit of van een vliegtuig is gevallen, en weer anderen schrijven het toe aan ruimteafval dat door de wrijving met de lucht niet helemaal is verbrand. elkaar worden getrokken en doven. Ook de aarde zou uiteindelijk uit elkaar kunnen vallen. De Portugese onderzoeker Diego Saez- Gomez deed een poging om te bepalen wanneer deze 'Grote Scheuring' zich op z'n vroegst kan voltrekken. Met een computermodel simuleerde hij de uitdijing van het heelal. In deze simulatie verwerkte hij de nieuwste gegevens over ruimteverschijnselen waarmee donkere energie kan worden gemeten, zoals supernova's. Uit het onderzoek blijkt dat het heelal niet eerder uit elkaar kan scheuren dan over 2,8 miljard jaar.. Volgens hem is het ook best mogelijk dat de scheuring nog veel langer op zich kan laten wachten. "Misschien wel tot in de eeuwigheid", voegde hij er nog aan toe. NOORD-NEDERLAND GENOOT VAN NOORDERLICHT Het is maar af en toe te zien in ons land: noorderlicht. Maar dat geluk hadden de bewoners in Groningen, Friesland en de Waddeneilanden. Zij konden zondagavond 6 maart met het blote oog even genieten van dat prachtige natuurverschijnsel..de rest van Nederland kon tegen een wolkendek kijken. SCHEURT MOGELIJK HET HEELAL UIT ELKAAR? Als we een aantal onderzoekers van de Universiteit van Lissabon mogen geloven, gaat dat inderdaad gebeuren. Niet vandaag of morgen. Nee, nee, op z'n vroegst pas over 2,8 miljard jaar We hoeven ons dus voorlopig nog echt geen zorgen te maken. De uitdijing van het heelal zal dan zo sterk zijn versneld door donkere energie, dat er een scheuring zal optreden in de ruimtetijd. In dat geval zal het heelal ophouden te bestaan. Verrassend nieuws? Nee, niet echt. Sterrenkundigen speculeren al langer over het einde van het universum, omdat het heelal zich met toenemende snelheid uitdijt. In theorie kunnen sterrenstelsels en zelfs individuele sterren door deze expansie uit Het noorderlicht dat in Noord-Nederland te zien was Noorderlicht ontstaat doordat elektrisch geladen deeltjes afkomstig van de zon (zonnewind) in botsing komen met het magnetisch veld van de aarde. Om heel precies te zijn met de zuurstofatomen en stikstofmoleculen. Is dat heftig dan krijgen we dat te zien in de vorm van licht. Dat kan voor prachtige kleureneffecten zorgen. Pagina 21

22 DE VIJF MANEN OM DWERGPLANEET PLUTO Ooit was Pluto de negende planeet in ons zonnestelsel totdat hij werd gedegradeerd tot dwergplaneet. Maar ondanks dat draaien er wel vijf manen er omheen. De planeten Mercurius, Venus, Aarde en Mars moeten wel jaloers zijn op dat kleine verre hemellichaam. Vier van de vijf manen ontdekten wetenschappers de laatste jaren pas. Men was dan ook erg benieuwd hoeveel er bij zouden komen na de passage van het NASA ruimtevaartuig New Horizons op 14 juli Tot ieders verbazing: GEEN. De eerste maan om Pluto werd ontdekt in 1978 en kreeg de naam Charon, de demon die de zielen naar de onderwereld brengt volgens de Griekse mythologie. Pluto zelf is de god van de onderwereld. De enorme omvang van Charon met een doorsnede van 1200 km, is verbazingwekkend. Bijna half zo groot als de planeet. Hebben we hier te maken met een dubbelplaneet? De afstand tot elkaar is eveneens opvallend. Slechts kilometer en dat is te vergelijken met de afstand Londen tot Sydney in Australië. Charon moet dan ook snel een baan om Pluto hebben afgelegd. Dat klopt, in 6,4 aardse dagen. Zoveel tijd heeft ook Pluto nodig om een keer om zijn as te draaien. Charon hangt dus altijd boven dezelfde plek boven Pluto. Dat verschijnsel kennen we ook bij geostationaire kunstmanen om de aarde. Pluto en Charon Het oppervlak van Charon bestaat uit waterijs. Het ziet er verrassend jong uit en dat zou betekenen dat de oceaan onder het oppervlak nog lang invloed heeft gehad. Zo lang geleden Pagina 22

23 zal het nog niet bevroren zijn. Wat ook opvalt is de roodachtige tint in het noordpoolgebied. Verder ziet deze maan er vrij grijsachtig uit van kleur In 2005 fotografeerde de Hubble ruimtetelescoop Pluto en zijn omgeving ter voorbereiding op de New Horizons missie. Op die foto's werden toen de manen Mix en Hydra ontdekt. Helaas bevonden deze beide op een te grote afstand om door New Horizons fraai op foto's vastgelegd te kunnen worden. Wat we van maantje Nix weten dat het 42 kilometer lang is en 36 kilometer breed. Op de foto's waren details te zien die altijd nog tenminste 3 kilometer groot zijn. Bij maantje Hydra was dat iets gunstiger. Het kleinste detail is minimaal 1,2 kilometer groot. Maan Nix (S/2005 P2) Maan Hydra (S/2005 P1) Maan Hydra is 55 kilometer lang. Erg interessant van vorm. Het lijkt op komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko. Deze twee hemellichamen lijken gevormd te zijn door samenklontering van twee andere objecten. Hebben bij de vorming van de komeet en deze maan dezelfde processen afgespeeld? Het oppervlak is vermoedelijk bedekt met waterijs. Verder schijnt er veel methaanijs voor te komen. Hydra was in de Griekse mythologie de negen-koppige slang, die het rijk van Pluto bewaakte. In de Griekse mythologie is Nix de moeder van Charon en godin van de nacht. Op maan Nix is een opvallend grote krater te zien. Zou die krachtiger zijn geweest dan was dat maantje in stukken geslagen. Astronomen hebben de indruk dat het een tere maan is. Sommigen denken zeker te weten dat het een fragment is van een andere maan. Nix meet een diameter van 46 kilometer en draait in 249 aardse dagen eenmaal om de planeet. Pagina 23

24 wordt dat Styx 7 km breed is en een diameter meet van 5 km. Maan Styx (S/2012 P5) Maan Kerberos (S/2011 P4) Op 28 juni 2011 werd dankzij de Hubble ruimtetelescoop een vierde maan ontdekt, die de naam Kerberos kreeg, vernoemd naar de driekoppige hond in de Griekse mythologie. Ook deze maan heeft twee lobben net als Hydra. Kerberos is ongeveer 8 km lang en meet een doorsnede van 5 km. Het tuimelt tussen de manen Nix en Hydra in op km om Pluto heen. Daarvoor heeft het 32,1 dagen nodig. Wetenschappers vermoeden dat Kerberos over een sterke aantrekkingskracht beschikt. Verder is bekend dat het oppervlak veel licht terugkaatst. De vijfde maan werd gevonden op 26 juni 2012 en is vernoemd naar de rivier Styx, dat de levenden van de doden scheidt. Geschat Zeer onregelmatig van vorm dus. Zijn baan is vrij cirkelvormig om de planeet op km afstand. In 20,2 aardse dagen draait het om Pluto. Opvallend is ook hier zijn sterke lichtweerkaatsing en dat duidt er op dat op het oppervlak ijs voorkomt. Styx werd ontdekt door Mark Showalter met behulp van de Hubble ruimtetelescoop Algemeen gaan de wetenschappers er nu van uit dat er geen nieuwe manen meer om Pluto ontdekt zullen worden. De planeet en zijn manen op schaal wat grootte en onderlinge afstanden betreffen Pagina 24

25 SCHITTERENDE OPNAME AHUNU MONS OP CERES Het Amerikaanse ruimtevaartuig Dawn is naar een lagere baanhoogte rond dwergplaneet Ceres gebracht. Vanaf een hoogte van 385 kilometer namen de camera's o.a. schitterende haarscherpe foto's van Ahunu Mons. NASA maakte van die opnames een mozaïek foto. Het lijkt nu wel of je er enkele tientallen meters boven hangt. Wat een prachtige details. Bedenk daarbij dat het kleinst zichtbare detail altijd nog 35 meter groot is. De berg Ahunu Mons heeft een hoogte van 5 kilometer gemeten tot de hoogste top. De gemiddelde hoogte bedraagt zo'n 4 kilometer. Dat is iets minder hoog dan de wetenschappers hadden gedacht na bestudering van de foto's toen het aan zijn allereerste omloopbanen om dit hemellichaam begon. De diameter van deze krater bedraagt ongeveer 20 kilometer. Hoe deze is ontstaan, kunnen de wetenschappers niet verklaren. Evenmin niet wat het witte materiaal op de helling mag zijn. Het omliggende terrein ziet er heuvelachtig uit en ook dat stelt wetenschappers voor een raadsel. De berg werd al ontdekt toen Dawn voor het eerst langs Ceres vloog, toen op een afstand van kilometer. Pagina 25

26 CASSINI FOTOGRAFEERDE DE ZUSSEN TETHYS EN RHEA In de Griekse mythologie kennen we de gezusters Tethys en Rhea. Twee manen van Saturnus hebben ook die namen gekregen. Het NASA ruimtevaartuig Cassini, dat om de planeet Saturnus draait, fotografeerde deze 'zussen' op een heel fraai moment op 11 oktober Ze lijken dicht bij elkaar te staan, maar schijn bedriegt. Op het moment dat deze foto werd gemaakt was Tethys zo'n kilometer verder weg. Dat is bijna de afstand Aarde - Maan. is altijd nog 7 kilometer groot. De afstand tot Tethys bedroeg toen 1,5 miljoen kilometer. Het kleinst zichtbare detail meet op Tethys 9 kilometer. Rhea (met een doorsnede van 1527 kilometer) en Tethys (met en diameter van 1062 kilometer) zijn middelgrote manen en bestaan grotendeels uit ijs. De foto werd genomen in zichtbaar rood licht. Cassini maakte deze opname op een afstand van 1,14 miljoen kilometer van Rhea. Het kleinst zichtbare details (pixel) op deze maan Pagina 26

27 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND APRIL 2016 MERCURIUS Laag boven de westnoordwestelijke horizon kunnen we 's avonds kort na zonsondergang planeet Mercurius vinden d.w.z. in de periode 5 tot 25 april. Tot 5 april bevindt hij zich in het sterrenbeeld Vissen en daarna in de Ram. VENUS Na een lange periode als een helder object aan de ochtendhemel te hebben kunnen bewonderen, zullen we haar deze maand moeten missen. Venus staat te dicht bij de zon om te kunnen waarnemen. Van 2 tot en met 10 april bevindt de planeet zich in het sterrenbeeld Vissen, daarna tot 14 april in de Walvis om vervolgens weer terug te keren in de Vissen. MARS Verschijnt in de late avond boven de horizon en is tot in de ochtend als een oranjeachtige ster te aanschouwen. Aangezien deze rode planeet steeds dichterbij komt, neemt zijn helderheid toe. Tot 4 april is Mars in het sterrenbeeld Schorpioen aan te treffen en daarna in Slangendrager. JUPITER Schittert als een heldere ster aan de avond en nachtelijke hemel tot bijna in de ochtend. Deze reuzenplaneet staat in het sterrenbeeld Leeuw. SATURNUS Eind april komt Saturnus al voor middernacht op. Is de gehele nacht in deze maand in het sterrenbeeld Slangendrager aan te treffen. URANUS Staat in het sterrenbeeld Vissen en te dicht bij de zon om hem te kunnen zien. NEPTUNUS Met een sterrenkijker kunnen we deze verste planeet pas eind deze maand vinden. Zoek laag boven de oostzuidoostelijke horizon in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 1 april: Tussen uur en uur trekken de schaduwen van de manen Io en Europa over het wolkendek van Jupiter. 6 april: Vandaag is een bedekking van Venus door de Maan te zien. Dat begint om 9.34 uur aan de verlichte zijde van de Maan. Te uur komt aan de donkere zijde de planeet weer te voorschijn. Dit natuurverschijnsel is alleen te zien met een sterrenkijker en met een sterke vergroting. MAAR PAS OP: de zon bevindt zich vlakbij. Ga dus heel voorzichtig te werk. 7 april: Maan Titan bereikt deze ochtend de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 8 april: Rechtsboven de smalle maansikkel is deze avond planeet Mercurius te vinden. Zoek laag boven de westelijke horizon en het is her beste te zien rond uur. 9 april: Na 2.00 uur staan de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet. 10 april: Liefhebbers van sterbedekkingen kunnen vanavond twee keer genieten. Rond uur begint de eerste en te uur de tweede. In beide gevallen betreft het een sterretje van het sterrenbeeld Stier. Het gebeurt vanaf de donkere rand. Gebruik wel een sterrenkijker. 10 april: Vanavond is fraai te volgen dat de Maan Aldebaran de helderste ster van het sterrenbeeld Stier nadert. De samenstand is helaas niet te zien, want beide hemellichamen bevinden zich zo goed als onder de horizon. 11 op 12 april: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten oosten van de planeet. 15 april: Rond 1.04 uur is een rakende bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Kreeft door de Maan in een sterrenkijker te zien. 17 april: Iets boven de Maan treffen we ster Regulus aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 17 op 18 april: Iets boven de Maan prijkt de reuzenplaneet Jupiter. 18 op 19 april: Deze nacht bevinden zich de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. Pagina 27

28 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in april - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de komeet - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 8 april 2016 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen in Uden. - bespreking nieuwtjes - bespreking nieuwe presentatie - Computerproject - Nabespreking zeer succesvolle sterrenkijkavond (plm. 250 bezoekers!!!!) - Wat verder ter tafel komt zich ontplooien en het zonlicht reflecteren. Deze kunstmaan zal helderder zijn dan welke ster ook aan het firmament. De initiatiefnemers hopen met deze piramidevormige Mayak jonge mensen enthousiast te maken voor ruimtevaart en sterrenkunde. Maar ze hopen ook een oplossing te kunnen bieden voor een alsmaar groeiend probleem: ruimteafval. Met behulp van zo'n satelliet wil de groep een aerodynamisch remsysteem testen. Als dat systeem goed werkt, kan het in de toekomst wellicht gebruikt worden om kunstmanen, die niet langer meer gebruikt worden of uitgewerkt zijn, in de dampkring te laten terugkeren. Door de wrijvingshitte verbranden ze dan grotendeels of helemaal. Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 april 2016 CROWDFUNDING: LANCEER EEN RAKET Alleen ruimtevaartorganisaties en grote bedrijven kunnen satellieten (laten) lanceren. Maar dat is al lang niet meer het geval.dat is nu mogelijk voor een grote groep mensen wanneer zij hun krachten bundelen en er geld insteken. Binnenkort gaat dat al gebeuren. Tegen het einde van dit jaar zal met behulp van de Russische ruimtevaartorganisatie Roscosmos de satelliet Mayak in de ruimte gebracht worden. Dat zal gebeuren met de Russische Sojoez 2 raket. Zodra de Mayak in een baan om de aarde draait, zullen de zeilen Mayak VERVOLG PAGINA op 21 en 21 op 22 april: Samenstand van de Maan met ster Spica de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 23 april: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 24 april: Te uur eindigt de overgang van maan Io over Jupiter. Dat gebeurt aan de westelijke rand.. Bijna tegelijkertijd verdwijnt aan diezelfde rand maan Europa. 25 april: Iets onder de Maan treffen we Mars aan, en onder die planeet Antares de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 26 april: Rechts van de Maan zien we Saturnus staan. Pagina 28

29