43e jaargang nr juni 2017

Transcriptie

1 43e jaargang nr juni 2017 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: NASA's ruimtevaartuig Juno maakte deze schitterende opname van een zuidelijk deel van Jupiter. Dat gebeurde op 19 mei 2017 vanaf een hoogte van kilometer boven de wolkentoppen. INHOUD: Juno zorgde voor een schat aan gegevens over de gasreus Jupiter... 3 Sojoez MS-03 terug op aarde... 5 Ruimtevrachtschip Dragon gelanceerd... 7 Succesvolle testvlucht van een nieuwe Indiase raket... 7 Eerste lancering vanaf nieuwe lanceerbasis in Nieuw-Zeeland Voor de derde keer zwaartekrachtsgolven gemeten Ruimtevaartuig naar asteroïde 16 Psyche Marsnieuws Saturnus in het nieuws Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Waterraketten bouwen en lanceren Pagina 2

3 De zuidpool van Jupiter gefotografeerd door Juno op een afstand van kilometer. Schitterend zijn de vele wervelende cyclonen te zien. Wat een prachtig plaatje (mei 2017) JUNO ZORGDE VOOR EEN SCHAT AAN GEGEVENS OVER JUPITER De eerste maanden van waarnemingen van de planeet Jupiter door de Amerikaanse sonde Juno hebben een schat aan gegevens opgeleverd. Daarbij o.a. te denken aan de foto's van enorme wervelende cyclonen op en rond de polen, en de kenmerken en structuren en bewegingen van de wolken. Jupiter blijkt er heel anders uit te zien dan op het moment dat het NASA ruimtevaartuig zijn reis in 2011 aanving en het moment dat het op 4 juli 2016 arriveerde. Elke 53 dagen voltooit het een volledige baan om deze reuzenplaneet. waarbij het op minder dan 5000 kilometer passeert. Inmiddels is dat al zes keer gebeurd. De laatste keer op 19 mei toen het over de wolkentoppen vloog. De kortste passage tot dusver namelijk 3500 kilometer. Het is de wetenschappers inmiddels wel duidelijk geworden dat Jupiter veel minder saai is dan ze eerst dachten. Voor heel wat gegevens zorgt de radiometer die in zes golflengtes waarnemingen verricht van de warmtestraling die wordt uitgezonden vanuit verschillende lagen in de atmosfeer door stormwolken en straalstromen tot wel 500 kilometer diepte. De microgolfradiometer ontdekte een gordel van ammoniak bij de evenaar maar ook op andere breedtegraden. Die gaat van de top van de wolken tot wel 350 kilometer diep. Mogelijk nog dieper maar het instrument heeft niet de mogelijkheid tot die diepte. De gordels variëren sterk van elkaar. Wetenschappers vragen zich af hoe dat in elkaar zit bij de Pagina 3

4 andere reuzenplaneten Saturnus, Uranus en Neptunus Met een microgolf radiometer zijn de concentraties ammoniak vastgelegd. De lage concentraties zijn in blauw weergegeven De aurora's ontstaan door een stroom van elektronen in de atmosfeer, die via de zuidpool opstijgen. De elektronendetector vond deeltjes die opstegen en die daarbij in botsing kwamen met waterstofmoleculen en veroorzaakten die ultraviolette kleur. Zeer verrassend was het te zien, tijdens elke passage, de tientallen wervelende cyclonen en anticyclonen op de polen. Ongelooflijk complex. Dit schouwspel te zien op de polen hadden de wetenschappers niet verwacht. Wat een verschil met de rest van de planeet. Wat zullen de camera's en instrumenten nog meer voor spectaculairs laten zien. Tot minstens februari 2018 blijft het toestel om deze grootste planeet van ons zonnestelsel draaien. Er wordt getracht het zwaartekrachtveld in kaart te brengen. Daarmee hopen de wetenschappers te weten te komen hoe het met de kern zit. Is er wel een kern? Een rotsachtige kern die wel tien keer zwaarder is als die van de aarde? Misschien is die niet eens scherp omgrensd? Onderzoek van het magnetisch veld wordt uitgevoerd door een magnetometer, die is aangebracht aan het uiteinde van een van de zonnepanelen. De eerste resultaten lieten zien dat er flinke verschillen zijn. Op sommige plekken blijkt die sterker te zijn en op andere weer zwakker. Mogelijk ontstaat deze ergens tussen de middenlaag, bestaande uit vloeibaar metallische waterstof en het midden tussen het middelpunt van de planeet en de atmosfeer. Het magnetisch veld strekt zich uit tot buiten de atmosfeer. Door de zonnewind wordt het terug geblazen en ziet eruit als de staart van een komeet. Aurora boven de zuidpool (mei 2017) Pagina 4

5 SOJOEZ MS-03 TERUG OP AARDE Op donderdag 1 juni was het zover. De Rus Oleg Novitsky en de ESA ruimtevaarder de Fransman Thomas Pesquet namen afscheid van de achterblijvers in het ruimtestation om vervolgens naar de Sojoez MS-03 te zweven en erin plaats te nemen. De luiken van het ISS en de Sojoez werden afgesloten en vervolgens uitvoerig op luchtdichtheid gecontroleerd. Het toestel werd van het ruimtestation ontkoppeld en zweefde daarna op veilige afstand van het ISS. De remraketten werden ontstoken en de val naar de aarde was begonnen. Een routine klus. De Sojoez werd in drieën gesplitst en de terugkeercapsule stortte zich naar de aarde. Het hitteschild zorgde ervoor dat het toestel niet verbrandde. Toen het voldoende was afgeremd, kwam er een kleine parachute tevoorschijn die de grote uit de capsule trok. Dat bezorgt de inzittenden een flinke klap, maar zorgt wel voor een veilig neerkomen op de steppen van Kazachstan. Vlak voor het met de bodem in aanraking komt, zorgt heel even een remraket voor nog meer vertraging in de valsnelheid.. Na 3136 baantjes om de aarde beschreven te hebben, zat de ruimtevlucht van Oleg en Thomas erop die 196 dagen had geduurd. en Fischer op 3 september a.s. terug naar de aarde. KORTE RUIMTEWANDELING Tijdens een korte ruimtewandeling van 2 uur en en 46 minuten op dinsdag 23 mei verving Peggy Whitson een externe computer en plaatste Jack Fischer enkele antennes voor draadloze communicatie voor toekomstige uitstapjes. Die ruimtewandeling begon met het aantrekken van hun ruimtepakken en het overschakelen op accuvoeding. Vervolgens verlieten zij de Quest luchtsluis. Whitson ging naar de lab truss waarin zich de defecte computer (MDM = Multiplexer -demultiplexer) bevindt. Fischer zweefde naar de andere zijde van het ISS, het naar de aarde gekeerde Destiny laboratorium module.. Het installeren van de antennes leverde geen problemen op. Jack Fischer aan het werk tijdens zijn ruimtewandeling op 23 mei Sojoez MS-03 verlaat het ISS Met het vertrek uit het ISS van Pesquet en Novitsky kwam er een einde aan Expeditie 51 onder commando van Peggy Whitsom. Met de aanvang van Expeditie 52 kwam het commando nu onder de Rus Yurchikhin. Zoals de plannen nu zijn, keren Whitson, Yurchikhin Whitsom daarentegen had het wat moeilijker. Fischer hielp haar met het halen van het reinigingswerktuig bij de luchtsluis. Samen verwijderden ze het zwevend vuil. De MDM werd vervangen en toen moesten de bouten aangedraaid worden. Bij twee van de drie verliep dat probleemloos. Maar met de derde ging dat minder gemakkelijk. Het lukte toch vrij snel. Na enkele controles kon Whitson melden dat de MDM prima werkte. Wat het probleem was van de defecte MDM, die sinds 20 mei niet meer werkte, kon niet ontdekt worden. De doos zag er onbeschadigd uit. Het ISS beschikt overigens over 44 MDM computers. Na het verzamelen van het gereedschap, togen de astronauten naar de luchtsluis en Pagina 5

6 kwam daarmee een einde aan de 43e Amerikaanse ruimtewandeling. Whitson had haar record nu naar 60 uur en 21 minuten gebracht. MUIZENSPERMA BLIJFT VRUCHTBAAR IN DE RUIMTE Japanse wetenschappers hebben gezonde muizen verwekt met muizensperma dat negen maanden lang in de ruimte was opgeslagen. Het betrof sperma van twaalf verschillende muizen dat werd bewaard in het ruimtestation bij een temperatuur van 98 graden Celsius onder nul. Terug op aarde werden met dat zaad 73 jongen verwekt. Wetenschappers doen al langer onderzoek naar de houdbaarheid van sperma in de gewichtloze ruimte. Dit onderzoek wordt gedaan om te kijken of de mensheid kolonies kan stichten op andere hemellichamen. Een voorwaarde hiervoor is natuurlijk dat er voldoende genetische diversiteit is om te voorkomen dat er erfelijke ziektes ontstaan. De grote vraag is echter hoe snel geslachtscellen beschadigd raken door straling in de ruimte, waar de straling honderd keer sterker is dan op de aarde.. Sperma meesturen met ruimtereizigers is een van de opties om dit op diverse genen te kunnen testen. Het DNA in het zaad van de muizen bleek na het negen maanden verblijf in de ruimte inderdaad aangetast door de straling. De schade aan de cellen leidde echter niet tot onvruchtbaarheid. Met het sperma uit het ISS verwekten de Japanse wetenschappers uiteindelijk net zoveel jongen als met een vergelijkbare hoeveelheid zaad dat op aarde was achtergebleven. Deze resultaten tonen aan dat de mogelijkheid om nageslacht van mensen of dieren te laten ontstaan van sperma dat in de ruimte is opgeslagen. BLIKSEM ZORGT VOOR UITSTEL LANCERING Het was stormachtig weer in de buurt van lanceerbasis Kennedy op donderdag 1 juni toen een Falcon 9 een ruimtevrachtschip naar het ISS moest lanceren. Het aftellen was toen ongeveer 25 minuten voor liftoff genaderd, toen een blikseminslag plaatsvond in het nabijgelegen Merritt eiland. Er ontstond een onveilige situatie en de lancering werd uitgesteld. Deze had een onbemand ruimtevrachtschip met 2708 kg met o.a. experimenten naar het ISS moeten schieten. Een nieuwe poging werd gepland naar 3 of 4 juni. De aftelklok is gestopt EINDE CYGNUS SS JOHN GLENN Een veel te druk programma voor de ruimtevaarders aan boord van het ISS deed NASA besluiten het ruimtevrachtschip Cygnus SS John Glenn eerder van het ruimtestation los te koppelen. Dat gebeurde nu op zondag 4 juni in plaats van op de geplande 16 juli. Na het sluiten van de beide toegangsluiken en het losdraaien van de zestien bouten, verwijderde Jack Fischer met de robotarm Canadarm 2 het toestel veilig van het ISS. Op dat moment vlogen beide toestellen boven het zuidelijk deel van de Atlantische Oceaan. De Cygnus SS John Glenn, codenaam OA-7, had 43 dagen, 3 uur en 5 minuten aan het ruimtestation vastgezeten. Op veilige afstand werden gedurende een korte tijd de remraketten in werking gesteld, zodat het gevaarte in een lagere omloopbaan om de aarde ging draaien. Tot zondag 11 juni stonden nog enkele experimenten op het programma waaronder het SAFFIRE 3 vuurexperiment en het uitzetten op donderdag 8 juni van vier kleine LEMUR 2 kunstmanen bestemd voor meteorologie en het volgen van schepen. Pagina 6

7 Boordevol afval en niet meer bruikbaar materiaal dook het op 11 juni de dampkring in en verbrandde door de hoge wrijvingshitte. RUIMTEVRACHTSCHIP DRAGON GELANCEERD Op zaterdag 3 juni verliet een Falcon 9 raket lanceerbasis Cape Canaveral met de bedoeling het onbemande ruimtevrachtschip Dragon naar het ISS te schieten. De start verliep voorspoedig en na twee dagen bereikte het toestel het ruimtestation. Daar zaten Peggy Whitson en Jack Fischer klaar om met door Canada gebouwde robotarm de Dragon vast te pakken en het naar de Harmony module te brengen waaraan het vervolgens werd vastgekoppeld. Dat gebeurde zelfs sneller dan gepland was. In de Dragon was 2700 kg aan apparatuur en experimenten aanwezig waaronder 40 muizen waarop een geneesmiddel wordt uitgeprobeerd om botgroei te bevorderen. Ze krijgen een behandeling met het zogenaamde NELL-1 middel. De helft van de muizen keert op 2 juli in de Dragon weer terug naar de aarde en de andere twintig muizen blijven langer in de ruimte om vergelijkende studies over hun botten en andere weefsels uit te voeren. Ook vlogen mee enkele duizenden fruitvliegjes voor diverse experimenten. Aan boord was ook een nieuw type energieopwekkend zonnepaneel. Die is lichter, compacter en uitrolbaar vergeleken met de uitklapbare die nu bij de meeste kunstmanen in gebruik zijn. Ook aan boord bevond zich een röntgen astrofysica experiment, dat de evolutie van neutronensterren zal bestuderen. Deze Dragon maakt nu zijn tweede ruimtevlucht. In september 2014 bracht het al gedurende 34 dagen door in de ruimte. Het is intussen wel aangepast en van modernere systemen voorzien. PROGRESS 67 GELANCEERD Zo'n 2700 kg aan vers voedsel, brandstof en andere benodigdheden bestemd voor Expeditie 52, bevond zich aan boord van het Russische bevoorradingsvrachtschip Progress toen het lanceerbasis Baikonoer onder zich liet. Op de top van een Sojoez-2.1a raket vloog het op vrijdag 16 juni richting ruimte. Nog geen tien minuten later bereikte het de omloopbaan om de aarde. De zonnepanelen werden uitgeklapt en de antennes uitgeschoven. Het Russische vrachtschip begon aan zijn 34 omloopbanen om de aarde om twee dagen later op een hoogte van 415 kilometer boven de Filippijnse Zee het ruimtestation te bereiken. Geheel automatisch koppelde het aan de Zvezda service module van het ISS. Een Sojoez raket met daarop een Progress op weg naar het ISS In de Progress MS-06 zoals het ook wordt aangeduid bevinden zich vier kleine kunstmanen die eind dit jaar door de kosmonauten tijdens een ruimtewandeling in de ruimte worden gebracht. SUCCESVOLLE TESTVLUCHT VAN NIEUWE INDIASE RAKET India heeft met succes de tot dusver haar krachtigste raket gelanceerd. Het betreft een opgewaardeerde GSLV Mk.3. Deze 43 meter hoge raket verliet op maandag 5 juni lanceerbasis Satish Dhawan voor zijn eerste volledige testvlucht. Twee min en 20 sec. na liftoff werden de twee hulpraketten en vrij snel daarna de neuskegel afgeworpen. Elf minuten na de start had de raket zijn taak met succes uitgevoerd en bereikte de 3136 kg wegende GSAT 19 communicatiesatelliet zijn sterk ellipsvormige baan om de aarde van 170 tot kilometer hoogte onder een hoek van 21,5 graden met de evenaar. Pagina 7

8 brengen. Dat was de tweede Quasi-Zenith satelliet, beter bekend onder de naam Michibiki 2. De GLSV Mk.3 raket staat klaar voor het maken van zijn eerste testvlucht De GSLV Mk.3 raket is bedoeld om satellieten met een gewicht tot 4000 kg in een geostationaire baan om de aarde te schieten. Dat is ongeveer twee keer groter dan waartoe de GSLV Mk.2 raket in staat is. De GSLV Mk.3 kan een lading van ongeveer 8000 kg in een lage omloopbaan om de aarde brengen oftewel op zo'n 600 kilometer hoogte.de Indiase ruimtevaartorganisatie ISRO is bijzonder trots op de geslaagde testvlucht van de GSLV Mk.3. De GSAT 19 is gedurende enkele weken na liftoff in een geostationaire baan gemanoeuvreerd. Naast de communicatieve diensten bestudeert het ook het milieu. Hiervoor is een stralingsspectrometer aangebracht. De volgende lancering van India staat gepland voor 23 juni. Een PSLV raket zal dan de Cartosat 2B aardobservatiesatelliet en een pakket van ruim 20 satellietjes, afkomstig uit diverse landen, in een baan om de aarde brengen. JAPAN LANCEERDE TWEEDE NAVIGATIESATELLIET Op donderdag 1 juni vertrok vanaf de Tanegashima lanceerbasis een H-2A raket met de bedoeling een tweede navigatiesatelliet in een baan om de aarde te Michibiki 2 in de testhal De lancering van deze 53 meter hoge Japanse raket verliep geheel naar wens. Binnen vijf minuten waren de twee hulpraketten en de neuskegel afgeworpen. Ongeveer zes-en-een-halve minuut na liftoff had de op vloeibare waterstof en vloeibare brandstof werkende eerste rakettrap zijn werk erop zitten en werd ook die vervolgens afgestoten. De tweede rakettrap schoot de 4400 kg wegende Michibiki 2 in een sterk ellipsvormige baan om de aarde op een hoogte van 250 bij kilometer onder een hoek van 31,9 graden met de evenaar. Na 28 minuten en 21 seconden na de start kon officieel medegedeeld worden dat de missie was geslaagd. De 33e van de 34 lanceringen van een H-2A raket sinds zijn eerste lancering in augustus 2001 droeg bij tot een succesvolle en betrouwbare H-2A Japanse raket. De tweede van de vier soortgelijke ruimtevaartuigen maakt deel uit van een navigatienetwerk waarbij gebruikers een betere schatting kunnen maken van hun posities. Vooral in steden en afgelegen gebieden waar wolkenkrabbers, bomen en bergen signalen van GPS-satellieten blokkeren of ernstig verstoren. Pagina 8

9 zwaarste lading tot dusver die een Proton raket omhoog bracht. Op deze tekening is goed te zien het beter functioneren van de Japanse navigatiesatellieten vergeleken met de Amerikaanse GPS De komende tien maanden zullen er nog twee Quasi-Zeniths gelanceerd worden en dan is het netwerk compleet. Ze zullen een hoek maken van 44 graden met de evenaar. Telkens zal een van de vier zo'n acht uren boven Japan vliegen. De baanhoogte bedraagt tot kilometer. Wanneer een Michibiki boven Japan bevindt, zal het steeds naar het hoogste punt vliegen. Deze navigatiesatellieten worden ook ingezet op het gebied van stedenbouw, landbouw, nationale veiligheid en tijdens rampen. Technici schatten hun levensduur op 12 tot 15 jaar. Michibiki betekent in het Japans "leidende" of "tonen de weg". SUCCESVOLLE PROTON LANCERING Na een jaar van stilte was het op donderdag 8 juni weer zover: een oorverdovend lawaai van zes RD-276 hoofdmotoren van de eerste trap van de Proton raket werden ontstoken. De 58 meter hoge raket steeg op van lanceerbasis Baikonoer en zette koers richting ruimte. De op een mengsel van hydrazine en stikstoftetraoxyde brandstof werkende motoren, werkten zoals het moest. Altijd spannend blijft het hoe het de bovenste rakettrap, de Breeze M, zal doen. Die had tot taak de EchoStar 21 communicatiesatelliet in een geostationaire overgangsbaan te schieten. Na vijf keer de motor ontstoken te hebben, bereikte de satelliet die baan op een hoogte van 2300 bij kilometer onder een hoek van 30,5 graden met de evenaar. Negen uur na liftoff volgde de mededeling dat de lancering geslaagd was. Het was de Na bijna een jaar gaat er weer een Proton raket van start. Nu bracht het op 8 juni de EchoStar 21 in een omloopbaan om de aarde Grote blijdschap bij alle betrokkenen met her succes na het falen van de Breeze M tijdens de lancering op 9 juni Toen ging de Intelsat 31/DLA communicatiesatelliet verloren. Er waren gebreken en het vertrouwen in de raket nam zienderogen af. De lancering van de EchoStar 21 op 28 december 2016 werd uitgesteld. Technici moesten de voortstuwingsproblemen en de kwaliteitseisen in orde brengen. De Russische ruimtevaartorganisatie Roscosmos eiste verbeteringen in de 71 raketmotoren die opgeslagen waren. Na de nodige verbeteringen en de geslaagde testen, zag men met vertrouwen de toekomst van de Proton raket tegemoet. Voor de rest van dit jaar staan nog vier lanceringen met een Proton raket op het programma. EchoStar 21 met de uitgeklapte zonnepanelen en een reflector antenne met een doorsnede van 18 meter Pagina 9

10 De 6900 kg wegende EchoStar 21 is bedoeld voor mobiele communicatie en dataverkeer tussen de Europese landen en de buurlanden. Gedurende enkele weken na de lancering werd de kunstmaan naar een geostationaire baan boven de evenaar gemanoeuvreerd op kilometer hoogte op 10,25 graden O.L. De bedoeling is dat hij 15 jaar in bedrijf blijft. EERSTE LANCERING VANAF NIEUWE LANCEERBASIS IN NIEUW-ZEELAND Alles was nieuw op donderdag 25 mei in Nieuw-Zeeland. Een nieuwe lanceerbasis en een nieuwe raket. Gelegen op het schiereiland Mahia aan de oostkust van Nieuw-Zeeland bevindt zich de lanceerbasis Complex 1. Het wordt gerund door een particulier bedrijf van de V.S. en Nieuw-Zeeland. Na een uitstel van drie dagen vanwege het slechte weer, vertrok op 25 mei onder een overwegend bewolkte hemel voor het eerst de Lab Electron raket. Een 17 meter hoge raket, gemaakt van zwarte koolstof composiet materialen. Na een supersnelle controle door computers gedurende enkele seconden voor de ontsteking van de 9 raketmotoren, werkend op een combinatie van kerosine en vloeibare zuurstof, vertrok de raket richting ruimte. lancering een testlancering. Wel zaten boven op de raket allerlei instrumenten die het vluchtverloop en het functioneren van de raketonderdelen moesten registreren. Alle verkregen gegevens moeten leiden tot het oplossen van het probleem en moeten voor nog betere prestaties zorgen. Ondanks dat niet alles was gelukt, waren de technici tevreden. Later dit jaar zullen er nog twee of meer lanceringen volgen. Voordat de Lab Elektron van start ging, waren er al zo'n 80 sondeerraketten vanaf deze lanceerbasis omhoog geschoten. Aan deze lanceerbasis is een grote behoefte. Er zijn al heel veel contracten getekend voor het in de ruimte brengen van CubeSats en die vraag wordt alsmaar groter. Een kleine raket zoals de Lab Elektron komt als geroepen. Lanceerbasis Complex 1 De Lab Elektron op het lanceerplatform Twee minuten en dertig seconden later was de brandstof van de eerste rakettrap verbruikt. Vier seconden later was het de beurt aan de tweede rakettrap voor een brandtijd van vijf minuten. Ergens ging er iets mis want de geplande omloopbaan om de aarde met een hoogte van 300 tot 500 kilometer werd niet bereikt. Niet dat het de bedoeling was om een kunstmaan te lanceren, daarvoor was deze De motor van de Lab Elektron raket meet een diameter van 1,2 meter en is vernoemd naar de in Nieuw-Zeeland geboren kernfysicus Ernest Rutherford. Het is de eerste in zijn soort vervaardigd in 3D afdruk. FALCON 9 LANCEERDE INMARSAT 5 Een 70 meter hoge tweetrapsraket Falcon 9 schoot op 16 mei de vierde Inmarsat in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. Gedurende enkele weken erna manoeuvreerden stuurraketjes de 6700 kg wegende communicatiesatelliet naar een geostationaire baan boven de evenaar. Vanuit Pagina 10

11 dat punt verzorgt het breedband communicatie tussen vliegtuigen, schepen op zee en mobiele gebruikers. lanceerbasis Kourou. Het bracht met succes de commerciële SES 15 communicatiesatelliet in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. Er verstreken vier-en-een-halve uren alvorens de kunstmaan zich van de bekende Fregat rakettrap losmaakte. Inmarsat 5 F4 Deze Inmarsat 5 F4 is de vierde in de vijfde Inmarsat serie. Het is uitgerust met zonnepanelen die een spanwijdte van 42 meter meten. Tegen het einde van het jaar moet de satelliet volledig in bedrijf zijn. EERSTE SLS-ORION VLUCHT ZONDER BEMANNING De kogel is door de kerk: in de eerste Orion capsule lancering boven op een SLS raket, zullen geen astronauten aan boord zijn. Begin dit jaar werd dat voorstel naar voren gebracht, maar half mei lieten managers van NASA weten dat dit zeker niet gaat gebeuren. De technische risico's zijn te groot. Ook de extra kosten van 900 miljoen dollar wenst NASA niet op te brengen. De lancering van de eerste vlucht, de EM-1 (Exploration Mission 1) staat gepland in het jaar De EM-2 met bemanning is bedoeld om in 2021 te vertrekken. Pas tijdens deze vlucht zijn alle systemen en voorzieningen in de Orion capsule aanwezig om bemanning erin plaats te kunnen laten nemen. Sojoez met SES 15 op weg naar de ruimte De weken erna zorgden de door xenon gevoede elektrisch raketjes ervoor dat de SES 15 in een geostationaire baan boven de evenaar terecht kwam. Daarvoor had het 190 dagen nodig. Deze raketjes zullen er ook voor zorgen dat de kunstmaan de komende 18 jaar zijn juiste stand naar de aarde heel precies blijft innemen. Vanaf 129 gr. W.L. zal het vooral de communicatie verzorgen ten behoeve van de luchtvaart en dan speciaal boven de V.S. SOJOEZ RAKET LANCEERDE SES 15 Een Russische Sojoez raket vertrok op 18 mei richting ruimte vanaf de Europese Zo ziet de tekenaar de SES 15 om de aarde draaien Pagina 11

12 RUSLAND LANCEERDE MILITAIRE KUNSTMAAN Vanaf lanceerbasis Plesetsk lanceerde Rusland op donderdag 25 mei een militaire kunstmaan. Dat gebeurde met een drietraps Sojoez -2 1b raket. Over het doel van deze kunstmaan werden nauwelijks mededelingen gedaan. Wat wel bekend is, is dat de baan een hoek van 64 graden met de evenaar maakt. Die baan is sterk ellipsvormig met een baanhoogte van 1600 tot kilometer. Deze kunstmaan, officieel aangeduid als Kosmos 2518 moet raketlanceringen al in een vroeg stadium opsporen m.a.w. het is een waarschuwingssatelliet. Deze lancering was de eerste van dit jaar vanaf Plesetsk, dat ongeveer 800 kilometer ten noorden van Moskou ligt. De Sojoez-2 1b is voorzien van een digitale vluchtregelsysteem. De derde trap is uitgerust met een verbeterde RD-0124 motor. 'BEGRAVEN' WORDEN IN DE RUIMTE Al minstens tien jaar geleden, konden we aanbiedingen lezen van een bedrijf of organisatie om as van een gecremeerd persoon in een baan om de aarde te laten schieten. Er stonden al enkele vluchten op het programma.. Het betrof steeds een klein beetje as hooguit niet meer dan enkele tientallen grammen. De rest van de overledene moest elders geplaatst worden. Het was en is nog steeds een symbolische bedoeling, waaraan wel een prijskaartje hangt. Een nieuw bedrijf heeft zich inmiddels ook op deze markt begeven. Het is Elysium Space, een Amerikaans bedrijf. Volgend jaar hoopt zij met deze vluchten te kunnen gaan beginnen. Dat gaat als volgt gebeuren. Een groot aantal bakjes van gecremeerde personen gaan met een kleine satelliet de ruimte in. Van elke persoon een heel klein beetje as. Een Falcon 9 raket zal volgend jaar voor de eerste lancering zorgen. Kosten? Zo'n 2250 euro per asbakje. Na ongeveer twee jaar om de aarde gedraaid te hebben, keert de satelliet naar de aarde terug en verbrandt door de wrijving met de atmosfeer helemaal. Het stof verspreidt zich in de lucht en zal dan ergens op aarde over een zeer groot oppervlak neerdalen. Volgens Elysium Space hebben zich al enkele honderden gegadigden voor dit project aangemeld. Het wordt dan een tweede poging van dat bedrijf. De eerste mislukte in Wat triester is, is het plan om ook volgend jaar as naar de maan te schieten. Daarvoor moet wel 9000 euro op tafel gelegd worden. Als het een hype mocht worden, zal dat een verschrikkelijke vervuiling van het maanoppervlak te zien geven. NASA'S BEGROTING 2018 voor het jaar 2018 krijgt NASA 19,1 miljard dollar te besteden en dat is 561 miljoen dollar minder dan in De regering Trump wil minder geld voor wetenschappelijke missies en schrapt zelfs stevig in Bureau Onderwijs. Ook een robotproject dat ter voorbereiding diende voor een vlucht naar Mars werd van tafel geveegd. De bezuiniging valt mee en dat betekent dat de 8,6 miljard dollar kostende James Webb Space Telescope niet aangetast wordt. Ook de projecten voor twee robotlanders op Mars, een ruimtevaartuig naar Jupiters maan Europa (geen lander) en twee sondes om asteroïden te bestuderen gewoon kunnen doorgaan. Ook aan de financiering van het ISS wordt niet getornd, evenmin aan de handelsafspraken met SpaceX en Orbital ATK. De regering Trump is juist een voorstander van private inbreng. Wel is er minder geld beschikbaar voor de SLS raket en de Orion capsule die vluchten om de maan (2020) en naar Mars in de jaren 2030 dienen te maken. Minder geld is er ook voor de bestudering van het klimaat. President Trump gelooft daarin niet en heeft er ook niets mee. Datzelfde geldt ook voor het onderwijsbureau van NASA. Dat budget is teruggebracht van 100 miljoen dollar naar $ 37 miljoen. Daarentegen ziet president Trump veel in onderzoek voor de luchtvaart. Hiervoor is $ 640 miljoen beschikbaar. BESCHADIGDE LANCEERTOREN Er wordt hard gewerkt om de beschadigde lanceertoren van de Falcon 9 raket van Pagina 12

13 SpaceX weer helemaal hersteld te krijgen voor het einde van deze zomer. Dan kunnen de nodige voorbereidingen getroffen worden voor een lancering eind dit jaar. De beschadigde lanceertoren De lanceertoren raakte beschadigd tijdens een explosie toen de raket werd volgetankt op 1 september vorig jaar. geplande observaties zijn er geen grenzen aan wat we ontdekken. Ze moeten nog wel een jaartje wachten. De James Webb-telescoop wordt in oktober 2018 gelanceerd. De telescoop heeft een spiegel met een breedte van 6,5 meter. Het licht dat deze spiegel opvangt, wordt doorgestuurd naar een tweede spiegel die het licht weer naar de instrumenten aan boord van de telescoop stuurt. In vergelijking: de Hubbleruimtetelescoop heeft een hoofdspiegel met een middellijn van 2,4 meter. De observatietijd met de James Webbtelescoop wordt verdeeld in een aantal cycli. De eerste cyclus duurt uur oftewel bijna een jaar waarvan tien procent van de tijd naar de betrokken wetenschappers gaat. Eind dit jaar wordt besloten hoe de overige negentig procent van de eerste cyclus wordt ingedeeld. Wetenschappers kunnen hiervoor voorstellen indienen. WAAR GAAT JAMES WEBB STRAKS EERST NAAR KIJKEN? WETENSCHAPPERS STELLEN EEN LIJST OP! De wetenschappers die nauw betrokken zijn (geweest) bij de ontwikkeling van de nieuwe James Webb-ruimtetelescoop hebben straks in het eerste jaar recht op tien procent van alle observatietijd. Deze onderzoekers hebben een lijst opgesteld met doelen. Er staan genoeg objecten op. Van gevaarlijke aardscheerders en grote planetoïden tot aardachtige exoplaneten en protosterren. Uiteraard staat TRAPPIST-1e op de shortlist. Wetenschappers willen de samenstelling van de atmosfeer van deze exoplaneet vaststellen. Daarvoor zijn meerdere observaties nodig, omdat we dan voldoende datapunten hebben om atmosferische details te ontdekken, schrijven de onderzoekers. James Webb gaat naar allerlei interessante objecten kijken in ons universum. Zo worden de eerste sterrenstelsels na de oerknal gevonden. En gaat de telescoop op zoek naar chemische vingerafdrukken van leven op Europa en Enceladus. Met meer dan NASA ingenieurs hijsen de enorme telescoop incl. spiegel in de clean room bij het NASA Goddard Space Flight Center in Greenbelt, Maryland. Pagina 13

14 VOOR DE DERDE KEER ZWAARTEKRACHTSGOLVEN GEMETEN Onlangs hebben onderzoekers van LIGO opnieuw zwaartekrachtsgolven opgevangen. Ruim een jaar geleden was dat tweemaal het geval namelijk in september en december Daarna was het maanden stil totdat op 4 januari weer eentje werd opgepikt door twee extreem gevoelige sensoren in de Verenigde Staten. De golven zijn ontstaan toen twee grote zwarte gaten samensmolten op een afstand van drie miljard lichtjaar van de aarde. Het ene zwarte gat had een gewicht van 32 zonnen en het andere woog 19 zonnen. Uiteindelijk smolten ze samen tot 1 zwart gat van 49 zonnemassa's. De vorige twee zwaartekrachtsgolven zijn ook ontstaan toen twee zwarte gaten samensmolten. Het ene zwarte gat met 21 zonnemassa's was lichter dan het andere met 62 zonnemassa's. Het is daarom uniek dat er nu zwaartekrachtsgolven tijdens het ontstaan van een middelgroot zwart gat zijn waargenomen.. Alle zwaartekrachtsgolven zijn tot dusver ontdekt met behulp van het Laser Interferometer Gravitationalwave Observatory, afgekort LIGO. "We hebben opnieuw bewijs gevonden dat er interstellaire zwarte gaten kunnen bestaan die zwaarder wegen dan 20 zonnen", zegt woordvoerder David Shoemaker van het MIT. "Het is verbazingwekkend dat wij mensen een verhaal kunnen vertellen over bizarre gebeurtenissen die miljarden jaren geleden plaatsvonden op miljarden lichtjaren bij ons vandaan." Ook Nederlandse wetenschappers zijn nauw betrokken bij het onderzoek. "Met deze derde detectie kun je met recht zeggen dat onderzoek naar zwaartekrachtsgolven resultaten oplevert," zegt directeur Stan Bentvelsen van Nikhef. Natuurkundigen van Nikhef zijn lid van het zogenoemde LIGO Scientific Collaboration-Virgo Collaboration (LVC). Dat geldt ook voor de onderzoekers van de Vrije Universiteit Amsterdam en sterrenkundigen van de Radboud Universiteit Nijmegen. "Ook deze detectie is spectaculair waar we veel van leren. In de komende jaren is de uitdaging om de gevoeligheid van de apparatuur verder te laten toenemen zodat we deze processen vaker kunnen zien en langer kunnen volgen." Wat zijn zwaartekrachtsgolven? Zwaartekrachtsgolven zijn rimpels in de ruimtetijd. Ruimtetijd kan namelijk trillen. Albert Einstein voorspelde honderd jaar geleden dat het heelal bestaat uit ruimte en tijd. Die vormen volgens hem 1 geheel.. Het is onmogelijk afzonderlijk over ruimte en tijd te spreken. Zijn voorspelling kon nu pas worden aangetoond. De vier dimensies van de ruimtetijd zijn lengte, breedte, hoogte en duur. Zo stellen we dat licht en 1 seconde een afstand van meter aflegt Je moet je de ruimtetijd voorstellen als een vel papier. Planeten en sterren liggen als knikkers op dit vel waardoor de ruimtetijd lokaal gekromd is. Daarnaast reizen er golven door de ruimtetijd.. Dat zijn zwaartekrachtsgolven die ontstaan zijn bij hele bijzondere gebeurtenissen, bijvoorbeeld wanneer twee zwarte gaten samensmelten of wanneer een gigantische ster ontploft. Je kunt het vergelijken met wanneer je een steen in een plas water gooit. Er ontstaan direct kringen vanaf de plek van inslag. Samensmelting van twee zwarte gaten Pagina 14

15 Waarom nog maar drie keer ontdekt? Je vraagt je misschien af waarom er maar drie zwaartekrachtsgolven nog maar ontdekt zijn? Wanneer je op het strand ligt, zie je de golven makkelijk over het wateroppervlak rollen. Werkt dit niet zo in het heelal? Nee, want de hele aarde beweegt ook op een golf. Stel, je rijdt met je auto met een snelheid van 120 kilometer per uur op de linkerrijstrook en de automobilist naast je rijdt ook exact 120 kilometer per uur, dan lijkt het alsof zijn auto niet beweegt. Maar dat is visueel bedrog. Dit geldt ook voor de zwaartekrachtsgolven. De enige manier om ze te vinden is door op meerdere plekken metingen te verrichten en deze metingen vervolgens naast elkaar te leggen. Een goed voorbeeld is het LIGOexperiment in de V.S. In twee vacuümbuizen van vier kilometer lang wordt de lengte van een bundel infrarood licht gemeten. Met deze apparatuur is het mogelijk om piepkleine variaties te meten in de lengte van de bundel, zelfs als die variaties kleiner zijn dan eenduizendste van de diameter van een atoom. Ruimtetijd kan trillen. Bij zo'n rimpeling rekt de ruimte iets uit of krimpt iets in. Om die verandering te meten zijn op twee plekken in de V.S. gevoelige installaties met laserstralen gebouwd. Als een golf langs de aarde trekt, verschuift een laser een miljoenste van een miljoenste van een miljoenste van een meter. De huidige metingen lopen nog tot de zomer, dus er kunnen nog zwaartekrachtsgolven worden gevonden. Na de zomer worden de laserapparaten verbeterd, waarna in 2018 de volgende metingen starten. Tegen die tijd moet nog een detector in gebruik zijn genomen in Italië. Wanneer er meer detectoren zijn, moeten de metingen ook nauwkeuriger en betrouwbaarder worden. Sterrenstelsels, sterren, planeten, gas- en stofwolken enz. draaien op deze tekening om een zwart gat en zullen vroeg of laat erin opgeslokt worden Pagina 15

16 RUIMTEVAARTUIG NAAR ASTEROIDE 16 PSYCHE DLR Asteroïde 16 Psyche wordt het volgende doel van de veertiende missie van NASA Discovery programma. Deze robotmissie zal in 2023 naar die asteroïde vertrekken om dat metaalachtige hemellichaam te bestuderen. Wetenschappers hopen meer te weten te komen over de vorming van ons zonnestelsel en vooral wat de ontwikkeling van de planeten betreft. Een belangrijke bijdrage hieraan wordt geleverd door DLR, het Duitse centrum voor lucht- en ruimtevaart. DLR zal zorgen voor stereobeelden van het oppervlak, het maken van terreinmodellen, cartografische, topografische en geologische analyses van het oppervlak. 16 Psyche heeft de vorm van een ster en ligt op zo'n 450 miljoen kilometer van de aard. Het beschrijft ergens tussen Mars en Jupiter eens in de ongeveer vijf jaar een baan om de zon. Met een diameter van bijna 250 kilometer behoort het tot de grootste hemellichamen in de asteroïdengordel. Hij werd ontdekt in 1852 door de Italiaanse astronoom Ansubale de Gasparis en vernoemd naar de vrouw van de Griekse god Eros. Wetenschappers zijn vooral geïnteresseerd in dit hemellichaam omdat het bijna helemaal lijkt te bestaan uit ijzer en nikkel, net als de kern van de aarde. In tegenstelling tot de rotsachtige planeten Mercurius, Venus, Aarde en Mars is bij de buitenkant van 16 Psyche hiervan geen sprake. Deze nikkel/ijzeren samenstelling zou erop kunnen duiden dat het misschien de kern is van een eens groter hemellichaam. We kunnen de kern van de aarde niet onderzoeken omdat die omgeven is door een meer dan 3000 kilometer dikke rotsachtige korst. Het is voor wetenschappers onbereikbaar 16 Psyche is het enige bekende hemellichaam in ons zonnestelsel dat we kunnen onderzoeken wat zijn bijzondere samenstelling betreft en daarmee de kern van de aarde. Het is de bedoeling dat de lancering in 2023 plaatsvindt. In 2030 moet het bij 16 Psyche aankomen om vervolgens in een baan om de asteroïde te gaan draaien. Gedurende 20 maanden zal het geleidelijk steeds dichter bij het oppervlak komen. Ondertussen bestuderen onderzoekers de asteroïde en hopen een antwoord te krijgen op de vragen over de geschiedenis, de ontwikkeling, of er botsingen met andere hemellichamen hebben Pagina 16

17 plaatsgevonden waardoor die naakte kern is overgebleven. Vertelt die evolutie ons misschien meer over de reeds eerder genoemde rotsachtige planeten? Wie weet welke ontdekkingen er gedaan worden? Een multispectrale camera zal zorgen voor beelden met een hoge resolutie van het oppervlak. Een gammastraling en neutronenstraling spectrometer moeten meer duidelijkheid verschaffen over de basissamenstelling van deze asteroïde. En dan is er nog een magnetometer om het magnetisch veld te meten. Ook zal het zwaartekrachtsveld bepaald worden. Kortom, het belooft een erg boeiende missie te worden. NIEUWE NAAM VOOR RUIMTESONDE NAAR DE ZON Voor het eerst heeft de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA een ruimtevaartuig vernoemd naar nog in leven zijnde persoon, de wetenschapper Eugene Parker. Hij wist in 1958 de werking van de zonnewind te bewijzen, een stroom van geladen deeltjes die kan zorgen voor storingen in het elektriciteitsnetwerk en in communicatienetwerken. Het embleem van de Parker Solar Sonde De bijna 800 kg wegende sonde moet op 31 juli of 31 augustus met een Delta 4 raket vanaf Cape Canaveral gelanceerd worden en door de gloeiende atmosfeer van de zon vliegen. Daar zal het onderzoek doen naar de effecten van die atmosfeer op de aarde. Zo willen de Amerikanen onderzoeken hoe de ster werkt en hoe er beter rekening gehouden kan worden met de gevolgen van ruimteweer op aarde. De Parker Solar Probe moet bestand zijn tegen temperaturen tot 1371 graden Celsius en supersonische deeltjes en extreme straling kunnen doorstaan. Daarvoor is het uitgerust met een ruim 11 cm dik hitteschild bestaande uit een koolcomposiet. Het toestel zal tot op een afstand van 7 miljoen kilometer om de zon draaien. Dat is zeven keer dichter bij de zon dan elke andere missie ooit heeft uitgevoerd. Intussen stuurt de sonde de verzamelde informatie naar de aarde vanaf een afstand van 0,15 miljard kilometer. Wetenschappers hopen ook op duidelijkheid waarom de atmosfeer een hogere temperatuur heeft dan het oppervlak van de ster. In totaal moet de sonde 24 keer om de zon heen vliegen. De NASA betaalt ongeveer 1,33 miljard euro voor dat project/ DWERGPLANEET MET MAAN De op twee na grootste dwergplaneet in ons zonnestelsel blijkt ook een maan te hebben. Dat hebben astronomen ontdekt door gebruik te maken van drie verschillende telescopen. Het gaat hier om dwergplaneet 2007 OR10, ook wel bekend onder de naam "Sneeuwwitje". De diameter van dit hemellichaam wordt geschat op 1535 kilometer. Sneeuwwitje bevindt zich in de Kuipergordel, een ring van ijslichamen ver voorbij planeet Neptunus. Het merendeel is ontstaan uit botsingen. Zo zal dat ook met Pluto gebeurd zijn. Door een of meer botsingen met dat hemellichaam zijn er stukken afgeslagen, die om Pluto zijn gaan draaien en nu als manen zijn genoteerd. Sneeuwwitje werd ontdekt in Van alle bekende dwergplaneten zijn alleen Pluto en Iris groter. Hij draait in een sterk ellipsvormige baan om de zon. De kortste afstand tot de zon bedraagt 33 AE (33 maal de afstand aarde - zon) en het verste punt ligt op 101 AE. Pagina 17

18 VAN RODE REUS METEEN EEN ZWART GAT Dwergplaneet 2007 OR10 met de maan die er omheen draait Het was de Kepler ruimtetelescoop die de eerste tekenen van het bestaan van een maan waarnam. De planeet draait in ongeveer 45 aardse uren eenmaal om zijn as. Dat is uitzonderlijk traag vergeleken met andere bekende dwergplaneten. Er moest dus iets zijn dat die vertraging veroorzaakte. Oude opnames van de Hubble ruimtetelescoop werden erbij gehaald. Na bestudering ontdekten astronomen de maan. Opnames van de ESA Herschel ruimtetelescoop bevestigden de ontdekkin MYSTERIEUZE STER De helderheid van een ster is vrij constant over een lange periode. Soms neemt die echter sterk toe en dan hebben we te maken met een rode reus die overgaat in een supernova. Ster KIC Z is zo'n vreemde eend in de bijt. Dan weer neemt de helderheid toe en dan weer af. Rond half mei was dat ook weer het geval. In slechts een paar dagen tijd liep die helderheid met maar liefst drie procent terug. Niemand begrijpt er iets van. In oktober 2015 bleek uit waarnemingen met de ruimtetelescoop Kepler dat ook te gebeuren. Dat werd toen ook wel verwacht. Men hield rekening met een planeet die er omheen zou cirkelen. De wisseling in tijd en grootte verliepen opvallend onregelmatig. Soms nam het met 15 tot 22 procent af. Wat kan de oorzaak zijn? Er worden allerlei redenen geopperd, maar ze zijn tot op heden niet te verklaren. Voor de astronomen betekent dat wel vol spanning met telescopen naar die ster te blijven kijken. Het ontstaan van een zwart gat lijkt ingewikkelder dan tot nu toe werd aangenomen. Dachten de wetenschappers dat een ster moest exploderen tot supernova en daarna overging in een zwart gat, blijkt dat niet altijd het geval te zijn. Uit studies is gebleken dat naar schatting 30 procent die fase overslaat met andere woorden die grote sterren worden meteen een zwart gat. Dat is ook de reden waarom we niet alle zware sterren in een supernova zien veranderen. Met ster N6946-BH1 in het sterrenstelsel NGC 6946 op 22 miljoen lichtjaar van de aarde was dat fraai te volgen. Dat sterrenstelsel heeft de bijnaam "Fireworks Galaxy" (Vuurwerk) omdat daarin zoveel supernova's te zien zijn. De bewuste ster (25 keer zo zwaar als de zon) begon in 2009 sterk in helderheid toe te nemen, maar verdween plotseling in Met behulp van de Large Binocular Telescope in Arizona kon geen supernova gevonden worden. Dus schakelden de astronomen de twee krachtigste ruimtetelescopen Hubble en Spitzer in of die achter een stofwolk was verdwenen.. Deze ster bleek de fase van supernova overgeslagen te hebben en was dus meteen in een zwart gat veranderd. Een mislukte supernova. Er werden er nog meerdere ontdekt, zodat de astronomen nu de conclusie trokken, dat zoiets in 30 procent van de gevallen gebeurt. De mysterieuze verdwijning van een ster? Pagina 18

19 door Michel van Pelt Perseverance Valley gezien door de navigatiecamera van Opportunity. [NASA/JPL-Caltech] OPPORTUNITY IN VALLEI DER VOLHARDING De Marsrover Opportunity is de Perseverance Valley, oftewel de 'Vallei der Volharding', binnen gereden. Het belangrijkste doel van het onderzoek dat de NASA rover daar gaat uitvoeren dient om de ontstaanswijze van deze vallei te achterhalen; zijn er stromend water, puinlawines of winderosie er aan het werk geweest? Opportunity heeft sinds 2004 al 44,7 kilometer op de rode planeet afgelegd. OORZAAK CRASH SCHIAPARELLI DUIDELIJK Op 19 oktober vorig jaar stortte de experimentele ESA Marslander Schiaparelli neer op het oppervlak van de planeet. Het onderzoek naar het ongeluk heeft nu onomstotelijk uitgewezen dat dit veroorzaakt is door tegenstrijdige sensorinformatie die de boordcomputer ertoe deed besluiten de afdalingsprocedure veel te vroeg af te breken. Tot aan dat moment verliep alles echter als gepland, wat het experiment een gedeeltelijk succes maakt. Zo n drie minuten na het binnendringen van de atmosfeer ging de parachute als gepland open. Wat niet verwacht was, was dat hierop de lander snel begon te draaien. Het instrument waarmee de rotatiesnelheid wordt gemeten kon deze beweging niet bijhouden en voerde de boordcomputer onjuiste informatie die erop duidde dat de sonde al op (eigenlijk zelfs onder) het Marsoppervlak aangekomen was. Daarop besloot de computer om de parachute en het achterbeschermingsschild af te stoten. Helaas bevond Schiaparelli zich op dat moment nog op een hoogte van 3,7 kilometer. Pagina 19

20 Niet veel later sloeg de sonde met een snelheid van 540 kilometer per uur te pletter. De geleerde lessen, niet alleen wat betreft het ontwerp maar ook op het gebied van ontwerpcontrole en testen, zullen worden gebruikt om de landing van ExoMars 2020 wel een geheel succes te maken. Bij die missie gaat het niet om een experimentele lander als extra aan boord van een Marssatelliet, maar om een veel grotere lander met een grote Marsrover. Bij een niet-geslaagde landing kan in dat geval niet meer van een gedeeltelijk succes worden gesproken. Onderzoek had al uitgewezen dat de Galekrater meer dan drie miljard jaar geleden onder water heeft gestaan. Nu zijn de chemische omstandigheden in dit meer in kaart gebracht, waarbij is vastgesteld dat de ondiepere delen van het meer rijker waren aan oxidanten dan de diepere delen. Meren op onze eigen planeet laten ook zo n tweedeling zien. Als alles goed was gegaan had de landing van Schiaparelli zo moeten zijn verlopen. [ESA] VERSCHILLENDE MILIEUS IN MARSMEER Gegevens die de NASA rover Curiosity de afgelopen drieënhalf jaar heeft verzameld laten zien dat de omstandigheden in de Marskrater Gale, vroeger een Marsmeer, van plek tot plek sterk verschilden. Mocht er leven in dat meer hebben bestaan, dan kunnen dat verschillende soorten microorganismen zijn geweest: soorten die gedijen in een oxidant-rijke omgeving, soorten die gedijen in een oxidatant-arme omgeving en micro-organismen die het best ergens middenin overleven. Dit is geheel hypothetisch, aangezien er nog in het geheel geen bewijs is van het bestaan van microorganismen op Mars, nu of in het verleden. Pagina 20

21 SATURNUS MAAN ENCELADUS Onlangs gaf NASA een foto vrij die het ruimtevaartuig Cassini van maan Enceladus op 27 november 2016 had genomen toen het deze maan passeerde op kilometer. Het laat een gebied zien met een breedte van 504 kilometer in het noordpoolgebied. Daarop zijn vele kraters, slangachtige kloven en andere kenmerken zichtbaar op het pokdadig oppervlak. Dat is een heel ander landschap vergeleken met het gebied rond de Zuidpool. Daar vallen de lange breuken op die bekend staan als 'tijgerstrepen' en waaruit gas en minuscule deeltjes spuiten. Dat komt voornamelijk ten gevolge van de sterke aantrekkingskracht van Saturnus. Die veroorzaakt de druk en de spanningen in de maan en dus ook op het oppervlak. En die zorgen voor wrijving en warmte. Die warmte zorgt weer voor dat er een ondergrondse oceaan ontstaat. De druk perst die ijsdeeltjes naar buiten waardoor de ijsgeisers zo fraai te zien zijn. CASSINI KWAM VERRASSEND WEINIG IJSDEELTJES TEGEN Een verrassing was het wel toen Cassini door de spleet tussen Saturnus en de ringen vloog. Deze bleek veel leger te zijn dan werd verwacht. Wetenschappers en technici vreesden dat de aanwezige ijsbrokken en ijsblokjes wel eens schade aan het toestel zouden kunnen veroorzaken door botsingen. Maar daarvan bleek geen sprake te zijn. Veel leger dan verwacht. Die veilige doortocht leverde meteen een nieuwe vraag op hoe het kan dat die ruimte zo leeg is. De high-gain schotelantenne was zodanig geplaatst dat het als een beschermingsschild kon dienen ter bescherming voor computers en wetenschappelijke instrumenten. Die doortocht gebeurde met een snelheid van kilometer per uur. De korrels die tegen het toestel botsten, waren niet groter dan 1 micron. Toch verwachten wetenschappers da tijdens de volgende passages meer ijsdeeltjes aanwezig zullen zijn, immers het toestel komt steeds dichter bij de planeet. Saturnus zag er aanmerkelijk minder saai uit dan werd verwacht. Vooral boeiend was de vortex (zeshoekige storm) op de noordpool. Een wervelwind die wel snelheden van 300 kilometer per uur haalt Pagina 21

22 De polaire vortex is te vergelijken met een volle wasbak met water die leegloopt. Er ontstaat dan een soort draaikolk 'VALLENDE STERREN' De jaarlijkse periode van 'vallende sterren' is weer aangebroken. Juli en augustus zijn DE maanden om ervan te genieten. Zo verschijnen begin juli de Alpha-Capricorniden. en kort daarna de Delta-Aquariden-Zuid. Ze bereiken op 30 en 31 juli hun maximum. Het zijn heldere trage meteoren. Kijk richting sterrenbeelden Steenbok en Waterman. Half juli laten zich ook al de eerste Perseiden zien. Hun maximum wordt in de nacht van 12 augustus bereikt. MAANFASEN 01 juli Eerste Kwartier 09 juli Volle Maan 16 juli Laatste Kwartier 23 juli Nieuwe Maan 30 juli Eerste Kwartier DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 juli 5.24 uur uur 10 juli 5.31 uur uur 20 juli 5.44 uur uur 30 juli 5.58 uur uur Pagina 22

23 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JULI 2017 MERCURIUS Moeilijk te zien. Met een verrekijker maak je meer kans. Kijk dan tussen 5 en 30 juli laag boven de westnoordwestelijke horizon. Mercurius gaat een uur na de zon onder. Mercurius trekt door de sterrenbeelden Tweelingen, Kreeft en Leeuw. VENUS In het sterrenbeeld Stier schittert aan de ochtendhemel planeet Venus. Vanaf 30 juli is de planeet in het sterrenbeeld Orion aan te treffen. In deze periode komt Venus al z'n drie uren voor de zon boven de horizon. MARS Bevindt zich te dicht bij de zon om te kunnen zien. Tot 18 juli staat de rode planeet in het sterrenbeeld Tweelingen en daarna in de Kreeft. JUPITER In het sterrenbeeld Maagd is nog met moeite deze reuzenplaneet te vinden. Bevindt zich in de avondschering en is eind juli niet meer waarneembaar. SATURNUS Een groot deel van de avond en nacht kunnen we deze planeet bewonderenin het sterrenbeeld Slangendrager. Gaat ver na middernacht onder. URANUS Verschijnt steeds vroeger aan het firmament. Eind juli al voor middernacht. Zoek met een verrekijker in het sterrenbeeld Vissen. NEPTUNUS Nog langer dan Uranus is Neptunus zichtbaarder. Met een sterrenkijker op te sporen in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 01 juli: Samenstand van de Maan met Jupiter en Spica de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 04 juli: Deze ochtend kunnen we Venus iets onder de open sterrenhoop de Pleiaden zien staan. 04 juli: Deze avond zijn te vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te vinden. 04 op 05 juli: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 06 juli: Kort na middernacht is boven de Maan ster Antares te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 6 op 7 juni: Vlakbij de Maan treffen we Saturnus aan. 13 juli: Deze ochtend kunnen we genieten hoe dat Venus de ster Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier, passeert. 13 juli: Mocht je toevallig in Nieuw-Zeeland zijn, dan moet je zeker de bedekking door de Maan van planeet Neptunus bekijken. 13 op 14 juli: Maan Titan bereikt deze nacht de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 14 juli: Einde van een bedekking van een ster van het sterrenbeeld Waterman. Deze ster komt aan de donkere rand van de Maan tevoorschijn. 18 juli: Deze avond bevinden de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet. 20 juli: Schuin boven de smalle maansikkel treffen we Venus aan. 21 op 22 juli: Maan Titan bereikt deze nacht de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 25 juli: Bij goed helder weer kun je de rakende bedekking van Mercurius volgen tussen plm en uur. Kijk door een kleine kijker of een goede verrekijker. WEL MET BESCHERMENDE FILTER!!!!!! 25 juli: Voor de vakantiegangers in het uiterste zuiden van Europa, de verblijvers in Noord- Afrika en voor de Aziegangers hebben de mogelijkheid om rond uur de bedekking door de Maan te zien van Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 28 juli: Iets onder de Maan zien we Jupiter staan. 29 juli: Onder de Maan treffen we Spica aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 29 op 30 juli: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. Pagina 23

24 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in juli - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur, Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 7 juli bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking resultaten sterrenfotografie - bij goed weer kijken we naar de sterrenhemel - en wat verder ter tafel komt Lokatie: Iedereen krijgt hierover nog een bericht. Aanvang: uur, Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 juli 2017 WATERRAKETTEN BOUWEN EN LANCEREN Wij willen een afdeling opzetten met leden die waterraketten willen bouwen en lanceren. Te starten met een simpele petfles en vervolgens steeds verder gaan. Twee- en meertrapsraketten, met hulpraketten, uitrusten met parachutes, een camera en wie weet wat nog meer. Natuurlijk mag een lanceerinstallatie niet ontbreken. Waterraketten met als brandstof water of iets soortgelijks. Absoluut GEEN kruit of brandbaar, explosief materiaal. Simpel eenvoudig materiaal (zelfs afval) gebruiken en daarmee fantastische, schitterend modellen bouwen en alsmaar hogere hoogtes proberen te bereiken. In de V.S. en enkele Europese landen zijn hoogtes bereikt van ruim 600 meter. Dat moet ons ook lukken. We streven naar records, niet dan? Wat een geweldige uitdaging ligt hier voor ons!!!!! En wat een schitterende hobby! We willen met een kleine groep starten, die uit eerlijke enthousiaste deelnemers bestaat. Behoor jij tot die enthousiaste jongeren en ouderen? Yes, start dan de computer en stuur ons een mail dat je niet kunt wachten om te beginnen. Info@njrs.nl Pagina 24

25