41e jaargang nr november 2015

Transcriptie

1 41e jaargang nr november 2015 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Onlangs fotografeerde een marswagentje schitterend poollicht op de rode planeet. Hierover kun je meer lezen op pagina 12. INHOUD: Astronauten maakten ruimtewandelingen... 3 Meer nieuws omtrent ISS... 4 Chinese lanceringen... 5 Bouw nieuwe Russische lanceerbasis loopt vertraging op... 9 Bouw OSIRIS-Rex sonde is voltooid, testfase is begonnen Ook in de ruimte kun je ziek worden Nieuw onderdeel van de Melkweg ontdekt Planeet zo groot als de aarde ontdekt Verste dwergplaneet gevonden Maan Enceladus van heel dichtbij gezien Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Wil jij iedere dag de aarde zien vanuit de ruimte? Pagina 2

3 ASTRONAUTEN MAAKTEN LANGE RUIMTEWANDELING Liefst 7 uur en 16 minuten hadden de ruimtevaarders Scott Kelly en Kjell Lindgren nodig om de geplande werkzaamheden uit te kunnen voeren. Vooral Kelly had meer tijd nodig met het aanbrengen van vet op de vergrendelingsmechanisme van de robotarm van het ruimtestation. Deze ruimtewandeling, officieel aangeduid als EVA-32, begon op woensdag 28 oktober. Na het verlaten van de luchtsluis Quest en het monteren van gereedschap en apparatuur, begon ieder aan zijn eigen werkzaamheden Kelly begon met het verwijderen van de isolatie om de elektrische verdeelkast, bekend onder de naam MBSU. Daaronder zit een robot die door een toekomstige bemanning kan worden verwijderd om het naar binnen te halen om daar het probleem op te lossen en te repareren. Het lukte hem niet dat binnen die tijd voor elkaar te krijgen en vroeg extra tijd voor die klus. Die werd toegewezen. Lindgren ondertussen verplaatste de hoofdschakelaar van de truss van het station naar de rechterkant. Daarna bracht hij isolatiemateriaal aan op de Alpha Magnetic Spectrometer dat nodig is voor de koeling. De laatste maanden veroorzaakte de temperatuur voor de nodige problemen. Vervolgens borg hij de isolatiezakken en de bijbehorende instrumenten op en begon hij met het aanleggen van de kabels voor de nieuwe koppelingspoort die in 2017 geïnstalleerd moet worden. Deze komt op de Harmony module en is bestemd voor het vastmaken van de Dragon en Cygnus ruimtevaartuigen aan het ISS. Kelly had de grootste moeite om het ingewikkelde mechaniek van smeer te voorzien. Hij kreeg de opdracht enkele werkzaamheden over te slaan. Lindgren kwam niet toe aan het opnieuw installeren van een klep op de Tranquility module. Dat werd uitgesteld naar een toekomstige ruimtewandeling. De belangrijkste werkzaamheden hadden beiden wel uitgevoerd, waarna ze de opdracht kregen hun spullen te pakken en weer terug te keren naar de luchtsluis. Deze ruimtewandeling was de 189e sinds er met de bouw van het ISS in 1998 werd begonnen en de vijfde dit jaar. 122 ruimtevaarders uit negen landen voerden deze uit en zij bleven in totaal 1184 uur en 16 minuten buiten het ruimtestation. In het midden onderaan is Scott Kelly aan het werk. Kosmonaut Sergej Volkov maakte deze foto Pagina 3

4 ASTRONAUTEN MAAKTEN NOG EEN RUIMTEWANDELING Voor de tweede keer in negen dagen begonnen Scott Kelly en Kjell Lindgren aan een ruimtewandeling. Er stond op die 28e oktober nog wel het een en het ander op het programma gedurende de zes-en-een-half durend uitstapje. Het allerbelangrijkste was het in orde maken van het ammoniak koelsysteem.. Vanuit de luchtsluis Quest vertrok allereerst Lindgren met roepnaam EV-1, met rode strepen op zijn pak en camerahelmnummer 17. Kelly luisterde naar de roepnaam EV-2 en droeg camera nr. 18 op zijn helm. Zij gingen op weg naar het koelsysteem van de buitenboordmotor P6 (Poort 6) zonnepanelen. Hierin was een kleine lekkage, die al werd ontdekt nog voordat het in 2012 werd geplaatst. De hoeveelheid was klein; amper driekwart kilo per jaar. Dat betekende dat er 3 tot 5 jaar nodig waren om het te vervangen of om de ammoniak bij te vullen.. Toch werd het toentertijd verplaatst en de lekkage nam toe. In november 2012 werd een reserve P6 radiator geplaatst in de hoop dat het probleem daarmee opgelost zou zijn. Nee dus, en in mei 2013 vervingen de ruimtewandelaars een koelpomp en het lek was verdwenen. Tijdens de ruimtewandeling op 28 oktober werd de gehele situatie rond Poort 6 hersteld en teruggebracht naar zijn oorspronkelijke samenstelling. De belangrijkste radiator werd weer in werking gesteld en de reserve buiten dienst. Na nog enkele kleine werkzaamheden aan de robotarm uitgevoerd te hebben, borgen zij hun gereedschap op en keerden ze terug naar luchtsluis Quest. Na 7 uur en 48 minuten zat hun ruimtewandeling er op. Scott Kelly (links) en Kjell Lindgren (rechts) hebben hun werkzaamheden er op zitten en keren terug naar de luchtsluis Quest. Pagina 4

5 CYGNUS KLAAR VOOR LANCERING Technici waren in oktober al volop bezig met het inladen van 3500 kilo aan materialen voor de lancering van de Cygnus module in december. Een Atlas 5 raket moet het onbemande ruimtevrachtschip naar het ISS schieten. Dit wordt dan de eerste Amerikaanse lancering van materialen naar het ruimtestation na de dramatische van zowel de Dragon als de Cygnus. Krikajev en Yuri Gidzenko. Dat was de beginfase van de bouw van het Internationale Ruimtestation. CHINA LANCEERDE DE TIANHUI 1C Zonder enige aankondiging vooraf, behalve de mededeling aan piloten uit de buurt te blijven, vertrok op maandag 26 oktober een Long March 2D raket van lanceerbasis Jiuquan. Na enkele minuten waren de vloeibare hydrazine en stikstoftetroxide als raketbrandstoffen opgebrand en had de Tianhui 1C de ruimte bereikt. Het was een vrijwel cirkelvormige baan om de aarde terecht gekomen op een hoogte van ongeveer 500 kilometer, waarbij het een hoek van 97 graden met de evenaar maakt. De satelliet wordt gebruikt voor het opsporen van bodemrijkdommen, het in kaart brengen van gewassen, voor noodhulp bij rampen en wetenschappelijke experimenten, zo liet de Chinese ruimtevaartorganisatie weten. Technici zijn bezig met het inladen van de Cygnus module Nadat het volgeladen was, kwam de volgende stap. Containers werden volgetankt met drijfgas om de nodige manoeuvres in de ruimte te kunnen uitvoeren om het automatisch aan het ruimtestation te kunnen koppelen. De laatste fase behelst het overbrengen van tijdgevoelige benodigdheden. En toen ging het op weg naar het lanceerplatform op Cape Canaveral. Hier werd de Cygnus module in de neuskegel geplaatst om het vervolgens op de Atlas 5 te plaatsen. De OA-4 missie, zoals de officiele codenaam luidt, zal vliegen met nieuwe cirkelvormige zonnepanelen en een module dat iets groter is en het daardoor meer lading kan meenemen. Het aftellen is begonnen. 15 JAAR GELEDEN Op 2 november 2000 gingen de eerste ruimtevaarders aan boord van het toen nog kleine ruimtestation. Dat waren de Amerikaan Bill Shepard en de kosmonauten Sergej Een Long March 2D raket op weg naar de ruimte met in de neuskegel de Tianhui 1C Deze lancering was de 25e van een Long March 2D raket sinds zijn debuut in 1992 en de 12e Chinese lancering dit jaar. Pagina 5

6 GEHEIMZINNIGE CHINASAT 2C GELANCEERD Een Long March 3B raket verliet op dinsdag 3 november de Chinese lanceerbasis Xichang. Al snel werd duidelijk dat het hier om een militaire communicatiesatelliet moest gaan. De Chinezen deden er aanvankelijk geen mededelingen over. Later maakten zij bekend dat het voor radio- en televisie-uitzendingen ging zorgen in beeldband voor het gehele land. Dat zijn in de regel de algemene mededelingen als het over spionagesatellieten gaat. Welk gebied de Chinasat 2c bestrijkt is ook niet bekend. De Chinese raket bracht de kunstmaan in een sterk ellipsvormige baan om de aarde op een hoogte van 194 tot kilometer met een hoek met de evenaar van 27,1 graden. Het zal dus de bedoeling zijn dat de Chinasat 2c na de nodige manoeuvres in een definitieve geostationaire baan om de aarde zal belanden (plm km). Deze lancering was de 65e wereldwijd dit jaar die een lading om de aarde bracht. SPACEX HERVAT FALCON 9 LANCERINGEN Weldra gaat de eerste Falcon 9 lancering gebeuren na het dramatische ongeluk op 28 juni. Die mislukking heeft het lanceerschema voor de tweede helft van 2015 behoorlijk in de war gegooid. Minstens zes starts hadden er moeten plaatsvinden. SpaceX hoopt nu twee of drie Falcon 9 vluchten nog dit jaar te laten plaatsvinden. Oorspronkelijk was het de bedoeling de SES 9 televisiesatelliet te laten meevliegen. Dat plan is nu gewijzigd en de neuskegel zal nu elf Orbcomm satellieten herbergen, elk ter grootte van een kleine koelkast. Die zullen naar een baan op een hoogte van ongeveer 600 kilometer geschoten worden. Naar verwachting zal de Falcon 9 in november van start gaan. Met de vlucht hierna gaat de SES 9 mee. VERTRAGING VAN MINSTENS EEN JAAR VOOR SPACESHIPTWO De fatale crash op 31 oktober vorig jaar van SpaceShipTwo heeft tot gevolg an de lancering van de volgend met minstens een jaar vertraagd is. Er is gewerkt aan de veren, aan een verbeterde samenstelling van de raketbrandstof en er is apparatuur vervangen. Die verbeteringen moeten een nieuw ongeluk voorkomen. De tweede SpaceShipTwo, genaamd 'Gewicht op Wielen', nadert zijn voltooiing. Het bedrijf, Virgin Galatic, is vol vertrouwen en het aantal personeelsleden is uitgebreid.. Het jaar 2016 zal een jaar worden vol testen. De dood van een van de piloten, Michael Alsbury, is heel hard aangekomen en een tweede fataal ongeluk moet hoe dan ook voorkomen kunnen worden. De tweede SpaceShipTwo, die voorlopig 'Gewicht op Wielen' wordt genoemd, nadert inmiddels zijn voltooiing. Veel verschillen met de eerste zijn er niet uitwendig gezien. Wel hebben de veren extra aandacht gekregen. Het is nooit duidelijk geworden hoe of wie de ontgrendeling van de veren in gang heeft gezet. Daardoor werd de staart omhoog gedrukt waardoor de terugkeer aanving. Over dat laatste was geen controle en leidde tot de fatale crash. Aanpassingen moeten er nu voor zorgen dat zoiets nooit meer gebeurt. ANTENNE MORELOS 3 ONTPLOOID Vol trots kon de Mexicaanse ruimtevaartorganisatie op 4 november bekend maken dat de zeer grote antenne (ongeveer Pagina 6

7 25 meter in doorsnede) van de Morelos 3 geheel was ontplooid. Deze satelliet voor mobiele communicatie werd op 2 oktober met een Atlas 5 vanaf Cape Canaveral gelanceerd. De antenne zat toen keurig opgevouwen in de ongeveer 4,5 meter in doorsnede metende neuskegel. Nadat de ongeveer 5600 kg wegende kunstmaan in een geostationaire overgangsbaan om de aarde was gebracht, begonnen de technici met het uitvoeren van de nodige manoeuvres om de ellipsvormige baan in een cirkelvormige te veranderen. Nu draait het net zo snel om de aarde als de aarde om haar as. De komende 15 jaar zal het mobiele communicatieverkeer verzorgen door middel van speciale smartphones op het land, ter zee en in de lucht op humanitair gebied en nationale veiligheid. SUPER STRYPE RAKET VIEL IN STUKKEN UITEEN De eerste vlucht van een 'nieuwe', goedkope militaire raket om snel kleine satellieten te lanceren (ORS-4 missie), mislukte op dinsdag 3 november. Ongeveer een minuut na liftoff brak de raket in stukken, toen het zich voorbij Hawaï bevond. In minder dan 20 seconden na zijn vertrek overtrof het al de snelheid van het geluid, nadat het heel soepel langs de rails van de lanceerinstallatie was gegleden. Wat er misging is nog niet bekend. De bedoeling was dat het 13 kleine kunstmanen van NASA-onderzoekers en studenten in een polaire baan om de aarde zou brengen op 490 kilometer hoogte. Met de lancering van de ongeveer 22 meter hoge Super Strype raket hadden vele instellingen gehoopt in de toekomst op een betrekkelijk goedkope manier onderzoek en experimenten uit te kunnen voeren in de ruimte. Elke lancering zou zo'n 20 miljoen euro kosten. Interessant is ook nog te weten dat de Super Strype raket een omgebouwde raket is die in het Koude Oorlog-tijdperk voor kernwapen testen werd gebruikt. Toen heette de rekat Sandia. Ze krijgen nu een tweede leven. Super Strype raket met lanceerinstallatie op de lanceerbasis op Hawaii GALILEO PAAR IN FRANS GUYANA De navigatiesatellieten Galileo 11 en 12 zijn op 2 november op de luchthaven van Frans Guyana aangekomen. Van daaruit werden ze vervoerd naar de lanceerbasis. Hier ondergaan ze wederom de nodige testen om vervolgens in de neuskegel van de Russische Sojoez raket te worden geplaatst. De Lancering van deze twee Europese kunstmanen staat gepland op 17 december. Eenmaal in de ruimte zal daarmee binnen een jaar het aantal verdubbeld zijn. GPS 31 GELANCEERD Voor de tweede keer in oktober vertrok een Atlas 5 raket richting ruimte. Ditmaal gebeurde dat op 31 oktober vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Deze tweetraps raket bracht de GPS 31 in een baan om de aarde. Deze Global Positioning System satelliet is Pagina 7

8 voornamelijk bedoeld voor de Amerikaanse strijdkrachten. De raket was niet extra voorzien van hulpraketten. We kennen dit type in de uitvoering van de 401 samenstelling. De bovenste trap, de Centaur, was uitgerust met een Aerojet Rocketdyne RL 10 motor. De laatste satelliet in de GPS-2F serie zal naar verwachting op 3 februari 2016 de ruimte in worden geschoten. ALWEER EEN CHINESE SATELLIET DE RUIMTE IN En weer bracht China in een korte tijd een kunstmaan in de ruimte, de Yaogan 28. Daarvoor zorgde een Long March 4B raket op zondag 8 november. Vanuit een bijna cirkelvormige baan over de polen draait het op 468 kilometer hoogte zijn rondjes om de aarde. Ook nu liet China weten dat het gebruikt wordt voor experimenten, landmeetkunde, voor schattingen van gewasopbengsten en voor dienstverlening bij rampen. Dat is een verkapte weergave voor militaire spionage doeleinden. Vast staat dat het optische apparatuur aan boord heeft voor hoge resolutie beelden. Het bijzondere van de Yaogan 28 is, dat het op de minuut nauwkeurig, wat tijdstip betreft, werd gelanceerd als de Yaogan 14 in SUCCESVOLLE ARIANE 5 LANCERING Met twee kunstmanen in de neuskegel vertrok vanaf lanceerbasis Kourou op dinsdagavond 3 november een Ariane 5 raket. Een minuut na het afwerpen van de hulpraketten werd ook de neuskegel afgestoten. Het was toen de onderste dichte lagen van de atmosfeer gepasseerd. Negen minuten na liftoff had de eerste trap zijn werk erop zitten. De brandstof, een cryogene mengsel van vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof, was verbruikt. Nu was het de beurt aan de tweede rakettrap. De motor werd ontstoken en bracht na 16 minuten de satellieten Arabsat 6B en de GSAT 15 in een geostationaire overgangsbaan op een hoogte van 147 tot kilometer onder een hoek van 4 graden met de evenaar. De Arabsat 6B zoals de tekenaar hem ziet in de ruimte. Eenmaal op zijn plek op 26 gr. O.L. kreeg bij de lancering 5800 kg wegende Arabsat 6B een nieuwe naam: Badr 7. Gedurende de komende 15 jaar zal het honderden televisiezenders en breedbanddiensten in Afrika, het Midden-Oosten en Centraal-Azie verzorgen. De GSAT 15 in de testhal op Kourou De aanvankelijk 3164 wegende GSAT 15 werd gemanoeuvreerd naar 93,5 gr. O.L. in een geostationaire omloopbaan boven de evenaar. Daar gaat het de Insat 3A vervangen, gelanceerd in De Indiase GSAT 15 gaat de komende 12 jaar de noodcommunicatie, navigatie en videouitzendingen verzorgen. De Ariane 5 raket heeft zijn werk voor dit jaar er op zitten. Zes geplande lanceringen en alle zes zeer succesvol. Arianespace keek tevreden hierop terug. De volgende Ariane 5 lancering is gepland op 27 januari Niet dat het tot die tijd stil is op de Europese lanceerbasis. Zeker niet. Op 2 december moet een Vega raket vertrekken en op 17 december een Sojoez raket. Pagina 8

9 BOUW NIEUWE RUSSISCHE LANCEERBASIS LOOPT VERTRAGING OP Eind dit jaar had de eerste lancering moeten plaatsvinden vanaf de nieuwe Russische lanceerbasis Vostochny in de regio Amoer nabij de Chinese grens. Dat zal nu niet eerder dan begin volgend jaar het geval zijn. Die mededeling deed president Poetin toen hij op 14 oktober er een bezoek bracht om te zien hoe de werkzaamheden verlopen. Maar hij was teleurgesteld. De bouw loopt vertraging op door allerlei mislukkingen, wanbeleid en corruptie. Gehoopt wordt dat het nieuwe cosmodrome op Kosmonautendag (12 april) met een eerste lancering ingewijd kan worden. Poetin waarschuwde dat kost wat kost die dag gehaald moet worden. "Veiligheid, degelijkheid en betrouwbaarheid moeten voorop staan" gaf hij zijn toehoorders te verstaan. Lanceerbasis Vostochny ligt ongeveer 5500 kilometer ten oosten van Moskou. Als deze eenmaal in gebruik is dan is Rusland niet meer afhankelijk van Kazachstan waarin lanceerbasis Baikonoer is gelegen. President Poetin bezoekt een nieuw lanceerplatform op de nieuwe lanceerbasis Vostochny Echt soepel verloopt de samenwerking tussen deze twee landen niet. Vooral over de huurprijs zijn de Russen verre van tevreden. Deze bedraagt zo'n 140 miljoen euro per jaar. Stad in aanbouw voor tienduizenden ruimtevaartwerknemers en hun gezinnen, compleet met scholen, spoor- en wegverbindingen, appartementen enz. Bij de bouw van de nieuwe lanceerbasis is geen goede organisatie en controle. Vele verantwoordelijken staken vele miljoenen in eigen zak. Diefstal van bouwmaterialen kwam veelvuldig voor en daarbij ging het om waardes van vele honderden miljoenen. Ook het plaatsen van onjuiste apparatuur werd Pagina 9

10 veelvuldig vastgesteld. Intussen zijn er al vele managers gearresteerd. Werknemers gingen in staking begin dit jaar omdat zij hun loon niet op tijd kregen uitbetaald. Poetin vertelde hen dat het benodigde geld voor het gehele project door de regering was toegezegd en ook was gereserveerd.. De deel-voorschotten komen dus niet op de juiste plekken terecht. Daarop wordt sindsdien steeds meer op toegezien en gecontroleerd. Inmiddels lopen er al minstens 20 strafzaken. Intussen wordt er koortsachtig hard gewerkt om de lanceerbasis volgend jaar op tijd klaar te krijgen. Allerlei testen vinden er al plaats, maar die kunnen veel meer tijd in beslag nemen dan gepland. Die ervaringen hebben de technici opgedaan bij de bouw van lanceerbases in Plesetsk en Frans-Guyana. Die vergden bijna een jaar. De eerste lancering is toegewezen aan de Sojoez 2 raket, die al in september is gearriveerd. Intussen is er al een begin gemaakt met de bouw van een tweede lanceerplatform bestemd voor de lanceringen van de Angara raketten. De eerste moet in 2021 van hier richting ruimte vertrekken. In 2023 hopen de Russen een nieuw type ruimtecapsule van hier van start te laten gaan. Deze gaat de zeer succesvolle Sojoezi vervangen. PEPERDURE HORLOGE De enige astronaut op de maan met een eigen horloge om, heeft die op 22 oktober geveild. David Scott droeg die tijdens de Apollo 15 missie. Op internet was al dollar ingezet en toen de veiling was afgelopen was de prijs gestegen naar dollar, bijna twee miljoen euro dus.. Het is tot dusver het duurste item uit het Apollo project. Scott droeg een horloge (merk Omega) gedurende zijn twee maanwandelingen. Maar tijdens zijn eerste rit met de maanauto verloor hij deze. Gelukkig had hij nog een tweede (merk Bulova) die hij uit zijn persoonlijke bezittingen haalde en bevestigde die met klitterband op zijn pak. Deze droeg hij tijdens zijn derde maanwandeling. Had jij hem ook willen hebben? Op 15 december a.s. krijg je opnieuw een kans. Dan wordt een horloge geveild die aan boord was van de Apollo 17. Het Sojoez lanceerplatform in aanbouw Pagina 10

11 BOUW OSIRIS-REX SONDE IS VOLTOOID; TESTFASE IS BEGONNEN Frank Hulsbosch Ingenieurs en technici van het ruimtevaartbedrijf Lockheed Martin hebben de bouw voltooid van de OSIRIS-Rex sonde van de NASA, die begin september 2016 gelanceerd zal worden richting asteroïde Bennu. "Dit is een spannende tijd voor het programma, omdat we het ruimtevaartuig klaar hebben en het team mag een soort testrit maken voordat we het lanceren naar Bennu" aldus Rich Kuhns, de leider van het OSIRIS-Rex project bij Lockheed Martin Systems. Het bedrijf zal ook de uitvoering van de vlucht verzorgen. Nu breekt de periode aan van de testen hoe de instrumenten en het toestel de omstandigheden in de ruimte overleven. Blijft alles werken tijdens de trillingen bij de start? in de extreme hitte (zonzijde) en kou? In het luchtledige en absolute stilte? Welke problemen doen zich tijdens het testen voor? Alles moet perfect werken onder deze omstandigheden voordat het aan zijn lange vlucht diep in de ruimte gaat beginnen. Deze testen zullen de komende vijf maanden door Lockheed Martin nabij Denver plaatsvinden, volgens een vertegenwoordiger van het bedrijf. Als alles volgens plan verloopt, zal het OSIRIS-Rex ruimtevaartuig in mei 2016 naar Kennedy Space Center vervoerd worden, waar de laatste voorbereidingen voor de lancering getroffen zullen worden. De lancering geschiedt vanaf het naastgelegen lanceerbasis Cape Canaveral. De bedoeling is dat de 800 miljoen dollar kostende OSIRIS-Rex missie (wat de afkorting is Van Origins Spectral Interpretation Resource Indentification Sucurity Regolith Explorer) in 2018 zal landen op de 500 meter grote Bennu asteroïde. Het ruimtevaartuig zal dan minstens 60 gram materiaal van de koolstofrijke ruimterots verzamelen om Pagina 11

12 OSIRIS-Rex is de eerste verzamelmissie van de NASA op een asteroïde, maar niet de eerste ter wereld die stukjes ruimterots naar de aarde zal brengen. De Japanse Hayabusa missie heeft al kleine fragmenten van de Itokawa asteroïde in 2010 naar de aarde gebracht. In december vorig jaar heeft Japan de Hayabusa 2 gelanceerd die monsters van asteroïde 1999 JU3 terug naar de aarde zal sturen eind 2020, tenminste als alles volgens plan verloopt. vervolgens terug te keren en veilig op aarde te landen in Analyse van deze stukjes asteroïde zouden ons dan meer moeten vertellen over de beginperiode van ons zonnestelsel, aldus een vertegenwoordiger van de NASA. De missie zal ook de onderzoekers helpen ervaring op te doen die van pas kan komen als het nodig is om een mogelijk gevaarlijke asteroïde van baan te laten veranderen als deze in de toekomst op de aarde afkomt. Landen op een asteroïde zal zeker een grote rol spelen in het veranderen van baan of vernietiging van het hemellichaam. Bennu zelf is mogelijk ook gevaarlijk. Er is een kans van 0.04 procent dat de ruimterots in botsing komt met de aarde tussen 2175 en 2199, volgens onderzoekers van de NASA. Hayabusa POOLLICHT OP MARS Onderzoekers hebben geconstateerd dat op Mars een merkwaardig soort poollicht moet voorkomen. Poollicht ontstaat doordat elektrisch geladen deeltjes in botsing komen met het magnetisch veld. Althans zo ontstaat het bij de aarde. Bij Mars daarentegen krijgen we dat te zien ver boven het magnetisch veld. Dat is wel iets heel bijzonders. Gehoopt wordt dat instrumenten aan boord van MAVEN ons aardbewoners meer hierover kan vertellen en laten zien. Meer hierover in de volgende ASTRUIM. Pagina 12

13 OOK IN DE RUIMTE KUN JE ZIEK WORDEN Voordat materiaal, ladingen en ruimtevaartuigen de ruimte in worden geschoten, worden ze door het grondpersoneel zo grondig mogelijk gesteriliseerd. Hoe goed dat ook gebeurt er kunnen altijd bacteriën, virussen en schimmels het overleven en daardoor meevliegen. Komt een ruimtevaarder dan daarmee in aanraking, dan is er een kans dat hij of zij ziek wordt. om advies vragen en in extreme gevallen kan de ernstig zieke naar de aarde terugkeren. Bacteriën in ruimtevaartuigen worden geconfronteerd met een heel ander milieu. Microzwaartekracht, blootstelling aan straling uit de ruimte. de constante aanwezigheid van de mens, een grotere hoeveelheid kooldioxide enz. spelen een rol. Wat betekent dat voor de ruimtevaarders tijdens langdurige expedities? Op aarde kan men alles nog zo steriel mogelijk maken, maar er reizen altijd ziekteverwekkers mee. Met dat eten is het risico zo goed als nihil. De sterilisatie is hier zo goed als 100%. Bekend is ook geworden dat de meeste bacteriën e.d. in het ruimtestation goed gedijen. Er zijn zelfs bacteriën die sneller groeien en zelfs dikker worden. Er valt op dit gebied nog veel te bestuderen en te onderzoeken om oplossingen te bedenken. NIEUW ONDERDEEL VAN DE MELKWEG ONTDEKT Je mag tijdens een ruimtewandeling beslist niet snotverkouden zijn. Het zicht zou dodelijk belemmerd kunnen worden Maar ook stofdeeltjes buiten het ruimtestation kunnen die ziekteverwekkers bevatten. Een aantal onderzoekers hebben dat bestudeerd. En jawel hoor, zij vonden ze. De onderzoekers maakten die studie door stof uit de luchtfilters en vacuüm zakken, die gebruikt waren aan boord van het ISS, zeer nauwkeurig te onderzoeken. Uit die studie kon niet worden vastgesteld of die bacteriën schadelijk waren voor de mens. Besmetting is zeker een zorg voor de ruimtevaarders. In het ruimtestation zweven de stofdeeltjes en ziekteverwekkers rond. Daarbij komt nog dat de microzwaartekracht het immuunsysteem van de mens aantast. En dus is hij kwetsbaar. Met andere woorden het is voor hen heel belangrijk het ruimtestation heel goed schoon te houden en de lucht zo zuiver mogelijk. In het ruimtestation is een EHBO-kist en specifiek medisch apparatuur voor behandelingen aanwezig. Ruimtevaarders zijn daarvoor opgeleid en kunnen er mee omgaan. Uiteraard kunnen zij ook artsen op de grond Met behulp van een telescoop in Chili hebben wetenschappers een nieuw onderdeel van de Melkweg ontdekt. Het gaat om een schijf van jonge sterren die verscholen ligt achter stofwolken in de 'centrale bult' van het Melkwegstelsel. Tot nu toe werd aangenomen dat in dit gedeelte van ons sterrenstelsel alleen zeer oude sterren waren te vinden. De wetenschappers kwamen tot deze ontdekking toen ze met de VISTA-telescoop in Chili infraroodopnamen maakten van de Melkweg op verschillende tijdstippen. Ze kwamen 665 Cepheiden op het spoor. Dat zijn sterren die af en toe van vorm veranderen; ze zwellen regelmatig op en trekken vervolgens weer samen. Tussen deze Cepheiden ontdekten de wetenschappers 35 opvallend jonge sterren die nooit eerder zijn waargenomen in het centrale deel van de Melkweg. De bevinding suggereert dat er in het centrum van het sterrenstelsel volop nieuwe sterren worden gevormd in een gebied dat tot nu toe onbekend was. Waarschijnlijk bleef dit gedeelte van de Melkweg lang uit het zicht van de telescopen door stofwolken. Vooral dankzij het infraroodonderzoek van de VISTAtelescoop is het gebied nu toch opgespoord. Pagina 13

14 Deze studie laat zien dat de VISTA-telescoop van onschatbare waarde is bij het in kaart brengen van geheimzinnige galactische regio's die niet eerder zijn ontdekt. PLANEET ZO GROOT ALS DE AARDE ONTDEKT Astronomen hebben een planeet ontdekt die de grootte van de aarde heeft. Het bijzondere is dat het een hemellichaam van die grootte is, die het dichtst bij de aarde staat. De afstand bedraagt slechts 39 lichtjaar en dat is voor kosmische begrippen heel dichtbij. Deze nieuwe planeet, GJ 1132b genaamd, is een rotsachtig hemellichaam.. Het moet er heel heet zijn en sommige wetenschappers spreken van een 'Venus tweeling'. Echter, het is alleen groter. GJ 1132b bezit een massa van 1,2 keer de aarde. Verhoudingsgewijs dus zwaarder dan onze aardbol. Het draait om de kleine rode dwergster Gliese In slechts 1,6 aardse dagen heeft het een baan om de ster afgelegd en dat betekent dat het heel dicht bij die ster staat.. Zover het mogelijk was de oppervlaktetemperatuur te meten, schat men die op 227 gr. C en dat komt redelijk overeen met die op Venus. De ontdekking van deze nieuwe planeet werd gedaan met behulp van de MEarth-zuidtelescoop in Chili. Deze bestaat uit acht 40- meter telescopen.. VERSTE DWERGPLANEET GEVONDEN Op vrijdag 12 november werd bekend gemaakt dat er een nieuwe dwergplaneet in ons zonnestelsel is gevonden. "Niets bijzonders toch!?" zul je denken. Toch wel. Het zou de verste in ons zonnestelsel zijn Dwergplaneet V Het gaat om V en ligt maar liefst tweeen-een-half keer verder van de zon dan Pluto. Het object is wel kleiner dan Pluto, namelijk de helft. Hij lijkt eveneens in een sterk ellipsvormige baan om de zon te draaien, maar de precieze afstanden zijn nog niet bekend. Dat is alles wat we er tot dusver van weten. Momenteel is hij die het verst van de zon staat. Best mogelijk dat er binnenkort of later er een ontdekt wordt, die nog verder weg staat. De verhouding in grootte tussen Gliese 1132 en GJ 1132b NEW HORIZONS OP WEG NAAR 2014 MU 69 Het NASA ruimtevaartuig New Horizons is na zijn scheervlucht langs Pluto, nu op weg naar het volgende hemellichaam. Op woensdag 4 november werd voor de vierde en laatste keer de raketmotor ingeschakeld voor een koerswijziging.. Het ligt nu op koers naar een klein object aangeduid met 2014 MU69, dat zo'n 1,6 miljard kilometer voorbij Pluto ligt. Als alles naar wens verloopt, zal het toestel daar in 2019 aankomen. Het zou een geweldige prestatie zijn, wanneer het tijdens de flyby Pagina 14

15 foto's en gegevens over de 2014 MU69 naar de aarde zou sturen. De baan van New Horizons langs Pluto naar 2014 MU69 Tijdens de vierde koerscorrectie gaf de motor van New Horizons het toestel een extra duwtje van 206 kilometer per uur. De vorige drie keer dat de raketmotor werd ingeschakeld, gebeurde op 22, 25 en 28 oktober. Alle vier verliepen succesvol. Volgens de huidige berekeningen zal het NASA ruimtevaartuig de 2014 MU69 dichter passeren dan bij Pluto het geval was op kilometer. Overigens is dat hemellichaam veel kleiner dan Pluto. Waarschijnlijk is het niet groter dan zo'n 48 kilometer (Pluto meet een doorsnede van 2370 kilometer). Op 6 november bevond het ruimtevaartuig zo'n 5,1 miljard kilometer van de aarde. ENORME ZONNEVLAMMEN TROFFEN DE AARDE De aarde is in de Middeleeuwen twee keer getroffen door enorme zonnevlammen, geladen deeltjes die de zon het heelal in slingert. Dat gebeurde rond het jaar 774 en rond 993. De sporen daarvan zijn nog terug te vinden in lagen ijs en sneeuw diep onder de oppervlaktes van Groenland en de Zuidpool. Zweedse wetenschappers hebben die daar gevonden. De zonnestorm van 774 was minstens vijf keer zo sterk als de zwaarste storm die in de afgelopen decennia is geregistreerd.. Als zulke stormen de aarde nu zouden raken, kunnen ze een verwoestend effect op onze stroomvoorziening, satellieten en communicatie hebben. Het zou zelfs een gat in de ozonlaag kunnen slaan met grote gevolgen voor het klimaat op aarde. Een zonnevlam ontstaat door een magnetisch veld op de zon. Zulke velden bewegen waardoor zich spanning kan opbouwen. Als die energie vrijkomt, schiet de zon een wolk van elektromagnetisch geladen deeltjes de ruimte in. Die deeltjes zijn niet gevaarlijk voor mensen. Komen ze in aanraking met het magnetisch veld van onze planeet dan kan dat heel fraai poollicht te zien geven. KOMEET SPUUGT MOLECULAIRE ZUURSTOF Tot grote verbazing van wetenschappers blijkt komeet 67P Churyumov-Gerasimenko moleculair zuurstof uit te stoten. Dat hebben instrumenten aan boord van de Europese ruimtesonde Rosetta waargenomen. Zoiets werd niet verwacht en niet voor mogelijk gehouden. Wetenschappers wisten niet beter of moleculair zuurstof werd vernietigd tijdens de vorming van het zonnestelsel. Dat moest dus al zijn verdwenen nog voordat deze komeet ontstond zo'n 4,6 miljard jaar geleden. Het bevat slechts 4 zuurstofmoleculen op elke 100 watermoleculen. Dit hebben onderzoekers van de Universiteit Leiden gemeld. De onderzoekers analyseerden meer dan 3000 opnamen van de komeet, die tussen september 2014 en maart 2015 zijn gemaakt met een spectrometer aan boord van het toestel. Eerder had het al waterdamp, koolmonoxide en diverse stikstof-, zwavel- en koolverbindingen aangetroffen. Moleculair zuurstof is zeer reactief met waterstof en was in overvloed aanwezig toen de zon en planeten ontstonden. Eigenlijk kon het niet meer bestaan. Een reden nu om de gegevens opnieuw te bestuderen die verkregen zijn door de Giotto toen het in 1986 heel dicht langs de komeet van Halley vloog. Kwam het ook door voor? Pagina 15

16 Het Hatmekyt gebied op komeet 67P Chryumov- Gerasimenko Intussen opperen de geleerden allerlei theorieën om de vondst te verklaren. Een ervan is dat zuurstof misschien is opgelost en zich vastzette op de ijzige korrels. Dat zou kunnen. De vondst is voor de geleerden een heel interessant onderwerp geworden. Genoeg stof om voorlopig hun hersenen erover te pijnigen. Als laatste gegeven dient vermeld te worden dat er meer moleculair zuurstof dichter bij het oppervlak van de komeet voorkomt dan er verder vandaan. en verbrandde vermoedelijk helemaal. Niemand heeft iets gevonden en er is ook geen schade gemeld. Tal van dashboardcamera's legden dit verschijnsel vast. Op bovenstaande foto is heel goed het felle licht te zien. METEOOR BOVEN BANGKOK Het was even schrikken in Bangkok en wijde omgeving. Een fel lichtspoor was aan de donkere hemel te zien op maandagavond 2 november. Een meteoor dook de dampkring in Een heldere lichtflits boven Bangkok Pagina 16

17 MAAN ENCELADUS VAN HEEL DICHTBIJ GEZIEN Op 14 oktober was het zover, het NASA ruimtevaartuig Cassini zou maan Enceladus van planeet Saturnus opnieuw dicht benaderen. Met een snelheid van ongeveer 6000 kilometer per uur vloog het op deze maan van ijs af. De zonovergoten noordpool was nu het doel om gefotografeerd te worden. Net als bij onze Volle Maan altijd minder mooi om te bekijken. Het felle licht verbleekt immers nogal wat details. Het noordelijk halfrond wordt doorkruist door een spinachtig netwerk van ragfijne scheuren die zelfs door kraters snijden. Enceladus, die in minder dan 33 uur om Saturnus draait, laat duidelijk enkele verschillen zien wat het noordelijk en het zuidelijk halfrond betreft. Op het zuidelijk halfrond zijn het de geisers die zo opvallend. Ondanks dat leverde de passage prachtige foto's op. We kregen een oppervlak te zien vol barsten in de bevroren korsten, vele inslakraters en tal van vlaktes. Nog nooit zagen we het oppervlak van zo dichtbij (1839 km). De zeer vele scheuren zijn op deze opname goed te zien. Deze opname werd op een afstand van kilometer genomen. Het kleinst zichtbare detail is altijd nog 60 meter groot Een set van drie bekkens die met elkaar verbonden zijn en de naam 'Sneeuwman' heeft gekregen. Cassini maakte deze opname op 14 oktober op een afstand van 6000 kilometer. Het kleinst zichtbare detail meet altijd nog 35 meter Er wordt van uitgegaan dat onder de ijskorst een zeer grote oceaan schuil gaat. Uit de scheuren verschijnen regelmatig pluimen van ijsdeeltjes. Vooral bij de zuidpool is dat het geval. Op 28 oktober zal Cassini door de pluimen vliegen. Reikhalzend keken wetenschappers daar naar uit. Op 28 oktober passeert Cassini opnieuw deze maan, maar nu op een afstand van slechts 49 kilometer. Wetenschappers hopen dan meer gegevens te ontvangen over de vermoedelijk ondergrondse oceaan. Mogelijk heeft die te maken met de bewegingen van delen van het oppervlak. Komt er echt water voor, dan bestaat er ook een kans op leven in de vorm van microben. Wat er onder het oppervlak is en gebeurt zijn de grote raadsels. Met spanning keek iedereen uit naar de passage op 28 oktober. CASSINI SCHEERDE LANGS ENCELADUS Op 28 oktober was het zover. Met een dodelijke duik vloog het op deze Saturnus' maan af. Binnen een afstand van 50 kilometer vloog het door een pluim van materiaal. Op de verkregen foto's was een sterk gerimpeld Pagina 17

18 oppervlak te zien en een uitzicht op een verlichte geiser. Wat deze scheervlucht aan gegevens heeft opgeleverd, is nog niet bekend gemaakt. Al die gegevens worden nog bestudeerd. Over enkele weken krijgen we meer te horen. De volgende en laatste flyby vindt op 19 december plaats. Een zeer grillig landschap liet de foto zien toen het op minder dan 50 kilometer hoogte langs Enceladus op 28 oktober vloog MAANFASEN Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan 03 december 11 december 18 december 25 december DE ZON Opkomst: Ondergang: 02 december 8.26 uur uur 12 december 8.38 uur uur 22 december 8.46 uur uur 31 december 8.44 uur uur Pagina 18

19 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND DECEMBER 2015 MERCURIUS Pas in de laatste dagen van december is Mercurius kort na zonsondergang boven de zuidwestelijke horizon aan te treffen. Gemakkelijk zal het niet zijn en daarom is het gebruik van een verrekijker aan te raden. Tot 8 december bevindt Mercurius zich in het sterrenbeeld Slangendrager en daarna in de Boogschutter. VENUS Schittert aan de ochtendhemel. Komt zo'n 3 uur voor de zon op. Is tot 12 december in het zuidoosten in het sterrenbeeld Maagd te vinden en daarna in de Weegschaal. MARS Ook in het sterrenbeeld Maagd zien we Mars. De rode planeet nadert de aarde en wordt dus steeds helderder. JUPITER In het sterrenbeeld Leeuw prijkt de reuzenplaneet Jupiter. Komt steeds vroeger op en wordt ook steeds helderder. Eind december verschijnt Jupiter al voor middernacht boven de horizon. SATURNUS Verschijnt in de tweede helft van de maand weer aan de ochtendhemel in het sterrenbeeld Slangendrager.Komt in de laatste week van december al zo'n twee uur voor de zon op in het zuidoosten. URANUS In het sterrenbeeld Vissen is deze planeet te zien tot ruim na middernacht. Maar je hebt wel op z'n minst een verrekijker hiervoor nodig. NEPTUNUS Is 's avonds met behulp van een telescoop op te sporen in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 1 Dec.: De weerkundige winter begint. 2 Dec.:Links onder de Maan is deze ochtend Regulus te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 4 dec.: Boven de Maan treffen we Jupiter aan. 5 dec.: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten oosten van de planeet. 6 dec.: Net boven de maansikkel is Mars te zien. Het is bijna een bedekking. 7 dec.: Bijna tegen de maansikkel prijkt Venus. Rechts ervan is Spica te vinden, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 8 dec.: Deze ochtend schittert schuin boven de zeer smalle maansikkel Venus. 11 dec.: Deze ochtend zijn de vier grootste manen ten westen van Jupiter te zien. 20 dec.: Rond 2.00 uur staat iets boven de Maan Uranus. Een mooie gelegenheid om deze nacht op een gemakkelijke manier deze planeet gevonden te krijgen. 21 dec.:iets onder Mars is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 22 dec.: Te 5.48 uur begint de astronomische winter. 22 op 23 dec.:iets boven de Maan schittert de open sterrenhoop de Pleiaden. Bekijk dit zeker in een kleine verrekijker. 23 dec.: Ster Aldebaran wordt door de Maan bedekt. Dat gebeurt vanaf de donkere rand, begint te uur en eindigt te uur. 29 dec.: Mercurius bereikt de grootste afstand ten westen van de zon. Met een verrekijker is dat laag boven de zuidwestelijke horizon te zien. 29 dec.: Vanaf uur is ster Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw, boven de Maan te vinden. 'VALLENDE STERREN' Tussen 7 en 17 december kunnen we weer genieten van de Geminiden. Het zou op de avond van 14 december best wel eens kunnen zijn dat er wel zo'n 120 exemplaren verschijnen. Kijk richting sterrenbeeld Tweelingen. Het is Nieuwe Maan m.a.w. we hebben geen last van storend licht. Dat wordt dus genieten. Ook de Ursiden zijn actief. Die verschijnen tussen 17 en 26 december met een maximum in de nacht van 22 op 23 december. Met wat geluk kun je er wel 10 per uur tellen. Helaas is het dan bijna Volle Maan. Pagina 19

20 ACTIVITEITEN KERNEN VERSLAG EXCURSIE BOCHUM [D] Door Marc Langeveld Beste N.J.R.S. Na jaren van niet meegaan op een N.J.R.S. uitje had ik besloten om eens een keertje wel mee te gaan. En wel naar Bochum [D], naar het planetarium en de sterrenwacht aldaar. Na een prettig verlopen heenreis kwamen we goed gemutst, na de nodige lachbuien aan. Theo, Martijn,Gerard en ikzelf bezochten toen het planetarium waar we een film te zien kregen over wat sterrenkunde, maar vooral over zwarte gaten, een boeiende film. Daarna lachend onze bammetjes opgegeten en door naar de sterrenwacht waar we vriendelijk welkom werden geheten. We hebben er veel gezien van weerhuisje tot maanlander, en van een gigantische radiotelescoop tot een klein koepeltje. Na het bezoek zijn we weer rustig aan op huis aan gereden, onderweg nog even gestopt voor een bakkie en daarna werden we door onze chauffeur voor onze deur afgeleverd. Kortom een leerzame, leuke dag vol humor, net zo als vroeger, weer prima verzorgd. NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in december - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 11 december 2015 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen MuzeRijk - Uden - bespreking nieuwtjes - Leden kijkavond januari Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 december 2015 WIL JIJ IEDERE DAG DE AARDE ZIEN VANUIT DE RUIMTE? NASA heeft een website gelanceerd, waarop je elke dag kunt zien hoe de aarde er een dag eerder vanuit de ruimte uitzag. Zo kun je o.a. heel fraai de orkanen waar ook ter wereld volgen. De beelden worden verzorgd door de camera's aan boord van de DSCOVR observatorium (Deep Space Climate Observatory). Deze foto's laten zien elk stukje van onze planeet. Bij het bekijken zal het je opvallen dat er geen sterren te zien zijn. Dat is heel gemakkelijk te verklaren, omdat het licht van de aarde zo fel is dat daardoor de lichtpuntjes (de sterren) helemaal verbleken Om van deze beelden te kunnen genieten, ga je naar: De DSCOVR werd gelanceerd naar een L1 Lagrange punt op ruim 1,6 miljoen kilometer van de aarde richting zon. Van daaruit bestudeert het onafgebroken de zon, vooral de stroom elektrisch geladen deeltjes richting aarde, de zonnewind. Dit project is in 1998 voorgesteld door Al Gore destijds vicepresident van de V.S. Nu is er een extra taak bijgekomen dat ons in staat stelt zelf ook onze planeet in de gaten te houden. Pagina 20

21