40e jaargang nr december 2014

Transcriptie

1 40e jaargang nr december 2014 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Een belangrijke gebeurtenis voor de Amerikaanse ruimtevaart: een Delta 4 raket stijgt op de eerste testvlucht van de Orion capsule. Dat ruimtevaartuig moet de V.S. over enkele jaren weer bemande ruimtevluchten kunnen laten uitvoeren. INHOUD: Nieuwste Russische raket met succes gelanceerd... 3 Eerste lancering van een nieuwe raket voor India... 7 Japan lanceerde ruimtevaartuig naar een asteroide... 8 Het Internationaal Ruimtestation ISS... 9 Succesvolle testvlucht Orion capsule Onderzoek tegen kanker in de ruimte Marsnieuws Ruimtesonde Dawn bijna bij Ceres Stormen op Uranus een raadsel Astrofotografie door N.J.R.S- leden Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 NIEUWSTE RUSSISCHE RAKET MET SUCCES GELANCEERD Ruim een maand geleden kondigde Rusland al aan dat het een nieuwe lanceerraket in gebruik zou nemen. Op 23 december was het dan zover. Vanaf de Russische lanceerbasis Plesetsk vertrok de Angara 5 richting ruimte. Een zeer krachtige raket die de opvolger van de Proton moet gaan worden. De Angara 5 werkt op vijf RD-191 motoren met als brandstof kerosine. Twaalf minuten na de lancering was het de beurt aan de Breeze M raket. Deze bovenste rakettrap bracht een dummy tot vlakbij de geostationaire omloopbaan. Die manoeuvre duurde zo'n negen uren. Met deze 852 ton (gevuld met brandstof) wegende raket, beschikt Rusland over de krachtigste vuurpijl sinds de Energia raket, die in de vorige eeuw de Russische onbemande space shuttle Buran in de ruimte bracht. President Poetin, die de lancering via een videoverbinding volgde, zei trots te zijn op deze Angara 5, die uitgerust is met de allernieuwste technologieën. De raket kan gebruikt worden om bestaande en toekomstige projecten uit te voeren zowel op burgerlijk als militair gebied. Het biedt voor dat land grote mogelijkheden. Ruim drie minuten na liftoff waren de vier hulpraketten leeggebrand en werden die afgestoten. De gasklep in de eerste fase van de vlucht is zodanig geprogrammeerd totdat alle kerosine en vloeibare zuurstof (als drijfgas) is verbruikt. De tweede trap is uitgerust met een RD-0124A motor. De bovenste trap, de Breeze M, is de beproefde en afkomstig van de Sojoez 2-1b en de Proton raket. Naar verwachting zal die zo'n vier keer ontstoken worden om de lading, die in de neuskegel met een diameter van vijf meter zit, naar een geostationaire omloopbaan op plm kilometer boven de evenaar te brengen. Het gewicht van die kunstmanen zullen zo'n 5,4 ton bedragen. Bij deze testvlucht was er geen scheiding van de ongeveer 2040 kg wegende dummy-kunstmaan. Deze testlancering luidt het begin van het einde in van de Proton raket. De Angara 5 gaat deze namelijk vervangen. De lanceringen zullen vanaf Plesetsk plaatsvinden en niet vanaf lanceerbasis Baikonoer. Rusland wil die steeds minder gebruiken. Angara 5 liftoff Pagina 3

4 De Angara raket in diverse uitvoeringen PROTON LANCEERDE ASTRA- 2G Voortgestuwd door zes hoofdmotoren steeg een Proton raket op van lanceerbasis Baikonoer. De hemel was kraakhelder boven de dorre vlakten van Kazachstan op zaterdag 27 december. Daardoor waren de hete uitlaatgassen van de motoren nog lang te zien. Geheel volgens plan bracht het de Luxemburgse (SES) communicatiesatelliet ASTRA-2G in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. Korte tijd later zorgde de Breeze M rakettrap ervoor dat die omloopbaan in een geostationaire veranderde op zo'n kilometer boven de evenaar. Tekening van ASTRA-2G Hiervoor moest de raketmotor vijf keer tot ontbranding worden gebracht. Die manoeuvres duurden negen uur.. Vanaf ongeveer 28,5 graden O.L. zal het de communicatie (televisie, radio, internet, telefoon enz.)verzorgen tussen het Verenigd Pagina 4

5 Koninkrijk, Ierland, het vasteland van Europa, Afrika en het Midden-Oosten. De bedoeling is dat de ASTRA-2G zeker 15 jaar in bedrijf zal blijven. Deze lancering was de 401ste van een Proton raket. De eerste ging in 1965 van start. RUSLAND LANCEERDE 'AFLUISTERSATELLIET' Met succes verliet op 25 december een Sojoez raket lanceerbasis Plesetsk onder zich. Ongeveer 15 minuten later had het, volgens de Russen, een communicatiesatelliet in een baan om de aarde gebracht. Volgens de Amerikanen was het een spionagesatelliet. Deze lanceerraket had een verbeterde motor voor de derde trap, de RD De kunstmaan kwam in een sterk ellipsvormige baan om de aarde terecht op ongeveer 250 bij 880 kilometer hoogte. Daarbij maakt het een hoek van 67,1 graden met de evenaar. Aan boord bevond zich een kleine raketmotor, die de omloopbaan om de aarde, geleidelijk naar een cirkelvormige wist te veranderen met als hoogte ongeveer 900 kilometer. De satelliet behoort tot het type Lotos 5 waarvan er al enkele de afgelopen jaren zijn gelanceerd. En die maken deel uit van het Russische Liana intelligentienetwerk, dat nieuwe maritieme surveillance kunstmanen voor lancering in de komende jaren zal omvatten. SOJOEZ LANCERING Voor de tiende keer vertrok een Sojoez raket vanaf lanceerbasis Kourou in Frans Guyana. Een vlekkeloze lancering van deze Russische drietrapsraket met vier hulpraketten. In de neuskegel voerde het met zich mee vier satellieten, elk met een gewicht van ongeveer 700 kg voor het 03b netwerk. Dat is een netwerk voor highspeed internet voor de derde wereld. Ruim twee uur na liftoff bereikten deze kunstmanen hun banen op ongeveer 7830 kilometer hoogte boven de evenaar. Het netwerk zal uiteindelijk bestaan uit een dozijn kunstmanen. Het wordt beheerd door een bedrijf dat is gevestigd op de Britse Kanaaleilanden. Een van de 03b satellieten in de testhal Arianespace, verantwoordelijk voor de lanceringen op Kourou, was zeer tevreden met deze succesvolle lancering. De mislukking om twee Galileo-kunstmanen in de ruimte te brengen op 22 augustus, hing nog als een donkere wolk boven de lanceerbasis. Inmiddels is de oorzaak van het falen bekend. Het had te maken met een bevroren brandstofleiding die de doorstroming van het drijfgas verstoorde. RESURS P2 GELANCEERD Met een Sojoez 2-1b raket bracht Rusland de Resurs P2 in een baan om de aarde. Dat gebeurde op 26 december vanaf lanceerbasis Baikonoer. In minder dan tien minuten na liftoff draaide deze ongeveer zeven ton wegende kunstmaan in zijn geplande omloopbaan op ongeveer 500 kilometer hoogte om de aarde. Pagina 5

6 APPARATUUR NEW HORIZONS INGESCHAKELD Resurs P2 Een van de belangrijkste taken van deze wetenschappelijk satelliet is het zoeken naar tekenen van exotische antimaterie en donkere materie in de kosmos. Maar het is ook de bedoeling dat het informatie verstrekt over landbouw, milieu, visserij, rampen, weerkunde en cartografie. Bovendien worden de verkregen gegevens ook gebruikt voor planning van wegen, autosnelwegen en de olie- en gasindustrie. Rusland is van plan de Resurs P3 in het vierde kwartaal van 2015 in de ruimte te schieten. NIEUWE RUSSISCHE RAKETMOTOR VOOR ANTARES In Rusland gonsde het al enige tijd van de geruchten, maar Orbital Sciences Corp deed of het van niets wist. Maar op 16 december volgde dan toch de bekendmaking: de Russische raketmotor, de RJ-26, in de Antares raket, wordt vervangen door de Russische RD-181. Op die dag werd officieel de overeenkomst bekend gemaakt. Dat is dezelfde raketmotor die ook voor de Atlas V van United Launch Alliance gebruikt wordt. Twee Amerikaanse raketten voor het lanceren maken vanaf nu dus gebruik van Russische raketmotoren. Menigeen zal nu zijn of haar wenkbrauwen fronsen. De V.S. en Europa hebben toch sancties tegen Rusland genomen??!! Daar moet toch iedereen aanhouden. Maar zoals bijna altijd weten de V.S. die weer te omzeilen als dat in hun straatje past. Na een reis van negen jaar (grotendeels slapend afgelegd) werden op 6 december 's avonds om 9.00 uur de instrumenten aan boord van het NASA ruimtevaartuig New Horizons, weer tot leven gebracht. Tijd om alle systemen te testen en bij te sturen. Na anderhalf uur bleek dat alles werkte, waarna een signaal naar de aarde werd gestuurd dat alles 'oke' was. Viereneenhalf uur later bereikte dat signaal het vluchtleidingscentrum van de NASA. New Horizons heeft nog zo'n 200 miljoen kilometer te gaan. Zoals het er nu naar uitziet, belooft de ontmoeting met dwergplaneet Pluto een groot succes te worden. Iedereen kijkt vol spanning uit naar 14 juli wanneer het toestel langs Pluto scheert. EERSTE HASSELBLAD- CAMERA IN DE RUIMTE VERKOCHT De eerste Hasselblad-camera, die in de ruimte heeft gevlogen, is verkocht aan een Britse anonieme koper. Hij heeft er $ voor betaald. Deze camera vloog aan boord met astronaut Walter Schirra tijdens de Mercury- Atlas 8 missie op 3 oktober Hij had de camera zelf gekocht in een winkel in Houston. Daarmee werden de eerste professionele kwaliteitsfoto's van de aarde gemaakt vanuit de ruimte. Gordon Cooper gebruikte die camera opnieuw (na enkele veranderingen) tijdens zijn MA-9 vlucht op 15 en 16 mei in Pagina 6

7 INDIA'S NIEUWSTE LANCEERRAKET India beschikt over een nieuwe krachtige lanceerraket, de GSLV Mk.3. De eerste lancering gebeurde op 18 december vanaf lanceerbasis Satish Dhawan. Op de top van de raket bevond zich de eerste capsule voor toekomstige bemande vluchten, de Crew Module Capsule Atmospheric Re-entry Experiment (Care). Op een hoogte van 126 kilometer werd deze van de bovenste rakettrap afgestoten. raket werkte. De tweede en de derde waren puur voor het gewicht en de testen. ISRO en haar technici waren zeer tevreden over deze testvlucht. Over enkele jaren kan het zwaardere ladingen in de ruimte schieten. Op 126 kilometer hoogte werd de Care afgestoten en kwam volgens plan hangende aan parachutes in de oceaan terecht. De capsule meet een doorsnede van ongeveer 10 meter en weegt zo'n 3700 kilo. De eerste vlucht met een bemanning aan boord zal naar verwachting pas over zo'n zeven jaar kunnen gebeuren. Voordat het zover is moet er nog wel ruim anderhalf miljard euro op tafel komen. De Indiase regering is nog niet bereid dat bedrag de komende jaren beschikbaar te stellen. Het heeft tot nu toe slechts een kleine 20 miljoen euro toegezegd om te werken aan technologieën om de eerste stappen voor de Care te zetten. De Care capsule dobbert na een geslaagde ballistische vlucht in de oceaan De GSLV Mk. 3 verlaat voor een eerste testlancering het Indiase lanceerplatform Een succesvolle testlancering van deze 42 meter hoge raket. Binnen een minuut bereikte deze 630 ton wegende raket al de snelheid van het geluid. De Indiase ruimtevaartorganisatie ISRO liet weten dat de motoren waren voorzien van de allernieuwste technologieën. De GSLV Mk. 3 is voorzien van twee hulpraketten. Alleen de eerste trap van de De GSLV Mk. 3 is ook nog niet helemaal klaar. Er wordt nog volop gewerkt aan de bovenste rakettrap die op waterstof moet gaan werken.. Uiteindelijk zal deze raket zware communicatiesatellieten tot vier ton in een geostationaire baan om de aarde moeten gaan brengen. En ladingen tot zo'n tien ton naar banen op enkele honderden kilometers hoogte boven de aarde. In een latere periode zelfs ruimtevaartuigen naar de Maan, Mars en andere bestemmingen. Mooie toekomstplannen. Pagina 7

8 JAPAN LANCEERDE RUIMTEVAARTUIG NAAR ASTEROIDE Met succes lanceerde de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA het ruimtevaartuig Hayabusa 2. Dat gebeurde op 2 december (3 december Japanse tijd) vanaf lanceerbasis Tanegashima. De bedoeling is dat het ruimtevaartuig naar asteroïde 1999 JU3 zal vliegen, er bodemmonsters neemt en die vervolgens naar de aarde brengt. En dan zijn er wel de nodige jaartjes verstreken. Volgens berekeningen zal dat op z'n vroegst eind 2020 gebeuren. Net als zijn voorganger, zal ook Hayabusa 2 een ionenmotor gebruiken voor zijn heen- en terugreis. Als het wederom in de Australische woestijn landt, moet het aanzienlijk meer materiaal aan boord hebben. Daarvoor is het toestel ook ontworpen. Materiaal dat meer water en organische stoffen bevat, want asteroïde 1999 JU3 is van het type C en is dus meer koolstofhoudend dan de rotsachtige Itokawa (type S). Om asteroïde 1999 JU3 te bereiken moet het ruimtevaartuig in 2015 nog een keer langs de aarde vliegen. Dan maakt het gebruik van diens aantrekkingskracht. Die flyby zorgt voor een extra versnelling waardoor het in 2018 bij de asteroïde aankomt. Het zal dan gedurende 18 maanden eromheen gaan draaien. In die periode zal het drie keer een landing uitvoeren om bodemmateriaal te verzamelen. Daar blijft het niet bij. Drie Japanse robotwagentjes en een Europese, zullen op die asteroïde neergezet worden om informatie te vergaren. De Hayabusa 2 verschilt niet veel van zijn voorganger. Alleen de technieken zijn verbeterd en de ionenmotor levert 20% meer stuwkracht. Ook de antenne is wat afgevlakt en daardoor weet het toestel ook minder Er is weinig over asteroïde 1999 JU3 bekend. Wat we weten is dat het 900 meter groot is en 7,6 uur nodig heeft om een keer om zijn as te draaien. Pagina 8

9 KERST IN HET ISS Voor de ruimtevaarders in het ruimtestation waren deze dagen vakantiedagen. Via een videoboodschap wensten ze de aardbewoners fijne kerstdagen en spraken ze de hoop uit dat dit overal in vrede gevoerd zouden worden. Kelly en Komienko zijn goede vrienden van elkaar en verwachten dat tijdens hun ruimtevlucht ook te blijven. Erg belangrijk is dat wel willen ze het gezamenlijk uitvoeren van de vele experimenten zo optimaal tot een goed einde brengen. Komienko vertelde tijdens een persconferentie op 18 december dat er in de ruimte geen grenzen zijn. Hij doelde daar ongetwijfeld op de minder goede politieke verstandhouding tussen de V.S. en Rusland. Beide ruimtevaarders hebben elk al heel wat dagen in de ruimte doorgebracht. Kelly heeft 180 dagen op zijn naam staan en Komienko 176 dagen. Kelly en Komienko gaan echt nu geen nieuw duurrecord vestigen in de ruimte. Eind jaren 1980 en begin jaren 1990 brachten al twee Russen een jaar en zelfs langer dan een jaar door aan boord van het Russische ruimtestation MIR. De Italiaanse astronaute Samantha Christoforetti in een uitbundige kerststemming In het ruimtestation was zelfs een kleine kerstboom aanwezig evenals kerstverlichting. En voor iedereen kerstmutsen en kerstkousen en ontbrak het ook niet aan de nodige kerstcadeautjes. De kerstmaaltijd bestond uit bestraalde kalkoen, gedroogde aardappelpuree, boontjes, paddenstoelen, maisbrood met dressing enz. Het grappige was wel dat ze Eerste Kerstdag zestien keer vierden. Zestien keer kwam die dag de zon op en evenzoveel keren ging die weer onder. KLAAR VOOR EEN VLUCHT VAN EEN JAAR In 2015 zullen er voor het eerst twee ruimtevaarders aan een ruimtevlucht van een jaar beginnen. Het zijn de Rus Mikhail Komienko en de Amerikaan Scott Kelly. Ze zullen in een Sojoez capsule vanaf lanceerbasis Baikonoer op 27 maart vertrekken. Tijdens die ruimtevlucht staat vooral de vraag centraal over hoe het menselijk lichaam gedurende een lange tijd in gewichtloze toestand verandert. Dat heeft alles te maken met toekomstige bemande vluchten naar o.a. Mars. Scott Kelly (links) en Mikhail Komienko (rechts) De vlucht die in maart aanvangt staat grotendeels in het teken van de veranderingen in het menselijk lichaam. Voor die onderzoeken heeft Kelly ongeveer 19 Amerikaanse experimenten op zijn lichaam te verwerken en Komienko 14 van de Russische wetenschappers. EERSTE 3D PRINTER IN ISS De eerste 3D printer in het ISS is geïnstalleerd. Dit gebeurde op 17 november in het Microgravity Science Glovebox door commandant Barry Wilmore. Die installatie verliep probleemloos en in de loop van de dag werden de eerste afdrukken al vervaardigd. Weldra volgden er meer, onder de naam Pagina 9

10 'Made in Space'. Dat apparaat werd in september met een Dragon capsule naar het ruimtestation gebracht. NASA heeft hoge verwachtingen voor het 3D printen. Deze technologie kan de ruimtevaart goedkoper, veiliger en efficiënter maken. De eerste afdrukken werden vergeleken met de producten op aarde. Op deze manier kunnen de technici eventuele verbeteringen aanbrengen. SUCCESVOLLE ORIONCAPSULE TESTVLUCHT Voor het eerst sinds vele jaren heeft NASA weer een capsule, die Amerikanen in staat moet stellen weer eigen bemande ruimtevluchten te laten maken. Al gaat dat nog wel enkele jaren duren. De testvlucht die op 5 december plaatsvond, was nog maar het begin. Die vlucht moest door allerlei kleine probleempjes 24 uren uitgesteld worden. wrijvingshitte die opliep naar 2200 graden Celsius. Ook over de stabiliteit waren de technici tevreden. Liefst 1200 sensoren (zeer gevoelige meetinstrumenten) zorgden voor heel veel informatie. Voor de verwerking ervan hebben de technici nog de nodige tijd nodig. Over enkele jaren moet de Orion Amerika's grote ambities, reizen naar de Maan, Mars en planetoïden waar gaan maken. CHINA LANCEERDE YAOGAN 26 Met een Long March 4B raket bracht China op zaterdag 27 december een militaire verkenningssatelliet, de Yaogan 26, in een baan om de aarde. De lancering geschiedde vanaf lanceerbasis Taiyuan. Deze kunstmaan kwan in een bijna cirkelvormige baan op een hoogte van 485 kilometer. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 97,4 graden. Enkele tienduizenden belangstellenden zagen de Delta 4 raket opstijgen. Project Exploration Flight Test-1 vertrok vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. De gehele vlucht verliep probleemloos en 4,5 uur later kwam Amerika's nieuwste ruimtecapsule met een plons in de Stille Oceaan terecht nadat het twee banen om de aarde had beschreven op een hoogte van ongeveer 5800 kilometer. Dat was maar liefst veertien keer hoger van onze planeet dan het ruimtestation ISS. Daarna brak het belangrijkste deel van deze testvlucht aan, de terugkeer. Beter gezegd het testen van het hitteschild. Met een snelheid van kilometer per uur dook het de dampkring binnen.. Probleemloos beschermde het de Orion tegen de Long March 4B lancering op 27 december 2014 Volgens China wordt deze kunstmaan gebruikt voor wetenschappelijk experimenten, landmeting, schattingen van gewasopbrengsten en voor het waarschuwen van naderende rampen. Verder is bekend dat het toestel is uitgerust met camera's met een zeer hoge resolutie. Vreemd is wel dat China deze lancering niet vooraf aankondigde. De volgende lancering is op 31 december. China wil dan met een Long March 3A raket een weersatelliet in de ruimte brengen. Pagina 10

11 ONDERZOEK TEGEN KANKER IN DE RUIMTE Vanaf het moment dat de Sovjet-Unie het eerste ruimtestation, de Saljoet-1, lanceerde in de zeventiger jaren in de vorige eeuw, gingen de mensen steeds langer in de ruimte verblijven In een omgeving met een extreem lage zwaartekracht. In het ISS varieert dan van 1000 tot minder dan de kracht die op aarde wordt ervaren. We kennen dat onder de naam 'gewichtloosheid'. Beter is te spreken van mini-zwaartekracht, want er is altijd iets sprake van een aantrekkingskracht. Denk hierbij aan o.a. de invloed van de stuurraketjes. Al snel begonnen (bio)wetenschappers met de bestudering van de cellen in die gewichtloze toestand. Dat gebeurt zelfs driedimensionaal. Saljoet-1 In een laboratorium op aarde vlakken de cellen ten gevolge van de zwaartekracht af. In de ruimte behouden ze hun bolvormige structuur en rangschikken ze zich in driedimensionale groepen, zoals dat ook normaal in het menselijk lichaam gebeurt. Becker was de eerste onderzoeker die een experiment in de ruimte liet uitvoeren. Deze was gericht op onderzoek van cellen bij eierstokkanker. Sinds 2003 houdt de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA zich bezig met de bestudering van hoogwaardige kristallen die gevormd worden door eiwitmoleculen. De resultaten kunnen te zijner tijd cruciale behandelingen van ziekten opleveren. Een andere studie, de CelBox-Schildklier, onderzoekt kanker op cellulair niveau. Hierbij gaat het vooral om de bolvormige structuur van kankercellen in gewichtloze toestand en hoe deze zich verspreiden. Een ander team van wetenschappers liet een experiment uitvoeren aan boord van het Chinese ruimtevaartuig Shenzhou 8. Na afloop stelde het team vast dat sommige tumoren minder agressief lijken in gewichtloosheid. Artsen hebben veel ervaring met het bestrijden van kanker op de grond. Maar ruimtevaarders in de ruimte worden voortdurend gebombardeerd door kosmische straling, zij het wel een andere. De verschillende soorten stralingen kunnen echter veranderingen te weeg brengen in het menselijke DNA, het genetisch materiaal in de cellen van het lichaam. Of het herstel van deze schade in de ruimte verschilt met die op de grond, is nog onvoldoende bekend. Maar welke gevolgen hebben de stralingen op de cellen die in de ruimte tot kanker leiden, op behandelingen op aarde? Tot welke veranderingen leidt dat in de genen?. Bij terugkeer naar de aarde zullen die cellen in draagmoeders geïmplanteerd worden. Wat gaat er dan gebeuren is de grote vraag. Een heel ander middel in de strijd tegen kanker zijn de ruimtevaarttechnieken. Een heel belangrijke is de Canadese robotarm geworden. Met een ongelooflijke precisie kan deze robotarm een opdracht uitvoeren. Medici ontdekten dat deze techniek erg welkom is in de operatietechnieken. Vooral bij hersenoperaties. Die kunnen veel preciezer en doeltreffender uitgevoerd worden en daardoor veel minder complicaties tot gevolg hebben. Over dit onderzoek in de ruimte valt vrijwel nergens iets over te lezen. Jammer, want alleen dit onderzoek kost veel tijd en geld, maar kan wel tot grote doorbraken leiden in de strijd tegen kanker. Zo zijn er nog meer onderzoeken, waar jammer genoeg, nauwelijks tot geen aandacht aan besteed wordt. Pagina 11

12 door Michel van Pelt TOCH METHAANVARIATIES EN ORGANISCHE VERBINDINGEN OP MARS NASA s Curiosity rover heeft sterke variaties gemeten in de hoeveelheid methaan in de Marsatmosfeer. Dat hebben Amerikaanse wetenschappers bekend gemaakt die met het SAM-instrument aan boord van de rover werken. SAM (Sample Analysis at Mars) detecteerde kortdurende pieken; eind 2014 en begin 2014 was het methaangehalte, met ongeveer 7 moleculen per miljard atmosfeermoleculen, ongeveer tien keer zo hoog als normaal. Dit wijst er op dat er af en toe zeer plaatselijk methaangas vrij komt. Het gat dat Curiosity in het Cumberland-gesteente boorde, en waarin organische verbindingen werden gevonden. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] Eerder hadden ESA s Mars Express sonde en ook telescopen op aarde al aanwijzingen gevonden voor plaatselijke methaanconcentraties op Mars, maar er waren veel onzekerheden in de metingen en dus scepsis van wetenschappers. Met Curiosity is het voor het eerst mogelijk methaanconcentraties ter plekke, op het oppervlak van Mars zelf, te meten. Maar aanvankelijk vond de rover echter niets bijzonders. Tot eind 2014 dus. Methaan staat erg in de belangstelling omdat het een biologische oorsprong kan hebben: het zou kunnen dat er momenteel Marsmicroben leven die het gas produceren. Het kan ook dat er in het verleden op Mars leven voorkwam en dat het geproduceerde methaan in de bodem is opgeslagen, bijvoorbeeld in ijs, en nu af en toe vrij komt. Pagina 12

13 Daarnaast zijn er echter ook niet-biologische verklaringen, waaronder chemische processen in de bodem (nu of in het verleden). Datzelfde SAM instrument heeft onlangs ook voor het eerst met zekerheid organische (oftewel koolstofhoudende) verbindingen gevonden. Dat gebeurde in bodemmonsters die Curiosity nam uit een gesteenteformatie die Cumberland is gedoopt. Ook hier is de ontdekking niet direct bewijs voor leven, omdat er ook vele niet-biologische processen zijn die koolstofhoudende moleculen kunnen produceren (wat dat betreft is de term organisch nogal misleidend). Misschien zijn de organische moleculen zelfs uit de ruimte afkomstig. Niettemin is het een belangrijke ontdekking, want zelfs als de verbindingen niet door leven zijn gemaakt betekent hun bestaan dat de basisstoffen die nodig zijn voor het creëren van leven in principe op Mars voorhanden zijn of waren. INDIA S MANGALYAAN VIERT 100 BANEN India s eerste Marssatelliet Mangalyaan maakte op nieuwjaarsdag haar 100ste rondje om de rode planeet. India lanceerde de sonde met haar eigen PSLV raket en wist Mangalyaan op 24 september 2014 in haar baan rond Mars te manoeuvreren. Het werd daarmee het eerste Aziatische land met een succesvolle Marssonde. De satelliet werkt nog altijd prima volgens ISRO (Indian Space Research Organisation). ZONNEWIND DIEP IN DE MARSATMOSFEER NASA s nieuwste Marssatelliet MAVEN heeft laten zien dat de zonnewind verder doordringt in de Marsatmosfeer dan gedacht. MAVEN kwam op 22 september 2014 bij Mars aan en draait sindsdien rond in een sterk elliptische baan. Daarbij duikt het elke omloop in de ionosfeer, de atmosferische laag van geladen deeltjes op een hoogte van 120 tot 500 kilometer. Net als op aarde vormt deze laag een barrière voor de stroom energierijke deeltjes van de zon, de zonnewind. Als een soort schild beschermt de ionosfeer de planeet tegen deze zonnedeeltjes. Op Mars blijkt de zonnewind echter via een soort truc relatief diep door te kunnen dringen in de ionosfeer: MAVEN zag dat de geladen zonnedeeltjes hoog in de atmosfeer worden ontladen, waarna ze in neutrale vorm, immuun voor de als deflectie-schild werkende electro-magnetische velden, door kunnen dringen in de ionosfeer. Vervolgens blijken ze weer geïoniseerd te raken, en nemen daarmee dieper in de atmosfeer weer de karakteristieken van de zonnewind aan. Wetenschappers denken dat dit proces een belangrijke rol speelt bij de afbraak van de Marsatmosfeer, die nu nog slechts zeer ijl is. Artistieke impressie van MAVEN in een baan rond Mars. [NASA Goddard Space Flight Center] Pagina 13

14 RUIMTESONDE BIJNA BIJ CERES Het Amerikaanse ruimtevaartuig Dawn komt over enkele maanden in de buurt van dwergplaneet Ceres. Als alles volgens plan verloopt zullen camera's aan boord de eerste opnames maken van redelijk dichtbij.. Wie weet wat voor ontdekkingen er dan gedaan worden. STORMEN OP URANUS EEN RAADSEL Zeven jaar na de dichtste nadering tot de zon zijn pas het aantal stormen op deze gasreus toegenomen. Waarom zo laat is voor de astronomen een raadsel. Opvallend is dat ze bijzonder krachtig zijn. Des te raadselachtiger omdat de atmosfeer van deze planeet doorgaans erg rustig is. Normaliter werden de stormen in 2007 verwacht. Het vreemde is ook dat niemand weet hoe ze ontstaan. De planeet zelf heeft geen bron van interne warmte. Ook de zon kan op deze afstand geen rol spelen. Het licht op het noordelijk halfrond is te zwak om iets te kunnen betekenen. Tussen 5 en 6 augustus werden er maar liefst acht stormen geteld. Ze werden met aardse telescopen waargenomen. Dwergplaneet Ceres gefotografeerd door de Hubble ruimtetelescoop Ceres is het grootste hemellichaam in de asteroïdengordel tussen Mars en Jupiter. Zover bekend is het er relatief warm en nat. Het meet een doorsnede van 950 kilometer en zijn dichtheid bedraagt 2,09 gram per kubieke centimeter (de aarde 5,5 gram). Volgens astronomen duidt dat op een aanwezigheid van 40% water. De kern moet rotsachtig zijn en de mantel bestaan uit waterijs. Het grootste waterreservoir (op de aarde na) in het binnenste van ons zonnestelsel. Op Ceres zijn pluimen van waterdamp ontdekt. Hoe die ontstaan is een raadsel. Misschien zal Dawn ook dit raadsel kunnen oplossen wanneer het tussen maart en juli 2015 om deze dwergplaneet draait. Infrarood opname van Uranus Pagina 14

15 ASTROFOTOGRAFIE DOOR N.J.R.S.-LEDEN In de nacht van 29 november is bovenstaande foto gemaakt door N.J.R.S.-lid Dauwe Goorhuis. De foto is gemaakt door een 80mm lenzenkijker. Op de foto staan de Paardenkopnevel en de Vlamnevel. Specificaties: Telescoop: Skywatcher ED80 Camera: Canon 700D Belichting: 19 x 4 minuten, iso 800 Volg de verrichtingen van Dauwe op z n Flickr pagina: Heb je zelf ook mooie foto s gemaakt van de sterrenhemel? Stuur ze dan naar ons op, dan plaatsen we ze in Astruim. g.keijzers1@upcmail.nl Pagina 15

16 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JANUARI 2015 MERCURIUS Tot ongeveer 22 januari kunnen we deze binnenplaneet laag boven de zuidwestelijke horizon vinden. Het gebruik van een goede verrekijker is wel aan te bevelen. Zoek tot 5 januari in het sterrenbeeld Boogschutter, vervolgens tot 22 januari in Steenbok en tot 30 januari in Waterman. Daarna keert Mercurius weer terug in de Steenbok. VENUS Schittert als een heldere avondster boven de westelijke horizon. Verwijdert zich van de zon en is daardoor iedere avond langer zichtbaar. Venus beweegt zich tot 3 januari in Boogschutter, tot 25 januari in de Steenbok en daarna in het sterrenbeeld Waterman. MARS Deze rode planeet treffen we tot 9 januari aan in het sterrenbeeld de Steenbok en daarna in de Waterman. Mars is als een roodachtige ster in het zuidwesten te zien. JUPITER Komt in de loop van de avond in het oostnoordoosten op en is dan de rest van de nacht zichtbaar. Deze heldere planeet treffen we in het sterrenbeeld Leeuw aan. SATURNUS Pas laat in de nacht verschijnt Saturnus in het zuidoosten boven de horizon. Kijk tot 17 januari in het sterrenbeeld Weegschaal en daarna in de Schorpioen. URANUS Al met een kleine sterrenkijker of met een goede verrekijker op te sporen in het sterrenbeeld Vissen. Is de gehele avond tot middernacht zichtbaar. NEPTUNUS Zoek met een sterrenkijker in het sterrenbeeld Waterman. Is alleen vroeg in de avond zichtbaar. Verdwijnt eind januari al tegen 20 uur onder de horizon. VAN DAG TOT DAG 1 jan.: Rond 2.27 uur staan de manen Europa en Ganymedes van Jupiter zeer dicht bij elkaar. Om 4.19 uur verdwijnt Ganymedes in de schaduw van Jupiter. Te 5.01 uur verdwijnt ook Europa in de schaduw van de planeet. Vanaf 6.15 uur is te zien dat maan Io voor langs Jupiter trekt. Vanaf dat moment is alleen maan Callisto nog te zien. 2 jan.: Tussen 3.50 uur en 4.06 uur wordt Jupiters maan Ganymedes gedeeltelijk bedekt door maan Europa. Is alleen te zien in grote kijkers. 2 jan. 's Avonds is een zeer nauwe samenstand te zien van de Maan met Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 2 jan.: Tot kort na middernacht zijn de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet aan te treffen. 2 op 3 jan.: In grote kijkers is te zien vanaf uur de schaduwovergang van maan Europa, Deze wordt vanaf uur door de schaduw van maan Io gevolgd. Vanaf dat moment zijn tot 2.12 uur twee schaduwen tegelijk op de planeet te zien. Om 0.55 uur staan ze heel dicht bij elkaar. 8 jan.: Iets boven de Maan treffen we Jupiter aan. 8 jan.: Volg de manen Callisto (links), Europa (midden) en Ganymedes vanaf 3.00 uur. Te 4.45 uur staan deze drie heel dicht bij elkaar. Te 5.45 uur staan Callisto aan de andere van deze drie. 8 jan.: Te 9.00 uur bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot de planeet. 10 jan.: Tussen 2.15 uur en 4.05 uur zijn de twee schaduwen van de manen Io en Europa tegelijk op Jupiter te zien. 12 jan.: Deze avond is een samenstand te zien van de Maan met Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 13 op 14 jan.: De vier grootste manen van Jupiter zijn ten westen van de planeet te zien. 16 jan.:iets onder de Maan zien we deze ochtend Saturnus staan. Pagina 16

17 16 jan.: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 17 jan.: Tegen de ochtend bevinden de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 17 jan.: Tussen 4.52 uur en 5.58 uur vallen de schaduwen van de manen Io en Europa tegelijk op Jupiter. 17 jan.: Tegen de ochtend is linksonder van de smalle maansikkel Antares te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen 19 jan.: Tussen 3.31 uur en 3.36 uur wordt maan Europa door maan Ganymedes bedekt. 19 jan.: In het begin van de avond is er DE kans om Neptunus op te sporen. Deze is dan een tikkeltje onder Mars te vinden. Een ideale kans... grijp die! 22 jan.: Deze avond bevindt de smalle maansikkel zich tussen Mars (boven) en Venus (onder) in. 23 op 24 jan.: Deze nacht staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 24 jan.:deze ochtend vallen maar liefst drie schaduwen van manen,io, Callisto en Europa, tegelijk op het wolkendek van Jupiter. Een zeldzame gebeurtenis. Om 4.12 uur begint dat met de schaduw van maan Callisto Om 5.35 uur komt daar de schaduw van maan Io erbij Om 7.27 uur volgt die van maan Ganymedes. Dit spektakel duurt 25 minuten en eindigt te 7.52 uur 24 jan.: 's Ochtends bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus 24 jan.: Tussen uur en uur wordt maan Io door de schaduw van maan Callisto verduisterd. 25 jan.: Rond uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Vissen. 26 jan.: Van 6.13 tot 6.19 uur bedekt maan Ganymedes maan Europa. 27 jan.: Te uur begint de schaduwovergang aan de oostelijke rand van maan Europa. Vrijwel tegelijkertijd eindigt de schaduwovergang van maan Io. 28 jan.: Na middernacht zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te vinden. 28 jan.: Rond uur bevindt zich boven de Maan de Pleiaden, de bekende open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier. 31 jan.: Neptunus is iets ten noorden van Venus te vinden. Gebruik wel een telescoop. Op 1 februari staat Neptunus iets ten noordwesten van Venus. 'VALLENDE STERREN' Elk jaar verschijnen er tussen 1 en 5 januari de Bootiden, ook wel de Quadrantiden genaamd. Daarvoor moeten we kijken richting sterrenbeeld Bootes (Ossenhoeder). Spectaculair zal het dit jaar zeker niet worden, want we hebben te maken met de volle maan. Alleen de heel heldere exemplaren kunnen we te zien krijgen. MAANFASEN Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier 05 januari 13 januari 20 januari 27 januari DE ZON OPKOMST ONDERGANG 01 januari 8.48 uur uur 11 januari 8.44 uur uur 21 januari 8.35 uur uur 31 januari 8.22 uur uur Pagina 17

18 EXCURSIE Noteer alvast in je agenda: volgend jaar op 10 januari staat er een excursie op het programma. Een dag/avond uit. Allereerst bezoeken we een ruimtevaarttentoonstelling in Bonn en daarna de grote sterrenwacht in die plaats. Geïnteresseerd? Laat het even weten d.m.v. een mailtje naar ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst avond in december bespreking nieuwe plannen - Bespreking nieuwtjes - Kijken met een sterrenkijker - werken aan waterraketten - wat verder ter tafel komt Ieder krijgt persoonlijk bericht waar en wanneer deze bijeenkomst plaatsvindt. Aanvang: uur Einde: uur CONTRIBUTIE BETALEN Een aantal leden maakt elk jaar automatisch het lidmaatschapgeld over. Maar de meesten willen daaraan graag herinnerd worden. Wel dat doen we dan bij deze. Gaarne zo spoedig mogelijk tenminste 20 euro overmaken op: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Vermeld hierbij: lidmaatschap 2015 Ruud Asseldonk heeft voor dit jaar wederom voor een fraaie en toepasselijke seizoenkaart gezorgd. Wij, het bestuur en de redactie onderstrepen deze wens voor komend jaar. UDEN - VELDHOVEN Gezamenlijke bijeenkomst op vrijdagavond 9 januari Bespreking nieuwtjes - Excursie - Nieuwe activiteit - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: uur Einde: uur Pagina 18

19