41e jaargang nr mei 2016

Transcriptie

1 41e jaargang nr mei 2016 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Met de lancering van de Sojoez 2-1a nam Rusland officieel haar nieuwe lanceerbasis Vostochny in gebruik. Lees verder op pagina 3 e.v. INHOUD: Eerste lancering vanaf Ruslands nieuwste lanceerbasis een succes... 3 SpaceX wil in mei naar Mars... 6 ISS nieuws... 8 Kan langdurig verblijf in de ruimte leverziekte veroorzaken? Diverse ruimtevaartberichten Marsnieuws Drie mogelijk bewoonbare planeten gevonden? NGC 7635 de Zeepbelnevel De Fornax cluster in het sterrenbeeld Oven Ook dwergplaneet Makemake heeft een maan Diverse berichten sterrenkunde Wat er aan de sterrenhemel te zien is Mercurius trok voor de zon langs, of was het Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 EERSTE LANCERING VANAF RUSLANDS NIEUWSTE LANCEERBASIS EEN SUCCES Een stralende, onbewolkte hemel zorgde voor een extra feestelijke stemming boven Vostochny op 28 april toen de eerste raket deze nieuwe lanceerbasis onder zich liet. In de neuskegel voerde het drie wetenschappelijke kunstmanen met zich mee die in een baan om de aarde werden geschoten. Dat gebeurde o.a. onder het toeziend oog van de Russische president Vladimir Poetin en vertegenwoordigers van het Russische ruimtevaartbedrijf Roscosmos. Met de bouw van dit miljarden kostende project werd in 2011 begonnen. Voor Poetin had dit project een prioriteit. Rusland wil zo snel mogelijk niet afhankelijk zijn van lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan, waarvoor het jaarlijks 115 miljoen dollar aan huur moet betalen. Toch zal dit land nog zeker tot 2023 er gebruik van moeten maken. Vostochny zal dienen voor alle niet-militaire lanceringen en over een jaar of zeven kunnen die overgeheveld worden naar Vostochny. Alle militaire objecten worden al vanaf lanceerbasis Plesetsk in het hoge noorden van Rusland de ruimte ingeschoten. Dan heeft Rusland alles op zijn eigen grondgebied. Montagetoren met op de zijwand een grote muurschildering van de eerste Russische kosmonaut Joeri Gagarin De autoriteiten van Kazachstan begonnen steeds moeilijker te doen en eisten alsmaar meer huur. Rusland begon te vrezen voor de toekomst wat de samenwerking betrof. Hoelang zou die samenwerking nog stand houden? Er moest zo snel mogelijk een nieuwe lanceerbasis gebouwd worden. En die is er nu gekomen in de regio Amur in de buurt van de Chinese grens op ongeveer 5500 kilometer van Moskou en ook nog vlak aan de zee. Lanceerbasis Vostochny moet de Russische toegangspoort worden tot het heelal. Hier zullen de nieuwste zware Angara raketten moeten vertrekken ter vervanging van de huidige Proton raketten. Alle testvluchten vinden momenteel vanaf Plesetsk plaats. De eerste bemande vluchten vanaf De bouw van Vostochny heeft veel vertragingen opgelopen. Dat is te wijten aan de wijdverbreide corruptie onder de aannemers. Zij staken veel geld in hun eigen zakken. Ook het uitstel een dag eerder had ermee te maken. Een technisch mankement dat niet nodig was geweest. Daardoor moest o.a. president Poetin een dag langer aanwezig blijven om de officiële in gebruik Pagina 3

4 name bij te wonen. Daarmee was hij bepaald niet gelukkig. Dat stak hij ook niet onder stoelen of banken. Hij ergerde zich hierover behoorlijk en verkondigde dat wanneer het onderzoek dat nu bezig is over de corruptie en ook duidelijk bewezen werd, alle schuldigen op een lange gevangenisstraf kunnen rekenen. Dat werd even vergeten toen de eerste lancering succesvol verliep. Inmiddels wordt er verder gewerkt aan de voltooiing van de nieuwe ruimtestad met scholen, flatgebouwen, spoor- en wegverbindingen en andere voorzieningen voor het personeel van deze lanceerbasis.. Straks zullen die enkele tienduizenden inwoners tellen. De nieuwe Russische lanceerbasis meet een oppervlak van zo'n 700 vierkante kilometer en valt te vergelijken met het oppervlak van de stad Singapore. Volgens Roscosmos gaat de gehele bouw ruim 3 miljard euro kosten. De Sojoez 2-1a op het lanceerplatform De Sojoez 2.1a raket is uitgerust met vier hulpraketten. De motoren werken op kerosine en vloeibare zuurstof drijfgassen. In de neuskegel voerde het met zich mee drie wetenschappelijke kunstmanen waaraan Russische universiteiten meewerkten. De bovenste rakettrap bracht in minder dan 9 minuten de satellieten in een baan om de aarde. Een Wolga raket manoeuvreerde de drie in hun uiteindelijke omloopbanen op een hoogte van 483 bij 468 kilometer. De hoek die ze met de evenaar maken bedraagt 97,3 graden. Bijna in polaire banen dus. Eerste Sojoez 2-1a verlaat het montagegebouw. Let wel: er komt geen trein meer aan te pas De grootste van deze drie gaat onderzoek doen van hoog-energetische stralen en gammastralen uitbarstingen, de krachtigste uitbarstingen in het heelal. Deze zijn vanaf de grond moeilijk te bestuderen, maar beter met een experiment aan boord van een kunstmaan. In dit geval de Mikhallo Lomonosov satelliet, die ongeveer 645 kg weegt en een levensduur heeft van drie jaar. Pagina 4

5 De eerste Sojoez 2-1a klaar voor vertrek vanaf de nieuwe lanceerbasis De Alst 2D weegt 531 kg en is uitgerust met een camera voor het maken van hoge resolutie hyperspectrale opnames van de aarde. Het kan daarmee door het bladerdek van de bomen in het bos kijken en de ondergrondse structuren bestuderen. Voorts zijn er instrumenten aan boord die de omgeving van de satelliet in de gaten houden. Men moet hier denken aan extreme temperaturen, het luchtledige, ruimtepuin en micrometeorieten. De CubeSat Samsat 218 heeft de grootte van een schoenendoos en is gebouwd door de studenten van de Samara State Aerospace University. Het voert educatieve en technische taken uit met inbegrip van testen hoe kleine satellieten te controleren in een baan om de aarde. De eerste lancering van lanceerbasis Vostochny President Poetin volgt vol trots de lancering. Voor Rusland wederom een mijlpaal in de ruimtevaart Pagina 5

6 SPACEX WIL IN 2018 NAAR MARS Het ruimtevaartbedrijf SpaceX heeft eind april aangekondigd dat het ruimtevaartuigen naar de rode planeet wil sturen. Het hoopt met de eerste te beginnen in 2018 en zal onbemand zijn. De Rode Dragon, waarmee die missie zal worden uitgevoerd is ongeveer 6,5 meter hoog en meet een doorsnede van 4 meter. Het moet een zachte landing op het Marsoppervlak uitvoeren en daarmee wil SpaceX aantonen dat deze nieuwe capsule ook naar verre bestemmingen in ons zonnestelsel kan vliegen.. Uitvoerige informatie over zijn nieuwe project, wilde Elon Musk, eigenaar van SpaceX, nog niet verschaffen. Hij wacht daarmee tot in september op het 67e IAU congres in Guadalajara in Mexico. Aangezien meer dan de helft van de Marsmissies mislukten en de NASA de enige ruimtevaartorganisatie is die met succes ruimtevaartuigen op Mars heeft laten landen, heeft zij SpaceX haar medewerking aangeboden. Dat kan met technische hulp, communicatie en navigatie ondersteuning en mogelijk met een aantal wetenschappelijke instrumenten en experimenten mee te laten vliegen. NASA wil vooral helpen om de onbemande Dragon 2 veilig de atmosfeer van Mars binnen te laten vliegen, zorgen voor een goede afdaling en een behouden neerkomen op het oppervlak. NASA heeft met SpaceX al een overeenkomst gesloten. Geen contract. Soortgelijke overeenkomsten sloot NASA ook met andere ruimtevaartbedrijven, waarvan geen enkele het plan had om een eigen missie naar Mars uit te voeren. Naar nu bleek was er al een overeenkomst in het diepste geheim tussen hen in 2014 al gesloten. In de overeenkomst van toen, moest SpaceX toezeggen dat het alle verkregen gegevens ook aan NASA zou verschaffen. Ook de gegevens die de onderzoeken en experimenten opleverden. De Dragon 2 is de opvolger van de Dragon die momenteel het ISS bevoorraadt. De opvolger moet al ruimtevaarders van en naar het ruimtestation brengen en weer veilig naar Pagina 6

7 de aarde laten terugkeren. Het toestel is uitgerust met 8 SuperDraco motoren die branden op een mengsel van hydrazine en stikstoftetroxide drijfgassen. Er is bij de start zoveel brandstof aan boord voor het goed op koers brengen en koppelen aan het ruimtestation. Verder blijft er dan voldoende brandstof over om de Dragon een zachte landing op aarde te laten maken. Tegen eind 2017 zullen er astronauten aan boord zijn. Tijdens hun terugkeer zal het toestel met vier parachutes uitgerust zijn en met een plons in de oceaan neerkomen. Zo zal het tijdens de eerste missies in zijn werk gaan. De Red Dragon (Rode Draak) zal speciaal voor vluchten naar en van Mars zijn. Maar daar blijft het niet bij. Musk wil met de Dragon 2 wetenschappelijke lading naar elke plek in ons zonnestelsel brengen en er laten landen. Daarbij maakt het niet uit of het op een vast oppervlak neerkomt of dat het op een vloeistof. Hij voegde eraan toe dat het in combinatie met de Falcon Heavy raket 2 tot 4 ton aan materiaal op Mars kan laten neerzetten. In principe dient die kans elke 26 maanden aan. Mars komt dan in een gunstige positie ten opzichte van de aarde. Het eerstvolgende lanceervenster opent zich in mei 2018 De vraag is echter of de lanceerraket, de Falcon Heavy, dan al ingezet kan worden. Na de nodige vertragingen gaat deze drie aan elkaar gekoppelde Falcon 9 raketten, in november zijn eerste testvlucht maken. Het mag duidelijk zijn dat de Red Dragon missie de eerste stap zal zijn naar grotere ambities. Bemande missies naar Mars zijn veel grotere stappen. Gaat het allemaal succesvol verlopen, dan breken er weer boeiende tijden aan in de bemande ruimtevaart. De Red Dragon is op Mars geland zoals de tekenaar zich dat voorstelt Pagina 7

8 TERUGKEER TEAM TIM PEAKE UITGESTELD ESA-astronaut Tim Peake, de Rus Joeri Malenchenko en de Amerikaan Tim Kopra keren twee weken later terug naar de aarde dan aanvankelijk de bedoeling was. Hun terugkeer staat nu gepland op 18 juni. Tim Peake was onlangs de tweede ESAastronaut die het Mares experiment onderging. Die geeft in grafieken de fijne motoriek weer Dit gebeurt over een lange periode want gegevens verkregen over een bepaalde moment zeggen weinig. Mares geeft een volledig beeld van elke spier wat snelheid en kracht betreft, daarbij in het bijzonder bij rondingen zoals elleboog- en kniegewrichten. Tot dusver was het zo dat na de terugkeer van een bemanning dat het ISS gedurende enkele weken alleen maar door drie ruimtevaarders werd bemand. Besloten is die periode aanmerkelijk te verkleinen. Er kan daardoor meer werk verricht worden. En er is momenteel heel veel werk te doen. Denk maar eens aan de drie bevoorradingsvrachtschepen die momenteel aan het ruimtestation gekoppeld zitten en heel veel tijd kosten om die leeg te halen. Dat moet vervolgens op zijn plaats gebracht worden. Eenmaal leeg dat worden ze weer opgevuld met afval, niet meer bruikbaar materiaal enz. Diwati-1 van de Filippijnen Intussen heeft Tim Peake ook de eerste Filippijnse satelliet, de Diwati-1 in de ruimte gebracht. Dat gebeurde op 27 april vanuit het Japanse laboratorium Kibo. Ook voerde hij opdrachten uit die een wagentje in Bevenage op de grond moest verrichten. Dat gebeurde op het moment toen het ISS boven Groot-Brittannië vloog. In het ISS vinden volop enbaters experimenten plaats en dat is het kweken van bloedvaten in gewichtloze toestand. Die zijn van groot belang voor de binnenkant van menselijke bloedvaten. Tim Peake in de spieren meetmachine Net als de andere bemanningsleden moet Tim Peake elke dag zeker twee uur stevige lichaamsoefeningen uitvoeren. Geprobeerd wordt elke zondag ze een vrije dag te gunnen, maar dat geldt niet wat de verplichte lichaamsbewegingen betreft. Zeker Tim Peake zal niet proberen daar onder uit te komen. In dat opzicht verdient hij zeker een pluim. Terwijl in Londen de marathon werd gelopen, liep hij die afstand van 42 kilometer op een loopband in het ruimtestation. Over die afstand deed hij iets meer dan drie-en-eenhalf uur. Pagina 8

9 INSLAG RUIMTE-AFVAL IN ISS Tim Peake loopt in het ISS de Londense marathon. Op een dag kreeg Tim Peake o.a. de vraag of het ISS wel eens wordt geraakt door ruimteafval? Hij kon dat volop bevestigen met het maken van een foto, waarop een beschadiging te zien is. Het betrof een inslag van 7 mm groot in een van de ramen van de Cupola, een ruimte waarin ruimtevaarders graag verblijven omdat ze hierin een schitterend uitzicht hebben op de aarde, de maan, planeten, het mooie heelal enz. Na de landing zal Tim Peake meteen doorvliegen naar het Europese astronautencentrum in Keulen. Daar wachten hem de nodige controles en onderzoeken. De volgende Sojoez lancering met bemanning moet op 21 juni van start gaan. Dat is slechts drie dagen nadat Tim, Tim en Joeri zijn geland. Dan zal voor het eerst een verbeterde Sojoez vliegen dat meer laadvermogen biedt. DRAGON BEHOUDEN GELAND Op woensdag 11 mei was het zover: het ruimtevrachtschip Dragon was klaar om terug te keren naar de aarde. Het toestel was volgepropt met allerlei wetenschappelijk materiaal en experimenten, die door deskundigen op aarde moeten worden onderzocht. Ook was er materiaal aan boord, dat na aanpassingen opnieuw kan worden gebruikt. Voorts was er heel veel biologisch materiaal van de ruimtevaarders, waaronder van de twee die een jaar in de ruimte waren verbleven. Tim Peake bediende de robotarm die de Dragon van het ISS verwijderde. Eenmaal op veilige afstand zorgden de remraketten die drie maal in werking traden, dat het ruimtevrachtschip aan zijn terugkeer kon beginnen. Op zaterdag 14 mei plonsde het hangende aan parachutes in de Stille Oceaan. Daarna begonnen de medewerkers met het veilig stellen van o.a. het biologisch materiaal. Anderen zorgden dat de Dragon veilig naar de haven werd vervoerd. Een inslag in een van de ramen van Cupola Peake nam deze foto vanuit de Cupola. Waarschijnlijk is het een inslag van een bladder verf of ruimte-afval niet groter dan een paar duizendste van een millimeter in doorsnede. Zo groot kan dan de schade al zijn. EINDE JAPANSE ASTRO-H SATELLIET Even had de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA nog hoop dat het goed zou komen met de sterrenkunde satelliet ASTRO-H, ook bekend als de Hitomi. Er was immers een signaal opgevangen. Al heel snel werd het hen duidelijk dat die van een andere satelliet afkomstig was. Alle hoop vervloog na 26 maart. De standcontrole bleek niet te werken en de Hitomi tolde in het rond. De zonnepanelen braken af en de satelliet viel in zeker vijf stukken uiteen.. Einde van de op 17 februari gelanceerde Japanse ruimtetelescoop. Hij had tenminste drie jaar in bedrijf moeten blijven, maar na iets meer dan twee maanden, was het al einde verhaal. Vrijwel Pagina 9

10 zker hebben technici tijdens het testen in de ruimte fouten gemaakt die tot een fataal einde leidde. De Hitomi die een prestige project voor JAXA was, heeft zo'n 250 miljoen euro gekost. KAN LANGDURIG VERBLIJF IN DE RUIMTE LEVERZIEKTE VEROORZAKEN? Een verrassende constatering van een aantal Amerikaanse onderzoekers. Zij hadden de gezondheidstoestand van een aantal muizen gevolgd nadat deze enkele weken in de ruimte waren verbleven. Dat was tijdens de laatste space shuttle missie, STS-135, in Deze muizen bleken een vroegste stadium van een leverziekte te vertonen. De ruimtemuizen hadden meer vet in hun lever opgeslagen dan de controlegroep op aarde. Ook bleken er veranderingen te zijn in de genen die verantwoordelijk zijn voor de afbraak van vetten. Voorts hadden de 'moustronauts' lagere niveaus van ritinol, een dierlijke vorm van vitamine A dat belangrijk is voor de botgroei en een aantal belangrijke lichaamsprocessen. Sommige muizen vertoonden zelfs mogelijk vroege tekenen van febrose, de ontwikkeling van littekenweefsel in de lever. Het duurt meestal een lange tijd (maanden tot jaren) dat fibrose ontstaat bij muizen bij het eten van een ongezond voedingspatroon. Als dat al te zien is bij muizen zonder een verandering in het dieet na 13,5 dagen, hoe zit dat dan bij mensen? Of dit een probleem is, is nog de vraag. De onderzoekers willen eerst eens kijken wat er gebeurt bij muizen die een veel langere ruimtevlucht maken. Ontstaan er compenserende mechanismen die een rol spelen ter bescherming tegen ernstige schade. NASA is bijzonder geïnteresseerd in vervolg-onderzoeken. Ze hebben immers te maken met bemande reizen naar Mars tegen het einde van de jaren Ruimtevaarders hebben nu al te maken met botverlies, spierverzwakking enz. bij langdurig verblijf in een gewichtloze omgeving. Zou daarbij nu nog leveraandoeningen bijkomen? Wie weet, wat nog meer?! NEW SHEPARD VOERDE SUCCESVOLLE TESTVLUCHT UIT Voor de derde keer op een rij maakte de New Shepard raket van Blue Origin een testvlucht. Deze herbruikbare raket vloog op zaterdag 2 april naar een hoogte van ongeveer 102 kilometer en keerde na enkele minuten gewichtloosheid terug naar de lanceerbasis in Texas. New Shepard voerde voor de derde keer een succesvolle landing uit Tijdens de terugkeer werd de BE-3 motor, die op waterstof werkt, ontstoken tot zes seconden voor het neerkomen. Een geslaagde vlucht. Voor de derde keer was deze zelfde raket gebruikt. De eigenaar Jeff Bezos van Blue Origin was dan ook zeer tevreden. De bedoeling van de herbruikbare New Shepard raket is een capsule naar een hoogte van ruim 100 kilometer te schieten. Zes mensen aan boord kunnen vervolgens ongeveer vier minuten genieten van de gewichtloosheid en het fantastische uitzicht op de ruimte alvorens ze terugvallen naar de aarde. De ruimte in de capsule is tien keer groter dan in de Mercury capsule waarmee Alan Shepard zijn ballistische ruimtevlucht maakte in de beginjaren zestig van de vorige eeuw.. Het streven is dat over ruim twee jaar de eerste testvluchten met de capsule uitgevoerd zullen worden. Pagina 10

11 CHINESE TERUGKEER- CAPSULE VEILIG GELAND De Chinese terugkeercapsule, onderdeel van de Shijian-10 kunstmaan, is geheel volgens plan op maandag 18 april in de Chinese regio Binnen-Mongolië geland. raketten als de satellieten zijn door India gebouwd. Vol trots benadrukte na het succes de Indiase premier Narendra Modi: "Made in India". De IRNSS-1G met aan weerszijden de helften van de neuskegel in de testhal Bergingspersoneel was snel ter plaatse na de landing van de Chinese terugkeercapsule In de capsule (missie Sj-10) bevonden zich 19 experimenten op het gebied van vloeistof fysica, verbranding in de ruimte, materiaalkunde, biotechnologie en onderzoek naar de effecten van gewichtloosheid en straling op planten en dieren. In een box ter grootte van een magnetron bevonden zich ruim 6000 muizenembryo's. Een hoge resolutie camera maakte elke vier uur een opname en het bleek dat de embryo's zich op dezelfde wijze ontwikkelden als op aarde. De uitslag is van groot belang voor mensen als ze ooit het zonnestelsel willen koloniseren. Over de resultaten van de overige experimenten hebben de Chinezen nog geen mededelingen gedaan. INDIA VOLTOOIDE HAAR NAVIGATIENETWERK India's Polar Satellite Launch Vehicle (PSLV) raket bracht op donderdag 28 april de laatste navigatie satelliet voor India in een baan om de aarde. Met deze zevende, de IRNSS-1G, voltooide het land zijn netwerk en is daarmee onafhankelijk van andere landen. Zowel de In tegenstelling tot de V.S., Rusland, Europa en China koos India voor een regionaal navigatie netwerk. Daarvoor had het maar 7 satellieten nodig en was het project daardoor lang niet zo kostbaar. Voor de 44-meter hoge PSLV-raket was het de 35e lancering. Het was voorzien van zes hulpraketten. De IRNSS-1G kwam in een sterk ellipsvormige baan om de aarde terecht met als verste punt op ongeveer kilometer hoogte. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 17,86 graden. Geleidelijk werd de 1425 kg wegende satelliet naar een geostationaire boven de evenaar gemanoeuvreerd. Hoewel het in eerste instantie een netwerk voor India bedoeld was, kunnen er ook gebieden er omheen gebruik van maken. Dat strekt zich uit van het Midden-Oosten tot Japan en vanaf Mongolië tot Australië. Zeven kunstmanen zorgen voor deze dekking. Elk heeft een levensduur van 12 jaar en ze zijn voorzien van een atoomklok. De volgende PSLV-vlucht staat gepland voor juni a.s. waarbij o.a. de aardobservatiesatelliet Cartosat 2C in de ruimte gebracht zal worden. Pagina 11

12 SOJOEZ ST-A LANCEERDE SENTINEL 1B Zeer slecht weer zorgde er voor dat de lancering van een Sojoez raket zowel op vrijdag 22 april als op zaterdag 23 april niet kon doorgaan. Zelfs een derde poging op zondag 24 april haalde niets uit. Computers ontdekten een probleem in de meeteenheid en stopten een uur voor vertrek het aftellen. De raket was al gevuld met kerosine en vloeibare zuurstof.. In de neuskegel op de bovenste rakettrap Fregat bevonden zich vijf satellieten. Nadat de defecte inertie meeteenheid (IMU) was vervangen kon het aftellen weer hervat worden. Deze keer traden er geen problemen op en kon op maandag 24 april de Sojoez ST-A lanceerbasis Kourou onder zich laten richting ruimte. Eenmaal in een baan om de aarde, ontvouwden zich de antennes en de zonnepanelen. Deze laatste zijn 12 meter lang en 10 meter breed. Als eerste werd weggeschoten de belangrijkste van de vijf, de radar fotosatelliet Sentinel 1B met een gewicht van 2164 kg.. Die vormt een onderdeel van het Copernicus aardobservatiesysteem. Aan boord bevindt zich een radarsensor die opnames maakt waarop details van 5 meter groot zijn te zien. Er worden gegevens verzameld over oceanen, ijsmassa's, landoppervlak, aardbevingen, vulkanen, olielozingen en voor hulpdiensten bij rampen Dat gebeurde al na 23 minuten na liftoff. Deze milieusatelliet draait op een hoogte van 711 kilometer om de aarde en maakt daarbij een hoek van 98,23 graden met de aarde. Voor Frankrijk vloog mee de Microscoop (303 kg) die de fysica van de vrije val in de microzwaartekracht gaat bestuderen. Het moet testen hoe en hoe snel verschillende voorwerpen 'vallen' in de luchtledige ruimte. Tenslotte waren er nog drie cubesats vaan universiteiten aan boord, gesponsord door de ESA. Ze werden in omloopbanen om de aarde gebracht op ruim 650 kilometer hoogte. De Sentinel en de Microscoop worden op de bovenste rakettrap geplaatst TWEE SUCCESSEN VOOR SPACEX In minder dan vijf maanden boekte SpaceX vijf opeenvolgende successen met de Falcon 9 raket. Op vrijdag 6 mei wederom toen het met succes de Japanse communicatiesatelliet JCSat 14 in een baan om de aarde bracht. Terwijl dat gebeurde landde probleemloos de eerste trap van deze raket keurig en rechtop op een drijvend platform in de Atlantische Oceaan. De 70 meter hoge Falcon 9 verliet lanceerbasis Cape Canaveral in het nachtelijke donker. Doch de 9 Merlin 1D motoren verlichtten een korte de omgeving. Binnen 1 minuut na liftoff bereikte de raket al de snelheid van het geluid. De Sentinel 1B heeft een geschatte levensduur van minimaal 7 jaar, maar heeft zoveel extra stuwstof aan boord dat het er wel 12 jaar kunnen worden. Pagina 12

13 datanetwerken verzorgen voor gebruikers in de lucht en op zee in Azië, Rusland, Oceanië en de eilanden in de Stille Oceaan. De Japanse JCSat 14 zoals de tekenaar hem in de ruimte ziet De volgende Falcon 9 lancering staat gepland voor 26 mei. Dan gaat het de Thaicom 8 in de ruimte schieten. De Falcon 9 raket op het lanceerplatform Nadat de eerste trap van de raket bijna was leeggebrand, begonnen de technici aan de terugkeerprocedure. Met een regelmatige ontsteking van drie motoren moest de valsnelheid verminderd worden. Daar kwam nog bij dat de raket rechtop naar het drijvend platform op ongeveer 650 kilometer van Cape Canaveral koers moest zetten. En dat landingsplatform is niet groter dan een voetbalveld. Een drone volgde het laatste deel van de vlucht van nabij. Precies zoals het moest gebeuren, daalde de rakettrap en kwam precies in het midden van zijn doel voorzichtig neer. Een gejuich steeg op na dat fantastische succes. SpaceX is met zijn Falcon 9 op weg naar een succesvolle hergebruik van deze raket. Drie raketten heeft het bedrijf nu als pronkstukken staan. Maar intussen vloog het bovenste deel van de raket met grote snelheid richting ruimte om de JCSat 14 in een geostationaire overgangsbaan om de aarde te brengen. Ook die missie verliep succesvol. De weken erna werd deze communicatiesatelliet naar een geostationaire baan op kilometer hoogte gemanoeuvreerd. Vanaf 154 gr. O.L. zal het televisie-uitzendingen en HULPRAKETTEN VAN SOJOEZ 2-1A TERUGGEVONDEN De vier hulpraketten aan de Sojoez 2-1a zijn op zondag 1 mei teruggevonden. Alle vier zijn ze na de lancering op 28 april vanaf de nieuwe lanceerbasis Vostochny neergekomen in het het uiterste oostelijk gebied van Amur in de buurt van de Chinese grens bij de plaatsen Zeya en Tynda. Dat is 350 kilometer van de nieuwe lanceerbasis Een van de Sojoez 2-1a hulpraketten die neer is gekomen dicht bij de Chinese grens Onderzoek van het gebied waar ze zijn neergekomen, leverde geen vervuiling voor het milieu op. Op 2 mei begonnen de Russen met de berging van de wrakstukken. De bedoeling is ze te recyclen. Pagina 13

14 EXOMARS 2018 VERTREKT PAS IN 2020 Terwijl ESA s ExoMars 2016 sonde op weg naar Mars is, maakte het Europese ruimtevaartagentschap dat ExoMars 2018 pas in 2020 zal vertrekken. ExoMars 2018 bestaat uit een grote ESA rover die door een Russische lander op de rode planeet moet worden neergezet. Het programma heeft flinke vertragingen opgelopen. Ook is er flink wat extra geld nodig om alles af te krijgen, geld dat niet op korte termijn beschikbaar is. Daarom kan de missie pas vertrekken tijdens het eerstvolgende lanceervenster voor een efficiënte interplanetaire vlucht naar Mars, zo n twee jaar later dan gepland. door Michel van Pelt In 2020 moet ook NASA s volgende rover op Mars landen, gebaseerd op het ontwerp van Curiosity. SPACEX NAAR MARS IN 2018 Intussen wil SpaceX, het New Space bedrijf van Elon Musk, in 2018 als enige wel iets op Mars gaan landden. Het betreft een versie van de Dragon vrachtcapsule die het bedrijf regelmatig naar het ISS lanceert, en waarvan het ook een bemande versie ontwikkelt. De zogenaamde Red Dragon wordt uitgerust met extra landingsraketten en moet aantonen dat SpaceX ook vracht op de rode planeet kan bezorgen. Impressie van de ExoMars 2018 rover op het Marsoppervlak. De zwarte trommel voorop bevat segmenten voor een lange grondboor. [ESA] Pagina 14

15 Staat er in 2018 een Red Dragon capsule van SpaceX op Mars? [SpaceX] De nieuwe capsule zal met de nieuwste raket van SpaceX, de Falcon Heavy, gelanceerd worden. Later wil het bedrijf ook bemande Red Dragons gaan bouwen, bedoeld om astronauten op Mars te landen. Volgens Elon Musk kan daarmee al in de jaren 2020 een begin gemaakt worden met de kolonisatie van Mars die hij op het oog heeft. CURIOSITY NU TWEE MARSJAREN ACTIEF NASA s huidige grote rover, Curiosity, vierde onlangs zijn tweede verjaardag in Marsjaren; twee keer 687 aardse dagen. Curiosity landde op 5 augustus 2012 in de grote krater Gale. In die tijd heeft de rover niet alleen veel onderzoek verricht aan het oppervlak, maar ook voortdurend weermetingen gedaan, bijna elk uur één. Inmiddels zijn dat bij elkaar opgeteld 34 miljoen metingen aan temperatuur, druk, atmosferische transparantie en luchtvochtigheid. En omdat die dus twee volledige Marsjaren beslaan geven ze planeetonderzoekers een goed beeld van de seizoenscycli. Zo leerde men dat de temperatuur in de Gale krater schommelde tussen maximaal 15,9 graden in de zomer tot wel -100 graden in de winternacht. De luchtdruk in de zeer ijle Marsdampkring fluctueert sterk, met maar liefst 25 procent. De druk blijkt gerelateerd te zijn aan het aanvriezen van koolzuurgas op de polen van Mars; daarbij verdwijnt dat gas uit de atmosfeer, wat een grote verandering van de luchtdruk teweeg brengt. De transparantie van de atmosfeer wisselde tussen de 30 kilometer in het voorjaar en de zomer tot 130 kilometer in de winter. Niet alle gemeten veranderingen zijn in beide Marsjaren terug te vinden; zo zag Curiosity in de herfst van zijn eerste Marsjaar een plotselinge toename van het methaangehalte in de dampkring die zich het volgende jaar niet herhaalde. De oorsprong van het verschijnsel is nog steeds onduidelijk, maar blijkbaar staat het dus niet direct in verband met het seizoen op Mars. VROEGERE VULKANEN ONDER MARSIJS NASA s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) heeft aanwijzingen gevonden dat er miljarden jaren geleden vulkanen onder dikke ijslagen op Mars voorkwamen. In het gebied Sisiphy Montes op het zuidelijk halfrond van Mars, waar eerder al vulkaanvormige bergen werden ontdekt, zag men met MRO s CROSM-spectrograaf mineralen als zeolieten, sulfaten en bepaalde kleimineralen die kenmerkend zijn voor vulkanen onder ijslagen. Nu is in Sisiphy Montes geen oppervlakte-ijs meer te vinden, maar destijds moeten zulke vulkanen enorme hoeveelheden as de Marsatmosfeer ingeschoten hebben. Pagina 15

16 DRIE MOGELIJK BEWOONBARE PLANETEN GEVONDEN In het sterrenbeeld Waterman denken onderzoekers bij een koude rode ster drie planeten gevonden te hebben waarop mogelijk leven kan voorkomen. Dit soort verhalen blijven de laatste jaren de ronde doen. De vraag is echter wat voor soort leven? Er wordt vanuit gegaan dat het bacteriën zijn of eencellige organismen. Geen grote dieren of wezens die iets op mensen lijken, al zouden dat heel veel aardbewoners dat wel willen. Vergeet het maar. Ster 2MAASS J , nauwelijks groter dan planeet Jupiter, werd ontdekt met een telescoop in Chili. Het heeft de naam TRAPPIST-1 gekregen en ligt op ongeveer 39 lichtjaar van ons vandaan. Ze is 2000 keer minder helder dan de zon, is iets minder dan de helft zo warm als de zon, bezit eentwaalfde massa van de zon en meet eenachtste diameter. Kortom, lijkt heel veel op de planeet Jupiter. Op dit kaartje is aangegeven waar de TRAPPIST-1 te vinden is (alleen met zeer grote telescopen te vinden) Wetenschappers zagen de ster regelmatig dimmen en dat is een teken dat er regelmatig iets voor langs kwam. Een verschijnsel dat we ook kennen bij het ontdekken van exoplaneten. Dat moest dus nu ook het geval zijn. Alleen het ging nu niet om een planeet, maar om drie. Zoiets hadden astronomen nog niet eerder meegemaakt. De TRAPPIST-1 vergeleken wat grootte betreft met onze zon. Ze zijn alle drie ongeveer 10% groter in doorsnede dan de aarde. De twee binnenste planeten staan ongeveer 60 tot 90 keer dichter bij hun zon dan bij de aarde het geval is. In 1,5 en 2,4 aardse dagen hebben ze een baan om hun ster afgelegd. Bij de derde is dat erg onzeker, dat varieert van 4,5 tot 73 dagen. Hoewel de drie planeten heel dicht om hun ster draaien, ontvangen ze respectievelijk vier en twee keer meer straling dan de aarde. Bij de derde planeet die het verst ervan staat waarschijnlijk nog minder dan bij de aarde. Men vermoedt dat ze alle drie continue dezelfde zijde naar hun ster gericht hebben. Altijd dezelfde zijde in het zonlicht en altijd dezelfde zijde in het donker, zoals dat ook bij onze maan het geval is m.a.w. ze draaien een keer om hun as in de tijd dat ze een omloopbaan om de ster afleggen. De derde planeet, het verst van de ster, ligt in de bewoonbare zone d.w.z. de temperatuur is er zodanig dat er leven op mogelijk kan zijn. Er kan vloeibaar water op voorkomen een voorwaarde voor het ontstaan van leven, al is dat dan nog zo primitief. Bij de andere twee is dat niet mogelijk. Aan de dagzijde is het er te heet en aan de nachtzijde te koud. Astronomen hopen dat de Hubble ruimtetelescoop ons meer kan vertellen over het oppervlak. Is deze rotsachtig? Komt er ijs voor? enz. Nog meer is de hoop gevestigd op de opvolger van de Hubble ruimtetelescoop. de James Webb Telescoop, die over enkele jaren pas gelanceerd gaat worden. Pagina 16

17 NGC DE ZEEPBELNEVEL Op een afstand van 8000 lichtjaar van de aarde bevindt zich NGC 7635, ook wel bekend als de Zeepbelnevel. Kijk je naar die nevel, dan zal het je niet verwonderen waarom deze nevel zo genoemd wordt. Alleszins de moeite waard voor de jarige ruimtetelescoop, die al 26 jaar in de ruimte vertoefd, om er een mooie opname van te maken. Wie had dat in het begin van deze ruimtetelescoop verwacht met al zijn problemen. Na de nodige operaties doet hij het nog steeds fantastisch goed. Nog steeds, al zijn er intussen al enkele kleine uitvallen van instrumenten opgetreden. De jarige gaf ons een mooi cadeautje, een schitterend plaatje van de NGC De Zeepbelnevel meet een doorsnede van tien lichtjaar. Het is een zogenoemde emissienevel en dat wil zeggen dat de aanwezige gas en stof door naburige sterren wordt verhit, waardoor de nevel zichtbaar wordt. Bij deze nevel is dat de ster linksboven in de zeepbel. De ster is tien tot twintig keer groter dan de zon. Ze slingert plasma de ruimte en het zijn de plasmastormen die het gas en stof de interstellaire ruimte induwen. De Zeepbelnevel blijft daardoor groeien met maar liefst kilometer per uur. Heel bijzonder is deze nevel wel omdat de ster SAO zich niet in het midden van de nevel bevindt. Wetenschappers hebben nog geen idee hoe dat zich heeft kunnen vormen. Opvallend in de NGC 7635 zijn ook de grote stofknopen in de buurt van de ster. Ook geen kleintjes, want elke stofknoop is altijd nog groter dan ons zonnestelsel en bezit een massa gelijk aan die van de aarde. Een prachtige foto van de jarige ruimtetelescoop Hubble die op 24 april 1990 werd gelanceerd. In 2018 volgt de lancering van zijn opvolger, de James Webb telescoop, maar dat betekent nog niet het einde van de Hubble ruimtetelescoop. Technici verwachten dat het ons nog jaren van schitterende opnames zal blijven voorzien voordat het de geest geeft. BGC 7635 de Zeepbelnevel Pagina 17

18 DE FORNAX CLUSTER IN HET STERRENBEELD OVEN Plattegrond van een aantal sterrenstelsels die tot de Fornax cluster behoren Op het zuidelijk halfrond is het sterrenbeeld Fornax (in het Nederlands Oven) te zien. Een bijzonder interessant sterrenbeeld, want daarin treffen we heel wat sterrenstelsels aan in allerlei groottes en van verschillende types. Zo'n verzameling staat bekend onder de naam cluster. Op 13 april werd bekend gemaakt dat de European Southern Observatory (ESO) in Chili met de Very Large Telescope in deze cluster nog veel meer galaxies had ontdekt en ze op een video had vastgelegd. Een cluster van melkwegen houden door middel van hun aantrekkingskrachten de groep bij elkaar. Ze kunnen wel uit 100 tot 1000 melkwegen bestaan met een doorsnede van 5 tot lichtjaar. Het bestaat uit ongeveer 60 grote sterrenstelsels. NGC 1399 is het middelpunt van deze cluster en staat bekend als een cdsterrenstelsel, veelal een 'galactische kannibaal'. Ze zijn omgeven door kleinere sterrenstelsels die opgeslokt worden. Aan de rechter onderkant op de foto valt NGC 1365 op, een balkspiraalstelsel met daarin een groot zwart gat. ESO's Very Large Telescope meet 26 meter in doorsnede en is uitgerust met o.a. een OmegaCam en een 246 megapixel camera. Het voert grootschalig onderzoek uit en geeft een enorm verbeterd gezichtsveld. De fornax cluster ligt op een afstand van ongeveer 65 lichtjaar van de aarde. Pagina 18

19 OOK DWERGPLANEET MAKEMAKE HEEFT EEN MAAN Pluto is niet langer meer de enige dwergplaneet met manen. De Hubble ruimtetelescoop deed in april 2015 de ontdekking dat ook Makemake er eentje bezit. Deze dwergplaneet met een doorsnede van ongeveer 2000 kilometer werd in 2005 ontdekt. Qua grootte is het na Pluto en Ens de derde in de Kuipergordel tot dusver bekend. Groot is Makemake ook weer niet, kleiner dan onze maan die 3474 kilometer in doorsnede meet. De naam Makemake is afgeleid van Rapa Niu uit de mythologie, de oorspronkelijke bewoners van het Paaseiland. Voor hen was Makemake de schepper van de mensheid. object, dus de ontdekking van een begeleider is van groot belang", concludeert Parker. "Nu kunnen we Makemake veel beter bestuderen. Toen Pluto in 1930 werd ontdekt, werd het totale gewicht honderden keren te hoog ingeschat. Pas toen er in 1978 een maan (Charon) werd aangetroffen, konden astronomen een goed berekening van het totale gewicht van het systeem maken en viel Pluto door de mand als planeet. Zo'n grote impact kan de vondst van een maan dus hebben. De ontdekking van deze maan lost wellicht een mysterie op. Eerder onderzoek wees uit dat Makemake's oppervlak zo wit als sneeuw en zeer koud is. Toch zijn sommige plekken warmer dan op andere plaatsen. Tot nu toe is daarvoor geen verklaring gevonden. Misschien heeft Mk 2 daarmee te maken. Deze maan bevond zich tijdens de metingen wellicht voor Makemake, toen de astronomen het oppervlak analyseerden. Het is niet verwonderlijk dat Mk 2 donkerder en dus warmer is dan Makemake. Mk 2 is zo klein dat het object niet genoeg zwaartekracht heeft om een heldere ijskorst vast te houden. Het zou best een komeet of een ander object kunnen zijn, die met donker materiaal bedekt zijn. Voor de astronomen betekent het wel dat er nog genoeg onderzoek te doen is. OUDSTE GESTEENTES ONTSTONDEN DOOR INSLAGEN VAN ASTEROIDEN Dwergplaneet Makemake met zijn maan Mk 2 De maan heeft voorlopig (?) de aanduiding Mk 2 gekregen en meet een doorsnede van 160 kilometer. De afstand tot de planeet bedraagt kilometer. "Waarschijnlijk zien we de baan van de maan vanaf de zijkant", zegt onderzoeker Alex Parker die verantwoordelijk is voor de analyse van de afbeeldingen. "Het komt er op neer dat we de maan vaak niet zien omdat dit hemellichaam zich dan in de gloed van Makemake bevindt." Dankzij de vondst van het maantje kunnen astronomen nu het totale gewicht van het systeem berekenen. Dit geeft inzicht in hoe de Kuipergordelobjecten zijn geëvolueerd. "Makemake is een zeldzaam Pluto-achtig Uit een nieuwe studie zou blijken dat de oudste gesteentes op aarde waarschijnlijk ontstonden door inslagen van asteroïden. Het gaat om de mineraalsoort zirkoon, waarvan in Australië gesteentes zijn gevonden die 4,4 miljard jaar oud zijn. De mineralen in de kraters zijn waarschijnlijk ontstaan door inslagen van stenen uit de ruimte. Deze bevinding hebben Ierse onderzoekers bekend gemaakt. Tot nu toe werd aangenomen dat zirkonen waren ontstaan door platentektoniek, het verschijnsel waarbij verschillende aardplaten in de aardkorst langs elkaar en over elkaar heen bewogen. De kristallen kunnen namelijk alleen zijn gevormd door een proces van sterke verhitting en afkoeling. Als aardplaten Pagina 19

20 over elkaar heen schuiven, smelten er vele gesteentes waarna ze weer afkoelen. Een zirkoon gesteente De onderzoekers van het Trinity College in Dublin hebben echter een veel waarschijnlijkere verklaring gevonden voor het ontstaan van zirkonen. Ze vonden een opvallend groot aantal van de kristallen in de Sudburykrater in Canada, een inslagkrater die 1,85 miljard jaar geleden ontstond door een meteoriet. De zirkonen die op de bodem werden gevonden, bleken precies dezelfde samenstelling te hebben als de oudste zirkonenmineralen ter wereld in Australië. Het is volgens hoofdonderzoeker Gavin Kenny aannemelijk dat alle zirkonen zijn ontstaan door inslagen van asteroïden. Bij zo'n inslag wordt de aardkorst ook sterk verhit, waarna er afkoeling optreedt. "Als er een inslag van een asteroïde plaatsvindt, smelt een groot gedeelte van de aardkorst", aldus Kenny. "In de Sudburykrater hebben we een laag gesmolten stenen aangetroffen van drie tot vier kilometer dikte. Toen die afkoelde, werden de zirkonen gevormd." De aarde stond ruim vier miljard jaar geleden bloot aan een groot bombardement van asteroïden. Waarschijnlijk komt zirkoon daardoor op veel plaatsen in de aardkorst voor. MAAN BEINVLOEDT SLAAP- GEDRAG VAN MENSEN NIET Uit een nieuwe studie van Canadese wetenschappers heeft de maan geen enkele invloed op het slaapgedrag van kinderen. Dat geldt ook voor volwassenen. Beweringen in oude volksverhalen dat de cyclus van de maan invloed heeft op het gedrag van mensen en dieren, blijken dus niet te kloppen. Zo concludeerde hoofdonderzoeker Jean- Philipe Chaput. Het onderzoek werd gedaan uit pure nieuwsgierigheid bij 5812 kinderen op vijf continenten Alle proefpersonen waren tussen de negen en elf jaar oud. Met bewegingsdetectoren werd hun fysieke activiteit en totale slaaptijd gedurende een periode van 28 maanden geregistreerd. De onderzoekers konden het slaappatroon van de kinderen met de stand van de maan vergelijken. De wetenschappers namen kinderen als proefpersonen omdat hun slaapgedrag normaal gesproken meer beïnvloedbaar is door de omgeving dan dat van volwassenen. Als er dus een effect zou zijn van de maancyclus op de slaap, zou dat bij kinderen beter meetbaar moeten zijn. De resultaten van het onderzoek tonen echter aan dat de stand van de maan geen enkele uitwerking had op de nachtrust van de jonge proefpersonen. Chaput vindt dan ook dat er geen enkele aandacht meer moet worden besteed aan die oude verhalen over de invloed van de volle maan op het slaapgedrag. MASSA VAN EEN SUPER- ZWAAR GAT GEMETEN Met behulp van de telescoop ALMA in de Chileense Atacama-woestijn hebben wetenschappers de massa van een superzwaar zwart gat in het sterrenstelsel NGC 1332 berekend. Het zwarte gat is ongeveer 73 lichtjaar van ons verwijderd en heeft maar liefst 660 miljoen keer de massa van de zon. Het is voor het eerst gelukt de massa van een superzwaar zwart gat zo nauwkeurig te meten. Pagina 20

21 CHINA LANCEERDE YAOGAN 30 NGC 1332 Tijdens dit onderzoek maakten de wetenschappers ook gebruik van 66 schotelantennes waarmee de straling werd opgevangen van gas dat om het zwarte gat cirkelt. Door de snelheid van dit gas te berekenen (1,8 miljoen kilometer per uur) konden zij bepalen hoe veel massa het object heeft. In bijna elk sterrenstelsel bevindt zich een superzwaar zwart gat in het centrum. Door de massa van deze objecten te bepalen hopen sterrenkundigen te weten te komen hoe de omringende sterren en planeten zijn ontstaan. Zwarte gaten komen aan hun massa door gaswolken en sterren op te slokken. Zo'n gebeurtenis is een zeldzaamheid. Zolang sterren en planeten in stabiele banen rondom een zwart gat draaien, worden ze niet opgeslokt. In het centrum van de Melk bevindt zich ook een zwart gat, maar we hoeven niet bang te zijn dat de zon en de aarde erin zullen verdwijnen. Het feit dat er een zwart gat in deze omgeving te vinden is, wil nog niet meteen zeggen dat dat object zich als een kosmische stofzuiger zal gaan gedragen m.a.w. we worden niet opgeslokt. Met succes bracht China op zaterdag 14 mei de Yaogan 30 in een polaire baan om de aarde. Dat gebeurde met een Long March 2D raket vanaf lanceerbasis Jiuquan gelegen in de Gobi-woestijn in de provincie Binnen- Mongolië. De 41-meter hoge tweetrapsraket (werkend op vloeibare brandstof) kwam in een baan om de aarde op een hoogte van 625 tot 653 kilometer. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 98,1 graden. Dat is niet alleen een polaire baan maar ook een zonsynchrone baan. De Yaogan 30 bevindt zich dus altijd in de zon, evenals het gebied waar overheen het vliegt. De baan en de hoek zorgen er voor dat het de gehele aarde kan bestrijken. China liet weten dat deze kunstmaan bestemd is voor aardonderzoek, voor experimenten, landmeetkunde, schattingen van gewasopbrengsten en voor hulp bij rampen. Maar algemeen wordt ervan uitgegaan dat de Yaogan 30 ook voor spionagedoeleinden wordt gebruikt. Misschien is dat wel zijn hoofdtaak. Dat heeft te maken met het niet van te voren aankondigen van de lancering. Dat gebeurt ook door de V.S. en Rusland. Ook het feit dat het uitgerust is met camera's die voor beelden zorgen met een zeer hoge gevoeligheid. Deze lancering was de vijfde van China dit jaar. KEPLER ONTDEKT NOG EENS 1284 EXOPLANETEN Volgens NASA heeft de Kepler ruimtetelescoop van vele werelden zo veel gegevens verzameld dat zeker 99% exoplaneten moeten zijn. Dat komt dan neer op een aantal van Met het aantal dat al bekend is, spreken we nu over een aantal van bijna Allemaal planeten die draaien om een ster en dus niet tot ons zonnestelsel behoren. Toch zijn wetenschappers niet zeker of het allemaal wel echte planeten zijn. Aan 707 wordt nog altijd getwijfeld. Pagina 21

22 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JUNI 2016 MERCURIUS Vlak voor zonsopkomst laag boven de oostnoordoostelijke horizon te vinden. Gemakkelijk zal dat zeker niet lukken en daarom kun je het beste tenminste een verrekijker gebruiken. Tot 7 juni staat Mercurius in Ram en daarna in de Stier. VENUS Staat deze maand te dicht bij de zon om te kunnen zien. Tot 19 juni treffen we Venus aan in Stier en daarna in de Tweelingen. MARS Tot ver na middernacht in het sterrenbeeld Weegschaal te vinden. De rode planeet nadert de zon en zijn helderheid begint af te nemen. JUPITER Ook deze planeet nadert de zon en zal daardoor steeds korter aan het firmament te zien zijn. Eind juni gaat deze reuzeplaneet al kort na middernacht onder. Jupiter is als helderste object in Leeuw te vinden. SATURNUS Is de gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld Slangendrager. URANUS Boven de oostelijke horizon moeten we Uranus zoeken. Komt begin juni vlak voor zonsopkomst op. Eind deze maand al vier uur. Uranus staat in Vissen. Gebruik bij het zoeken tenminste een goede verrekijker. NEPTUNUS Ook Neptunus wordt steeds langer zichtbaarder. Verschijnt in de tweede helft van juni al in het tweede deel van de nacht boven de zuidelijke horizon. Zoek met een sterrenkijker in het sterrenbeeld Waterman. VAN DAG TOT DAG 1 juni: De weerkundige zomer begint. 1 op 2 juni: Maan Titan staat het verst ten westen van Saturnus. 5 juni: Mercurius bereikt de grootste westelijke afstand tot de zon. 7 op 8 juni: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. 9 op 10 juni: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 10 juni: Rechtsboven de Maan treffen we Regulus aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 11 juni: Fraaie samenstand van de Maan en daarboven Jupiter. Schitterend om te zien. 14 op 15 juni: Rond middernacht is onder de Maan Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 16 juni: Te 0,26 uur wordt een sterretje van het sterrenbeeld Maagd door de Maan bedekt. Dat gebeurt vanaf de donkere maanrand. 16 op 17 juni: Linksonder de Maan treffen we Mars aan. 17 op 18 juni: Rechtsonder de Maan zien we Mars staan. 17 op 18 juni: Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 18 op 19 juni: Iets onder de Maan is Saturnus te zien. 21 juni: Te 0.34 uur begint de astronomische zomer. 21 op 22 juni: De vier grootste manen van Jupiter zijn ten oosten van de planeet te zien 25 op 26 juni: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 'VALLENDE STERREN' Eind juni laat zich een kleine meteorenzwerm zien, de Juni-Bootiden. Kijk richting sterrenbeeld Bootes. In de nacht van 26 op 27 juni bereikt deze zwerm het maximum. Bij deze zwerm is het altijd afwachten of er veel of weinig verschijnen. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste kwartier Volle Maan Laatste Kwartier 05 juni 12 juni 20 juni 27 juni DE ZON Opkomst: Ondergang: 04 juni 5.23 uur uur 14 juni 5.19 uur uur 24 juni 5.20 uur uur 9 juni 5.22 uur uur Pagina 22

23 MERCURIUS TROK VOOR DE ZON LANGS, OF WAS HET... Was het een geweldig natuurverschijnsel? Eentje die je echt niet mocht missen? Of was het iets voor sterrenwachten om enkele euro's binnen te kunnen halen in deze komkommertijd? Gepromoot werd het natuurverschijnsel wel. In de meeste kranten stond wel een artikeltje en ook het Journaal besteedde er aandacht aan. Op 9 mei trok planeet Mercurius voor de zon langs. Tijdens vrijwel elke omloopbaan om de zon is daarvan niets te zien. Vanaf de aarde gezien trekt Mercurius dan boven of onder voorbij onze ster. Dat de aarde, Mercurius en de zon op een lijn komen te staan, gebeurt niet zo vaak. Deze eeuw zal dat veertien keer gebeuren. Op de zon is dan een piepklein puntje te zien. Dat zeldzame verschijnsel op maandag 9 mei viel tussen tot uur te bewonderen. Bezoekers aan sterrenwachten waren na het zien, niet echt laaiend enthousiast. Al uitten ze dat niet openlijk, maar hun ogen spraken boekdelen. Maar ze bleven beschaafd en reageerden met "leuk". Dan waren er nog die interessant wilden doen en gaven als reactie "heel interessant". Eenmaal buiten klonk het "is dat alles?" Echt lachen werd het toen een viertal pubers naderden. Ze wilden ook wel eens kijken wat er te zien was. Met zware rugtassen en fietsen die ze maar moeilijk kwijt konden verdrongen ze zich achter de kijker. Het was dringen en duwen, want pubers kunnen nu eenmaal moeilijk op hun beurt wachten. De opmerkingen waren dezelfde, als hierboven beschreven. Eentje vertrouwde het niet en begon het objectief aan een grondige inspectie te onderwerpen. Volgens hem moest er een muggenpoepje op de lens zitten. Volgens de andere drie moest dat ook wel zo zijn. Zij dus ook kijken hopende dat hun vermoeden bevestigd werd. En een lol dat ze hadden. Nee, de eigenaar van die kijker moest die lens eens een keer goed schoon maken. Brullend van het lachen raapten ze hun fietsen op en vertrokken. Tientallen meters verderop waren ze nog te horen. Er zat een muggenpoepje op de lens. Hahahahahahaha! Intussen nam de sluierbewolking flink toe en Geard Keijzers pakte tevreden zijn kijker weer in. Tevreden? Jazeker in de wetenschap dat hij zonder moeite deze pubers ervan overtuigd had dat sterrenkunde iets is waarbij heel veel valt te lachen en allerminst saai is. Wat wil een mens nog meer?! Op aandringen van enkele buurtbewoners besloot Gerard Keijzers ook zijn sterrenkijker op een pleintje in Nijmegen op te stellen. En zo'n 'kanon' valt op en nodigt het publiek uit eens een kijkje te gaan nemen. 95% van de kijkers begonnen met de vraag 'wat is er te zien?" Met een eindeloos geduld, vertelde Gerard Keijzers steeds weer opnieuw over dit natuurverschijnsel. Dan kijken, gevolgd met de opmerking: "Ik zie niks". "Is Mercurius dat kleine zwarte puntje?" "Is dat alles?" Een oudere man stelde de vraag of ik daarvoor zo'n dure kijker had aangeschaft? Steevast bedankten de bezoekers als ze vertrokken. "Was wel interessant" Het interessante was wel het verhaaltje, minder wat ze zagen. Thierry Legault en een paar anderen hadden het geluk een dubbele overgang te fotograferen. Opvallend is het ISS. In het midden onder dat puntje is Mercurius Pagina 23

24 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in juni bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt aanmelden. Maar nu al kun je de datum in je agenda noteren. Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 20 mei & 17 juni Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen in Veldhoven of Uden. - bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking nieuwe presentatie - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 juni 2016 OPEN DAG ESTEC Dit jaar wordt de Open Dag in ESTEC gehouden op zondag 2 oktober. Dit heeft ESA laten weten. Net als voorgaande jaren is de toegang gratis en is aanmelden verplicht. Dat kan pas gebeuren vanaf 2 juli. Zoals ieder jaar zijn er ook, deze keer weer een aantal ruimtevaarders aanwezig, die lezingen verzorgen. Er is altijd een kans met ze op de foto te kunnen. Verder kan er een blik in de testkamers geworpen worden, zijn er satellieten e.d. te zien en nog veel meer. Ook zijn er vele stands aanwezig w.o. natuurlijk de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Nadere informatie kun je binnenkort in ASTRUIM verwachten, evenals hoe je je kunt De Zwitserse ruimtevaarder Claude Nicollier vertelt in een overvolle zaal over zijn ruimtevluchten MEDEWERKERS GEZOCHT Op de Open Dag van ESTEC willen wij enkele extra activiteiten voor het publiek verzorgen. Daarvoor hebben we jouw hulp nodig. Vaak krijgen we de opmerking dat het ver van Oss is, maar wij komen overal in den lande. Wil jij meehelpen bijvoorbeeld met een sterrenkijker, achter de info stand staan of met een andere activiteiten, dan wacht jij nu geen seconde meer en bel je meteen of stuur je een mailtje. Natuurlijk mag je broer(tje), je zus of noem maar op ook laten zien dat hij of zij graag meehelpt. Telefoon info@njrs.nl KLAAR VOOR LANCERING Op de lanceerbasis Kourou staat een Sojoez raket klaar om de twee navigatiesatellieten Galileo 13 en Galileo 14 in een baan om de aarde te schieten. Wanneer het weer meewerkt en geen technische problemen voordoen, dan zal de raket op 24 mei van start gaan. Zoals het er nu naar uitziet zal de lancering op het vastgestelde tijdstip doorgaan. Pagina 24

25