41e jaargang nr juli 2016

Transcriptie

1 41e jaargang nr juli 2016 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Het spiraalstelsel ESO gefotografeerd door de Hubble ruimtetelescoop. De blauwe waas is gas. INHOUD: India lanceerde 20 satellieten tegelijk... 3 Ruimtevaartuig Juno is in een baan om Jupiter gekomen... 4 ISS nieuws... 6 Eerste vlucht Long March Ruimtetelescoop Hubble blijft nog vijf jaar langer in bedrijf Nieuwe bestemming New Horizons Marsnieuws Nieuwe dwergplaneet ontdekt Nederlandse radioantenne om de maan? Saturnusnieuws Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 INDIA LANCEERDE TWINTIG SATELLIETEN TEGELIJK Liefst 20 kunstmanen nam de PSLV raket in zijn neuskegel mee tijdens de lancering op 22 juni. De 44-meter hoge raket, voorzien van zes hulpraketten, vertrok vanaf lanceerbasis Satish Dhawan gelegen aan de oostkust van India. De raket vloog richting zuiden zodat het niet over Sri Lanka vloog. stuks met een Europese Vega raket in september en zes in oktober met een Minotaur-C raket. Met de PSLV raket vlogen ook enkele Flock 2p nano-satellietjes mee. Ze zijn gebouwd en eigendom van Planet gevestigd in San Francisco. Deze Dove satellietjes zijn niet groter dan een broodrooster met daarin camera's die continue zorgen voor een stroom beelden met een hoge resolutie. Ze zijn steeds van de allernieuwste snufjes voorzien. Sinds 2013 heeft Planet al ruim 100 van deze satellietjes in een baan om de aarde laten brengen.. Een aantal via het ISS. De 44-meter hoge PSLV-XL op weg naar het lanceerplatform De eerste satelliet die werd weggeschoten was de PSLV-C34, de Cartosat 2. Deze fotografeert het oppervlak voor het vervaardigen van kaarten voor het leger. Hierop zijn details te zien ter grootte van 60 centimeter. De 727 kg wegende kunstmaan maakt opnames zowel in zwart-wit als i kleur. De beelden worden ook gebruikt voor stedelijke en landelijke planning, kust- en landgebruik enz. de komende vijf jaar. Van de overige 19 kunstmanen waren er 13 uit de V.S. ondanks het verbod van dat land om kleine satellieten met buitenlandse raketten te lanceren. Ze zien dat als concurrentie. Maar de V.S. hebben geen mogelijkheid meer om ze in de ruimte te kunnen brengen. Voorheen was er altijd een mogelijkheid dat te laten doen met de Russische-Oekraïense Dnepr, maar gezien de verslechterde politieke omstandigheden is dat momenteel uitgesloten. Vijftien jaar lang was de Dnepr voor deze lanceringen de ideale raket voor de V.S. Er zat voor hen nu geen andere mogelijkheid meer op om dan maar van de Indiase PSLV raket gebruik te maken. De eerste 13 Terra Bella SkySat zijn nu in de ruimte geschoten. Gepland staan nog vier Maar liefst 20 kunstmanen waren in deze neuskegel ondergebracht Pagina 3

4 RUIMTEVAARTUIG JUNO IS IN EEN BAAN OM JUPITER GEKOMEN Na bijna drie miljard kilometer te hebben afgelegd, bereikte op 5 juli te 5.54 uur (Ned. tijd) het onbemande ruimtevaartuig van NASA planeet Jupiter. Remraketten zorgden voor voldoende vermindering van de snelheid, zodat het ruimtevaartuig in een hoge baan om de reuzenplaneet kwam te draaien. Voor de eerste volle omloopbaan heeft Juno 53 aardse dagen nodig. Op het einde van die ronde, op 27 augustus, zullen de eerste gedetailleerde foto's van het wolkendek verwacht worden. Ook de tweede omloopbaan gaat 53 dagen duren. Daarna komt het ruimtevaartuig dichter bij de planeet en voltooit het telkens in twee weken een omloopbaan Zo ziet de tekenaar de sonde Juno om Jupiter draaien De sonde onderzoekt ook de atmosfeer. Ultraviolet- en infraroodcamera's gaan de temperaturen en de bewolking bestuderen. Andere instrumenten verzamelen gegevens over de zwaartekracht en het magnetisch veld. Het grote publiek wacht al op de spectaculaire close-up foto's van de planeet. De bedoeling is dat het twee jaar lang in bedrijft blijft tot 20 februari Juno moet onderzoeken of er water op de planeet voorkomt. Verder willen wetenschappers weten wat er onder het wolkendek te zien is. Misschien krijgen we ook een antwoord op de vraag of er een harde kern aanwezig is. Vermoedelijke doorsnede van Jupiter Pagina 4

5 Drie grote zonnepanelen (elk 9 meter lang) moeten voor de benodigde energie zorgen. Ze zijn uitgerust met zeer gevoelige zonnecellen. Dat is wel nodig gezien de grote afstand tot de zon. Het is ook voor het eerst dat zonnepanelen op zo'n grote afstand ingezet worden. NASA hoopt dat Juno (vernoemd naar de vrouw van de Romeinse oppergod Jupiter) uiteindelijk 33 banen om de planeet zal beschrijven. Na iedere omloop fotografeert het weer een andere strook van de planeet. Daarvoor heeft het anderhalf jaar de tijd. Heel belangrijk is dat de hoofdcomputer die in een kluis van titanium zit, niet de minste schade oploopt door de sterke straling. Op het einde van zijn missie zal het toestel in de atmosfeer terecht komen en zal het 1,1 miljard dollar kostende project helemaal verbranden. Met de verkregen gegevens hopen de geleerden er achter te komen hoe deze planeet is ontstaan en ons zonnestelsel. Deze Lego figuurtjes vlogen mee op de Juno. NASA en Lego werkten hieraan samen met de bedoeling jonge mensen enthousiast voor de verkenning van de ruimte te maken Op 21 juni maakte de JunoCam een foto van Jupiter en de vier grootste manen die om deze planeet draaien. Het toestel bevond zich toen op 10,9 miljoen kilometer van de reuzenplaneet. Details, zoals wolkenbanden, zijn al goed te zien Pagina 5

6 NIEUWE BEMANNING AAN BOORD VAN ISS En daar ging hij dan op donderdag 7 juli de Sojoez raket met daarop de verbeterde Sojoez MS-01. MS staat voor gemoderniseerde systemen. Dat is de verbeterde Sojoez capsule met zijn verbeterde navigatie-, communicatie- en koppelingssystemen. Vlekkeloos verliet de raket lanceerbasis Baikonoer op het moment dat het ruimtestation boven het zuiden van Kameroen vloog in de buurt van de grens met Equatoriaal-Guinee. Aan boord bevonden zich de Rus Anatoly Ivanishin (commandant), Kate Rubins (V.S.) en de Japanner Takuya Onischhi. Twee dagen later koppelde het vaartuig aan de Zvezda module. Na uitvoerige controles op de luchtdichtheid konden de luiken worden geopend en zweefden de ruimtevaarders het ISS in. De begroeting is, zoals iedere keer, allerhartelijkst met knuffels en handdrukken. Ze zullen vier maanden in het ruimtestation verblijven. Hun vlucht had nu twee dagen geduurd in plaats van de gebruikelijke zes uur. Die tijd werd uitgetrokken om alle nieuwe systemen en veranderingen zeer uitvoerig en meerdere malen te kunnen testen. De ruimtevaarders Kate Rubins, Anatoly Ivanishin en Takuya Onishi Met het nieuwe commando- en telemetriesysteem zullen de Russen het voor 70 procent via de Russische communicatiesatellieten laten verlopen. Voorheen gebeurde dat altijd via de grondstations waar ze overheen vlogen. Ook voor het navigatiesysteem maken de Russen zoveel mogelijk gebruik van hun GLONASS kunstmanen om niet afhankelijk van de Amerikanen te zijn en ze zelfs tegen hen te beschermen. Ook is er een extra afscherming aangebracht ter bescherming tegen micrometeorieten. Dit zijn nog maar enkele vernieuwingen die aangebracht zijn. Er zijn er nog veel meer die de Sojoez en Progress ruimtevaartuigen nog meer betrouwbaar moeten maken. De volgende vlucht in de MS-serie zal in september plaatsvinden. Die zal opnieuw twee dagen (34 omwentelingen om de aarde beschrijven) duren om extra testen te kunnen uitvoeren. Pagina 6

7 Sojoez MS-01 PROGRESS MS-03 GELANCEERD Een Sojoez-U raket met op de top het moderne ruimtevrachtschip Progress MS-03 verliet op zaterdag 16 juli lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Aan boord van het vrachtschip Progress MS-03, ook aangeduid als Progress 64P, bevond zich ongeveer 3000 kilo aan brandstof en voorraden. Een vlekkeloze start onder een kraakheldere blauwe hemel. Na 4 min. en 58 sec. hadden de hulpraketten hun werk gedaan en werden ze afgestoten. Na 8 min. en 45 sec. bereikte het toestel zijn omloopbaan om de aarde. Kort daarop ontvingen de technici het signaal dat de zonnepanelen waren uitgeklapt en de navigatie antennes waren uitgeschoven. Twee dagen later bereikte de Progress MS- 03 het ISS en koppelde het aan de Pirs module vast. Het overbrengen van 1230 kg aan materialen, 705 kg raketbrandstof, die het ruimtestation nodig heeft om op de juiste hoogte te blijven en de goede stand in te blijven nemen, 420 kg aan water en 50 kg aan lucht en zuurstof. Ook was er 22 kg aan benodigdheden voor NASA aan boord. Sojoez-U raket met Progress MS-03 Pagina 7

8 MEER URINE VOOR DRINKWATER NASA verhoogt de productie van gezuiverde urine in het ruimtestation ISS. Dit ruimtestation heeft sinds een paar jaar een speciale urinefilter. Deze zuiveringsinstallatie maakt van de urine drinkbaar water voor de bemanningsleden. Urine bestaat voor het grootste deel uit water, dat door de machine eruit wordt gehaald. Maar in het restant zit nog bruikbaar water. Het nieuwe apparaat dat in 2018 moet worden geïnstalleerd, is ontworpen om dat er ook nog uit te halen. Dan wordt 94 procent van alle plas in het ISS hergebruikt als water. Dat levert ongeveer 6000 liter per jaar op en die liters hoeven dan niet vanaf de aarde naar het ISS gebracht te worden. Financieel een flinke besparing. Het smaakt als gewoon water, al moesten de ruimtevaarders er in het begin aan wennen. Astronaut Chris Hadfield wist te vertellen dat het zuiverder is dan water uit de kraan. EERSTE VLUCHT LONG MARCH 7 Zeer succesvol was de eerste lancering van China's nieuwste en krachtigste raket, de Long March 7 op zaterdag 25 juni. Duizenden geïnteresseerden zagen de 53-meter hoge raket in het nachtelijke donker van het lanceerplatform op lanceerbasis Wenchang opstijgen. Daarvoor zorgden zes motoren werkend op een mix van geprepareerde kerosine en vloeibare zuurstof. De onderste rakettrap was omgeven door vier hulpraketten. De Long March 7 is de krachtigste raket die China tot dusver heeft gebouwd. Het is in staat om ongeveer kg aan lading in een lage baan om de aarde te brengen. Dat komt overeen met de Amerikaanse Atlas 5 raket van United Launch Alliance. Bij de lancering van 25 juni werden volgens de Amerikaanse volgstations tenminste twee grote objecten in een baan om de aarde gebracht. Die zouden een ellipsvormige baan beschrijven van 200 tot 394 kilometer hoogte, waarbij ze een hoek van 40,8 graden met de evenaar maken. De lancering was vooral een test. Speciaal de bovenste rakettrap, de Yuanzheng 1A, kreeg veel aandacht. Die is zodanig geprogrammeerd dat het meerdere malen opnieuw gestart kan worden. Voorts werden diverse kleine satellieten gelanceerd voor het o.a. testen van communicatiesystemen, schoonmaken van de ruimte, en het meten van de aardse zwaartekracht. Ook vond er een proef plaats met het tanken van satellieten. Verder vloog mee een terugkeercapsule die een aantal testen op het programma had staan. De bedoeling van China is weldra de Long March 2, 3 en 4 raketten te vervangen. Hun brandstoffen bevatten te veel schadelijke stoffen en zijn schadelijk voor het milieu. De bouw van Wenchang lanceerbasis gebeurde tussen 2009 en 2014 en het ligt vlak bij zee. De raketten vliegen nu over open zee in plaats van over land. De rakettrappen vallen nu in de Chinese Zee.. De nieuwe lanceerbasis heeft nog een voordeel: het ligt op 19 graden noorderbreedte, dichter bij de evenaar dan welke Chinese lanceerbasis ook. Ideaal dus voor kunstmanen die in een geostationaire baan moeten komen. Het ligt in de bedoeling van hieruit 10 tot 123 lanceringen per jaar uit te voeren. De eerstvolgende belangrijke lancering staat gepland voor september. Dan zal een Long March 2F raket de Tiangong 2 in de ruimte brengen. Daarin kunnen twee personen gedurende 30 dagen verblijven. CHINESE TERUGKEER- CAPSULE VEILIG GELAND Bijna 20 uur nadat het in de ruimte was geschoten door de Long March 7 raket, keerde de terugkeercapsule weer veilig op aarde terug. Daarmee had de capsule zijn eerste testvlucht voltooid. Pagina 8

9 Het testmodel is ongeveer half zo groot als de capsule die straks gebruikt gaat worden als veerboot voor de bemanning naar en van het Chinese ruimtestation. Aan de basis meet het toestel een diameter van 2,6 meter en is het 2,3 meter hoog. Zijn gewicht bedraagt 2600 kg. Tijdens zijn vlucht werden o.a. de hittebescherming getest, de telecommunicatie en hoe de lichtgewicht materialen zich gedroegen. De bedoeling is dat het echte model straks meer dan drie passagiers kan vervoeren. Dat is meer dan de huidige Shenzhou waarin maar plaats is voor drie personen. Na de landing in de kale Badain Jaran woestijn werd de capsule nog een flinke afstand over het oppervlak gesleept. Technici constateerden na afloop dat zowel de capsule als de hoofdparachute in een goede staat verkeerden. CHINESE SHIJLAN 16 GELANCEERD Een tweede Shijlan 16 werd door een Chinese Long March 4B in een baan om de aarde op een hoogte van ongeveer 600 kilometer geschoten. Dat gebeurde op 29 juni vanaf lanceerbasis Jiunquan gelegen in het noordwesten van de Chinese regio Binnen- Mongolië. China liet weten dat de satelliet bestemd is voor het opsporen van milieuvervuiling en technische experimenten aan boord heeft.. In het Westen is men ervan overtuigd dat deze Shijlan 16 apparatuur bezit voor het onderscheppen van informatie oftewel een afluistersatelliet is. Dat zou verklaren waarom het de ongebruikelijke hoek van 75 graden met de evenaar maakt. De eerste Shijlan 16 werd in oktober 2013 in de ruimte gebracht. Deze Long March 4B lancering was de 28e sinds zijn debuut in Duidelijk is het spoor te zien dat de slepende capsule in de woestijn achterliet Pagina 9

10 Bergingswerkers bij de capsule ARIANE 5 LANCEERDE ZWAARSTE LADING Een record aan gewicht aan lading bracht een Ariane 5 op zondag 19 juni kort na middernacht in een baan om de aarde.. De Sylda adapter zorgde voor deze prestatie. In de neuskegel bevonden zich twee communicatiesatellieten, de Amerikaanse EchoStar 18 en de Indonesische BRIsat, beide met een totaal gewicht van 9840 kg. De lancering had eigenlijk begin juni moeten plaatsvinden, maar kon niet doorgaan vanwege problemen met de vloeistof en enkele connectoren. Op vrijdag 17 juni belemmerden ongunstige, krachtige winden op grote hoogte de start. De volgende dag was het weer beter, maar een niet goed werkende klep voor de waterstof voorziening zorgde voor een forse vertraging. Technici slaagden nog binnen het lanceervenster dat euvel op te lossen, zodat kort na middernacht (Ned. tijd) de hoofdmotor Vulcain 2 kon worden ontstoken en 7 seconden later de twee grote hulpraketten. Een paar minuten voor zonsondergang verliet de 55-meter hoge raket lanceerbasis Kourou. Een minuut later werden de twee helften van de neuskegel weggeschoten en 9 minuten na liftoff had de eerste trap van de raket zijn werk er op zitten. Een HM7B motor van de bovenste rakettrap moest nu het werk voltooien. Na 29 minuten in de vlucht werd de 6,5 ton wegende EchoStar 18 ontkoppeld en na 42 minuten de BRIsat. Beide hadden nu een geostationaire overgangsbaan bereikt op een hoogte van 250 tot kilometer onder een hoek van 6 graden met de evenaar. De dagen erna werden de banen veranderd in een cirkelvormige en over de evenaar gebracht op bijna kilometer hoogte. Daar draaien ze nu net zo snel om de aarde als de planeet om haar as, geostationaire banen dus. Pagina 10

11 moet het ongeveer 300 kg aan lading meer in de ruimte kunnen brengen. ATLAS 5 LANCEERDE DE MUOS 5 Op vrijdag 24 juni was het zover. Opnieuw vond er een lancering plaats van de Atlas 5 raket. Dit keer moest het de MUOS 5 in een baan om de aarde brengen. De vijfde en laatste communicatiesatelliet voor de marine voor zijn robuuste smartphone communicatienetwerk. De Atlas 5, omgeven door vijf hulpraketten, bracht de bijna 8000 kg wegende kunstmaan in een sterk ellipsvormige baan om de aarde met als verste punt (apogeum) op kilometer. Om die baan te bereiken moest de motor van de bovenste rakettrap, een Centaur, drie maal ontstoken worden. Volgens het programma dient op 28 juli en volgende Atlas 5 van start te gaan om de NROL-61 in de ruimte te brengen. De Echostar 18 ziet er bijna precies hetzelfde uit als de BRIsat. Nadat de zonnepanelen waren ontvouwd, mat de EchoStar 18 een spanwijdte van 32 meter. Op 110 graden W.L. kan het de klanten van dienst zijn. De Indonesische BRIsat is van hetzelfde makelij als de EchoStar 18. Het grote verschil is dat deze communicatiesatelliet eigendom is van Bank Rakyat Indonesia (BRI). Aangezien het de eerste en enige kunstmaan is die eigendom is van een bank tot dusver, vervult het hen vol trots. De BRIsat (met een gewicht van 3540 kg) hoopt op deze manier haar klanten beter te kunnen bedienen en niet alleen de 60 miljoen in Indonesië, maar hoopt ook een springplank te zijn voor de gehele wereld. Deze lancering was de 72e vlekkeloze op een rij sinds De volgende staat gepland voor 24 augustus a.s. Met steun van ESA, CNES en Airbus Safran Launchers zal stap-voor-stap de prestaties van de Ariane 5 verhoogd worden. In 2018 Volgens de tekenaar moet de MUOS 5 er zo uitzien. RUIMTETELESCOOP HUBBLE BLIJFT 5 JAAR LANGER IN BEDRIJF De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA heeft besloten de ruimtetelescoop Hubble nog zeker vijf jaar langer in bedrijf te houden. De in 1990 gelanceerde telescoop werkt nog steeds tot ieders tevredenheid.. Wat er na 2021 met dat toestel gaat gebeuren is nog onbekend. Mocht het dan nog steeds in een goede staat verkeren, dan mag het niet aan zijn lot worden overgelaten is de mening van vele wetenschappers, astronomen en Pagina 11

12 organisaties. Gebeurt dat wel, dan zal het langzaam dichter bij de aarde komen en na 2030 in de dampkring ten gevolge van de wrijvingshitte grotendeels verbranden. De bedoeling is dat in 2018 een nog betere opvolger de ruimte in zal gaan.. Die James Webb Telescoop kan nog verder in het heelal kijken en ook scherper zien. EINDE VOOR ROSETTA IN ZICHT Aan het ESA ruimtevaartuig Rosetta komt na de zomer een einde. Het zal op 30 september gecontroleerd neerstorten op komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko waaromheen het momenteel draait. Vanaf dat moment is er geen contact mogelijk meer met het toestel. De komeet met Rosetta verwijdert zich steeds verder van de zon en de zonnepanelen leveren daardoor steeds minder energie. Dat betekent dat het steeds moeilijker wordt gegevens naar de aarde te sturen. In 2014 overwoog ESA nog om Rosetta in een staat van winterslaap te brengen. De ruimtesonde zal namelijk over vijf jaar weer dichter bij de zon komen en zou dan in theorie weer metingen kunnen verrichten. Maar de kans is groot dat de apparatuur aan boord tegen die tijd niet meer zal werken door de temperatuurverschillen van zeer koud naar heel heet. De kortste afstand tot de zon was op 13 augustus 2015 waar door het zonlicht de hoogste temperatuur bereikte. Bovendien komt daar nog bij de negatieve invloed van de straling uit de ruimte in die 6,6 jaar die komeet nodig heeft om een keer om de zon te draaien. mogelijk ook al zou de antenne de botsing hebben overleefd. Momenteel draait het op 5 kilometer hoogte om de komeet. Dat komt door een navigatiefout veroorzaakt door stof. NIEUWE BESTEMMING NEW HORIZONS NASA heeft bekend gemaakt dat er voor het ruimtevaartuig New Horizons een nieuwe bestemming is gevonden. Na zijn vlucht vorig jaar juli langs dwergplaneet Pluto, bleek er ruim voldoende brandstof aan boord te zijn om de koers zodanig te wijzigen dat het nog een passage kan uitvoeren. Dat wordt een ruimtesteen met een doorsnede van kilometer in de Kuipergordel met de aanduiding 2014 MU969. Volgens de huidige berekeningen zal het toestel er op 1 januari 2019 aankomen. Het zal deze bevroren wereld op minder dan 3000 kilometer passeren. Dat is vier keer dichterbij dan de passage langs Pluto. Het is al langer bekend dat New Horizons nog in een goede staat verkeert, ondanks de lange reis naar Pluto. De NASA had de koers van het ruimtevaartuig daarom al gewijzigd zodat het nu op het Kuipergordelobject afstevent. Inmiddels heeft de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie ook geld en personeel vrijgemaakt om de nieuwe ruimtemissie te voltooien. Het nieuwe object dat New Horizons gaat bezoeken, ontstond vlak na de geboorte van ons zonnestelsel en is pas in 2014 ontdekt en bevindt zich op ruim zes miljard kilometer van de zon. Daarom heeft ESA besloten om Rosetta te laten neerstorten op de komeet. Dat zal gebeuren met een snelheid van 50 centimeter per seconde en dat is de helft waarmee de lander Philae op het oppervlak neerkwam. Vlak voor de fatale landing zullen onderzoekers van ESA nog wel een poging doen om het oppervlak van de komeet van dichtbij door Rosetta te fotograferen. Eenmaal neergestort is contact met de aarde niet meer Pagina 12

13 MARSMAANTJES VEROORZAAKT DOOR INSLAG? De gangbare theorie over de kleine Marsmaantjes Phobos en Deimos is dat het ingevangen planetoïden zijn. De erg cirkelvormige banen die deze twee rond de rode planeet trekken, en het feit dat die slechts een kleine hoek met de evenaar maken, zijn daarbij echter moeilijk te verklaren. Bij ingevangen planetoïden verwacht je sterk elliptische banen die niet vrijwel over de evenaar van de planeet lopen. Belgische, Franse en Japanse wetenschappers hebben daarom recent een nieuwe theorie ontwikkeld die stelt dat Phobos en Deimos zijn gevormd uit het puin dat werd opgeworpen door de inslag van een protoplaneet (botsing is misschien een betere omschrijving). Die zou slechts drie keer kleiner zijn geweest dan Mars zelf, en 100 tot 800 miljoen jaar na het ontstaan van de rode planeet langs zijn gekomen. Daarbij zou het door Michel van Pelt oppervlak van het noordelijk halfrond van Mars geheel vernietigd zijn. De botsing zou meerdere puin-manen hebben doen ontstaan; volgens computersimulaties één grote en een stuk of tien kleinere. De meeste zouden dan in de loop van enkele miljoenen jaren op het planeetoppervlak zijn ingeslagen, zodat alleen de buitenste twee kleine maantjes over zouden zijn gebleven: Phobos en Deimos. Bodemmonsters van een van de maantjes zouden uitsluitsel kunnen geven over welke theorie correct is. Dat gaat misschien al in het volgende decennium gebeuren. Het Japanse ruimtevaartagentschap JAXA wil in 2022 een ruimtesonde lanceren die zulke monsters naar de Aarde moet gaan terugvliegen, zoals ze eerder met Hayabusa 1 bij een asteroïde deden. ESA werkt met het Russische Roscosmos ook aan een dergelijke ruimtemissie, die volgens de voorlopige planning in 2024 zou moeten vertrekken. Zo zou de botsing tussen Mars een kleiner protoplaneet eruit hebben gezien. De maantjes Phobos en Deimos zouden daarbij ontstaan zijn. [Labex UnivEarths/Université Paris Diderot] Pagina 13

14 CURIOSITY WERKT WEER Op 2 juli zette NASA s grote Marsrover Curiosity zichzelf in Safe Mode, een stand waarbij het weinig meer doet dan wachten op instructies van de aarde. Zoiets gebeurd automatisch zodra er iets aan boord niet naar behoren lijkt te werken. Het lijkt er op dat een software mismatch de boosdoener was, waardoor foto-gegevens binnen de boordcomputer niet op de juiste manier behandeld werden. Die computer detecteerde dat er iets fout ging, en zette de rover in Safe Mode om verdere problemen te voorkomen. Op 9 juli haalde NASA Curiosity uit Safe Mode, en zette de rover weer normaal aan het werk. Voorlopig wordt de specifieke werkmodus die het probleem veroorzaakte niet meer gebruikt, tot men precies weet wat er aan de hand was en een software-correctie naar de rover heeft verzonden. Recent zelfportret van Curiosity, gemaakt uit meerdere foto s die de rover maakte met de camera aan het uiteinde van zijn robotarm. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] Pagina 14

15 NIEUWE DWERGPLANEET ONTDEKT Een internationaal team van astronomen heeft een nieuwe dwergplaneet ontdekt in de buitenste regionen van ons zonnestelsel. De ontdekking werd gedaan met de Canadees- Franse telescoop op de vulkaan Mauna Kea op Hawaii. Het betreft een object met een doorsnede van naar schatting 700 kilometer Het heeft voorlopig de aanduiding 2015RR245 gekregen. Deze dwergplaneet draait op een gemiddelde afstand tot zo'n 700 keer verder van de zon dan de aarde. In 1096 zal het de dichtste benadering tot de zon bereiken, "De ijsklompen voorbij Neptunus geven een beeld van hoe de reuzenplaneten zijn gevormd en daarna van de zon af bewogen. Ze helpen ons de geschiedenis van ons zonnestelsel te reconstrueren. Maar al die ijzige objecten zijn klein en wazig. Daarom is het zo opwindend er een te vinden die groot en helder genoeg is om in detail te bestuderen" vertelde de Canadese astronoom Michele Bannister ONDERGRONDSE OCEAAN OP PLUTO? Wetenschappers menen uit metingen van de Amerikaanse ruimtesonde New Horizons op te kunnen maken dat Pluto waarschijnlijk een ondergrondse oceaan bezit. Deze zou liggen op enkele honderden kilometers diep. Op foto's zijn scheuren en breuklijnen te zien in het oppervlak. Die zijn honderden kilometers lang tot wel vier kilometer diep Op deze tekening is in het geel de omloopbaan van 2015RR245 weergegeven. Het apogeum ligt op zeer grote afstand tot de zon zoals duidelijk op deze tekening te zien Pagina 15

16 donker, altijd is een van die zonnen wel aan het firmament die de planeet verlicht. Wat zijn leeftijd betreft, is hij relatief jong. Men schat hem op zestien miljoen jaar. Vergelijk dat eens met die van de aarde met ruim vier miljard jaar. CHINA VOLTOOIT GROOTSTE RADIOTELESCOOP TER WERELD Links op deze foto zijn de breuklijnen duidelijk te zien De enige aanvaardbare verklaring voor de barsten is de aanwezigheid van een ondergrondse oceaan, die aan het bevriezen is door de ijzige kou aan de rand van ons zonnestelsel. De zwaartekracht is te gering om zulke scheuren te veroorzaken. En een ijsmassa die al helemaal bevroren is, zou compacter zijn en minder plek innemen waardoor Pluto kleiner zou zijn. Als Pluto's ondergrondse oceaan helemaal bevroren is, zou de dwergplaneet zijn gekrompen. De valleien lijken te zijn gevormd door opzwelling in plaats van te krimpen. Dat geeft aan dat er hoogstwaarschijnlijk een vloeibare oceaan onder de dikke ijskorst moet zitten. "We concluderen dat de oceaan niet helemaal bevroren is" zeggen de onderzoekers. PLANEET MET DRIE ZONNEN Voor diegenen die maar niet genoeg kunnen krijgen van het zonnebaden, die kunnen maar het beste verhuizen naar de planeet met de aanduiding HD Ab. Het ligt niet naast de deur echter op een afstand van 340 lichtjaren van de aarde. Klein uitgevallen is deze planeet beslist niet. Volgens astronomen van de Universiteit van Arizona is HD Ab zeker vier keer groter dan Jupiter. Het is de grootste planeet buiten ons zonnestelsel tot dusver ontdekt. Het is er nooit Vijf jaar heeft de bouw geduurd, maar nu is de grootste radiotelescoop ter wereld nagenoeg voltooid. Het beslaat een oppervlakte van maar liefst dertig voetbalvelden met een doorsnede van vijfhonderd meter. Het ligt in en op de grond en kan dus totaal niet bewegen. De grootste radiotelescoop ter wereld wordt in China voltooid De bewoners in dat gebied in een straal van vijf kilometer om de telescoop moesten allemaal verhuizen omdat hun elektrische apparaten het signaal van de radiotelescoop zouden kunnen verstoren. Het ging hier om 9110 inwoners van Quizhou. Na het testen hopen de Chinezen de 162 miljoen euro kostende telescoop in gebruik te kunnen nemen. Het zal voornamelijk gebruikt worden om te zoeken naar buitenaards leven. De mens heeft kennelijk heel veel geld voor over om de kleinste vorm van leven in het heelal te kunnen ontdekken. Pagina 16

17 ZWAARTEKRACHTSKOLK ROND EEN ZWART GAT Een internationaal team van astronomen heeft bewijzen gevonden voor het bestaan van een zogeheten zwaartekrachtskolk rond een zwart gat in de ruimte. De ontdekking maakt het mogelijk theorieën over de zwaartekracht te testen, liet de Universiteit van Amsterdam op dinsdag 12 juli weten. In het onderzoeksteam zitten ook vier Nederlandse sterrenkundigen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw ontdekten astronomen dat röntgenstraling van zwarte gaten kan flikkeren. Eerst gebeurt dat flikkeren ongeveer om de tien seconden. In de dagen, weken en maanden erna gaat het flikkeren steeds sneller tot zo'n tien keer per seconde. Vervolgens stopt het flikkeren. De flikkeringen lijken verband te houden met een effect dat door de algemene relativiteitstheorie van Albert Einstein is voorspeld. Een draaiend object zou een soort zwaartekrachtskolk kunnen creëren, te vergelijken met het ronddraaien van een lepel in een honingpot. De honing is dan de ruimte, de lepel het zwarte gat. Alles wat zich in de ruimte bevindt, wordt meegesleurd door de kolk die door het zwarte gat wordt veroorzaakt. Zo stelt de tekenaar zich een zwaartekrachtskolk rond een zwart gat voor "Het mooie is dat we nu direct de beweging van materie kunnen meten in een sterk zwaartekrachtsveld in de buurt van een zwart gat" aldus onderzoeker Adam Ingram van de Universiteit van Amsterdam. "We hebben potentieel nieuw gereedschap in handen om de algemene relativiteitstheorie op de proef te stellen." Vele natuurkundigen en astronomen zijn daar volgens de universiteit mee bezig. Ze vermoeden dat de algemene relativiteitstheorie van Einstein niet compleet is. Het onderzoeksteam bestudeerd het zwarte gat H in het sterrenbeeld Schorpioen gelegen op lichtjaren van de aarde. STERRENKUNDIGEN BRENGEN 1,2 MILJOEN STERREN- STELSELS IN KAART Sterrenkundigen hebben een record aantal sterrenstelsels in kaart gebracht. Het gaat om een driedimensionale kaart van een deel van het heelal waarop de positie van 1,2 miljoen sterrenstelsels is te zien. Met behulp van deze gegevens kunnen wetenschappers betere metingen verrichten van donkere energie, de onzichtbare kracht die er mede voor zorgt dat het universum langzaam uitdijt. De kaart is tot stand gekomen met behulp van de zogenoemde Sloan Digital Surrey, een project waarbij astronomen gebruik maakten van een 2,5 meter brede telescoop in New Mexico door nauwkeurig de positie van sterren in sterrenstelsels in kaart brengen. Door de uitdijing van het heelal onder invloed van donkere materie zijn de afstanden tussen de sterrenstelsels in de afgelopen zeven miljard jaar toegenomen. De astronomen hebben nu de verdeling van sterrenstelsels gemeten op verschillende afstanden van de aarde. Ze vergeleken de ruimte tussen stelsels op zeven miljard jaar afstand met de onderlinge afstanden van sterrenstelsels die dichterbij liggen. Daardoor kunnen ze preciezer dan ooit vaststellen in hoeverre de afstanden zijn toegenomen en in hoeverre de invloed van donkere energie moet zijn gegroeid. Uit de studie blijkt dat de invloed van donkere energie in het heelal in de afgelopen zeven miljard jaar is toegenomen, maar met niet meer dan 20 procent. "Dit is het grootste onderzoek van het heelal tot nu toe", verklaart onderzoekster Rita Tojeiro van de Universiteit van St. Andrews. "Onze metingen laten zien in Pagina 17

18 hoeverre donkere energie verantwoordelijk is voor de uitdijing van het heelal." NEDERLANDSE RADIO- ANTENNE OM DE MAAN? Nederlandse wetenschappers gaan een radioantenne ontwikkelen die in 2018 op een Chinees ruimtevaartuig meereist naar een plek achter de maan. Met de antenne willen sterrenkundigen radiostraling opvangen van de eerste sterren en sterrenstelsels die direct na de oerknal zijn ontstaan. Het instrument zal daarnaast het 'weer' in de ruimte gaan meten, zoals stormen op de zon. De radioantenne van de Radboud Universiteit in Nijmegen wordt het eerste Nederlands wetenschappelijk instrument dat zal worden gebruikt bij een Chinese ruimtemissie. Het instrument wordt gebouwd door onderzoekers van ondermeer de Radboud Universiteit en het Delftse bedrijf ISIS. Uiteindelijk moet de antenne radiostraling gaan meten die op aarde niet kan worden opgevangen. "Hier op aarde kunnen we bijna alle radiostraling uit het heelal opvangen", legt onderzoeker Heino Falcke uit. "Maar tot het deel onder de 30 MHz hebben wij geen toegang, omdat die straling wordt geblokkeerd door onze dampkring. Juist in die frequenties zit informatie over het vroege heelal die wij willen meten." Radiogolven zijn eigenlijk lichtgolven die we met het blote oog niet kunnen zien. "Het is licht afkomstig van bijvoorbeeld sterren en planeten", legt onderzoeker Heino Falcke uit. Omdat het te meten signaal zeer zwak is, moet de sonde eerst naar de achterkant van de maan. "Alleen daar is de verstorende invloed van aardse radiozenders klein genoeg om de gewenste radiostraling van het vroege heelal goed te kunnen meten. Stormen op de zon kunnen hier op aarde de communicatie tussen bijvoorbeeld mobiele telefoons en satellieten verstoren. Met meer kennis over de invloed van zulke uitbarstingen op de omgeving kunnen we dergelijke gebeurtenissen beter voorspellen. IJS OP DWERGPLANEET CERES? Uit de verkregen gegevens die het ruimtevaartuig Dawn over Ceres naar de aarde zond, menen wetenschappers te ontdekken dat op deze dwergplaneet ijs voorkomt. Dat zou voorkomen op de donkere plekken op het noordelijk halfrond. Het zou gaan om slechts 1 procent van het oppervlak wat neerkomt op ongeveer 1800 vierkante kilometer. Mogelijk is dat ijs er al een miljard jaar. Ijs is ook ontdekt op Mercurius en komeet 67P. Daar kan het onmogelijk zo lang aanwezig blijven. Ceres komt daarentegen nimmer zo dicht bij de zon en de kans is dus groot dat het daar voor lange tijd op het oppervlak is aan te treffen. Op Ceres voornamelijk in 'kuilen' waar geen zonlicht in komt. Bij de dichtste benadering tot de zon kan de temperatuur oplopen tot -151 graden Celsius. De onderzoekers kwamen tot de ontdekking door meerdere 3D kaarten te vergelijken van het zuidelijk halfrond met het noordelijk halfrond en dan speciaal wat vlaktes, dalen en diepers kraters en 'kuilen betreft. Het is voor het eerst dat er diepere kuilen op deze dwergplaneet zijn gevonden, die in 1682 aardse dagen een baan om de zon beschrijft. Onderzoekers kunnen door dat lange jaar heel nauwkeurig veranderingen op het oppervlak volgen. Ceres Pagina 18

19 MAAN TETHYS BOVEN DE NOORDPOOL VAN SATURNUS Het is wel even goed kijken, maar boven de noordpool is een klein lichtpuntje te zien. Dat is maan Tethys een van de 62 manen die om de planeet Saturnus draaien. Het NASA ruimtevaartuig Cassini (gelanceerd in 2004) maakte op 26 januari 2015 deze fraaie opname en NASA gaf deze opname vrij aan de media op 11 juli j.l. Het toestel maakte op dat moment een hoek van 17 graden boven de ringen. Er werd daarbij gebruik gemaakt van een speciale filter. Tethys draait op een gemiddelde afstand van kilometer om Saturnus. Deze maan kreeg vooral bekendheid vanwege een grote inslagkrater, genaamd Odysseus, die opvallend groot op het oppervlak te zien is. Later kwamen nog bij de geheimzinnige, boogvormige rode strepen op het noordelijk halfrond. Hoe ze zijn ontstaan en wat het zijn, vormen tot op heden nog een groot raadsel. Volgend jaar komt er een einde aan de succesvolle missie. Het toestel zal dan de atmosfeer van de planeet ingeschoten worden. Wetenschappers hopen dan nog interessante gegevens overgeseind te krijgen. Pagina 19

20 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND AUGUSTUS EN SEPTEMBER 2016 MERCURIUS Mogelijk de eerste paar dagen nog boven de westnoordwestelijke horizon met moeite te vinden. Daarna zullen we moeten wachten tot de laatste week in september. Dan verschijnt Mercurius boven de oostelijke horizon. Mercurius trekt tot 21 augustus door het sterrenbeeld Leeuw, tot 8 september door de Maagd en daarna weer door de Leeuw. VENUS De maandenlang heldere 'ster' is deze maanden nog vaag boven de westelijke horizon aan te treffen. Het zou best wel eens kunnen zijn, dat het gebruik van tenminste een verrekijker nodig is om Venus te vinden. Gaat ruim een half uur na de zon onder. Tot 25 augustus trekt Venus door het sterrenbeeld Leeuw en is hierna in het sterrenbeeld Maagd op te sporen. MARS De rode planeet nadert de zon en is dus steeds korter aan het firmament te vinden. Gaat eind augustus al voor middernacht onder en is eind september al onder de horizon verdwenen. Tot 21 augustus trekt Mars door het sterrenbeeld Schorpioen, tot 27 augustus door de Slangendrager, tot 3 september weer door Schorpioen, vervolgens weer door de Slangendrager tot 22 september en tot slot door de Schutter. JUPITER Ook de reuzenplaneet nadert de zon en is daardoor steeds korter 's avonds te zien. In deze periode alleen de eerste paar weken van september en daarna zullen we moeten wachten tot in oktober. Jupiter beweegt tot 9 augustus door het sterrenbeeld de Leeuw en daarna door de Maagd. SATURNUS In het zuiden tot zuidwesten is in het sterrenbeeld de Slangendrager deze planeet met de ringen te zien. Ook Saturnus nadert de zon en gaat eind september al twee uur na de zon onder de horizon. URANUS Verschijnt in het begin van de avond al boven de oostelijke horizon en is verder de gehele nacht in het sterrenbeeld Vissen te vinden.het gebruik van een goede verrekijker is wel noodzakelijk. NEPTUNUS In het sterrenbeeld Waterman is met een sterrenkijker deze verste planeet in ons zonnestelsel de gehele nacht te vinden. VAN DAG TOT DAG 4 op 5 aug.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 5 aug. : Linksboven de maansikkel prijkt Jupiter. 6 aug.: Rechts van de Maan schittert Jupiter 8 aug.: Rechtsboven de Maan is Spica de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd te vinden. 11 aug.: Onder de Maan zien we Mars staan. 12 aug.: Rechtsonder de Maan kunnen we Saturnus zien staan. 12 op 13 aug.: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 20 aug.: Maan Titan bereikt deze avond de grootste westelijke afstand tot Saturnus 24 op 25 aug.: Rond uur Staat onder Saturnus planeet Mars en daaronder weer Antares de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 26 aug.: Rechtsboven de Maan is 's ochtends Aldebaran te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 27 aug.: Rond middernacht is een fraaie samenstand te zien van Venus (boven) met Jupiter28 aug.: Deze avond bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 31 aug.: Laag boven de oostelijke horizon verschijnt te 6.20 uur de zeer smalle maansikkel 01 september.: De weerkundige herfst begint. 03 sept.: Onder de Maan treffen we Venus aan. 05 sept.: Deze avond bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. Pagina 20

21 08 sept.: Iets onder de Maan is Saturnus te vinden. 09 sept.: Onder de Maan kunnen we Mars zien staan. 15 sept.: Aan de donkere rand van de Maan begint te uur de bedekking van planeet Neptunus. Om dit te kunnen zien is wel een grote telescoop nodig. Te uur komt de planeet weer tevoorschijn. 16 sept.: 'Maansverduistering' Deze avond komt de Maan in de bijschaduw van de aarde terecht. Daarvan is pas echt iets te zien omstreeks uur. De noordelijke rand is dan iets minder helder. 21 sept.: Iets boven de Maan is de open sterrenhoop de Pleiaden te vinden. Gebruik een verrekijker om er nog meer van te genieten. 21 op 22 sept.: Ster Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier, zit bijna tegen de Maan 'geplakt'. Moet je zien. Kijk rond uur. 22 sept.: Vanaf 0.57 uur komen enkele sterren van de open sterrenhoop Hyaden vanachter de donkere maan tevoorschijn 22 sept.: Te uur begint de astronomische herfst. 24 sept.: Rond 4.02 uur eindigt de bedekking van een ster van het sterrenbeeld Tweelingen. De ster komt vanachter de donkere rand tevoorschijn. 29 sept.: Links van de zeer smalle maansikkel kunnen we Mercurius zien. Het fraaist is het te 7.00 uur 's ochtends. Cygniden. Die zijn traag, maar vaak wel helder. Vanaf 25 augustus tot eind augustus hebben we ook nog de Alpha-Aurigiden. Meestal niet opvallend, maar soms wel spectaculair. Je weet met deze maar nooit. Om deze meteoren te kunnen zien moet je het sterrenbeeld Voerman (of Wagenman) in de gaten houden. Volop activiteit aan het firmament in de zomermaand augustus. Geniet er zoveel mogelijk van, want het is in de maand september bedroevend tot nauwelijks. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier 02 augustus 01 september 10 augustus 09 september 18 augustus 16 september 25 augustus 23 september DE ZON Opkomst: Ondergang: 03 aug.: 6.05 uur uur 13 aug.: 6.21 uur uur 23 aug.: 6.37 uur uur 02 sept.: 6.53 uur uur 12 sept.: 7.10 uur uur 22 sept.: 7.26 uur uur 27 sept.: 7.34 uur uur 'VALLENDE STERREN' Augustus is de maand van de 'vallende' sterren. Tussen 17 en 24 augustus zijn de Perseiden actief. Hun maximum ligt in de nacht van 11 op 12 augustus en 12 op 13 augustus. Het zijn vrij snelle meteoren met vaak een fraai lichtend naspoor. Het beste is na middernacht te kijken richting sterrenbeeld Perseus. Tussen 3 en 25 augustus laten zich ook de Alpha-Capricorniden in het sterrenbeeld Steenbok en de Delta-Aquariden Zuid in het sterrenbeeld Waterman zich zien. Ook in deze periode verschijnen in de linkervleugel van het sterrenbeeld Zwaan de Pagina 21

22 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN In verband met vakanties GEEN bijeenkomst in augustus Bijeenkomst op een vrijdagavond in september bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN In verband met vakanties GEEN bijeenkomst in augustus Bijeenkomst op vrijdagavond 9 september 2016 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen in Veldhoven of Uden. - bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking nieuwe presentatie - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 september 2016 LEDENWERVING Vooral tijdens de nachten van de Perseiden is het een ideale gelegenheid om nieuwe leden te werven. Vooral in de leeftijd van minimaal 13 jaar. We hebben dringend behoefte aan nieuwe aanwas. Die zijn actief om mee te helpen bij activiteiten. Voor elk nieuw lid dat jij aanbrengt hebben we een mooi ruimtevaartspeldje. Kom achter je televisie vandaan en werf nieuwe leden. Niet volgende week, maar NU al!!!!! Namens de redactie van Astruim iedereen een fantastische zomervakantie toegewenst! Pagina 22

23