41e jaargang nr juni 2016

Transcriptie

1 41e jaargang nr juni 2016 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Het ruimtevrachtschip Cygnus wordt met een Canadese robotarm van het ISS geduwd. INHOUD: Uitstel lancering Sojoez MS Sojoez TMA-19M met bemanning veilig terug op aarde... 5 India lanceerde een mini-space shuttle... 6 Centrum voor Europese satellietdata komt in Nederland... 8 Toetanchamon had een dolk vervaardigd uit meteoriet Marsnieuws Japanse Akatsuki kan eindelijk starten met Venusonderzoek Aurora's op Jupiter Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 UITSTEL LANCERING SOJOEZ MS-01 Vertegenwoordigers van de Russische ruimtevaartorganisatie Roskosmos hebben op maandag 6 juni laten weten dat de lancering van de Sojoez MS-01 uitgesteld is van 24 juni naar 7 juli. Er is meer tijd nodig voor aanvullende software testen van de verbeterde versie van het Sojoez ruimtevaartuig. Die hebben te maken met het verbeteren van de veiligheid van de missie. Aan boord van deze Sojoez MS-01 zullen zich drie ruimtevaarders bevinden voor een verblijf aan boord van het ISS. Dat zijn de Russische commandant Anatoly Ivanishin, de Japanse boordwerktuigkundige Takuya Onishi en NASA-astronaut Kate Rubins. De verbeterde Sojoez MS-01 heeft zonnepanelen die voor meer elektriciteit zorgen en over een moderne navigatie en besturing beschikt en is uitgerust met een kleiner en lichter Kurs rendez-vous radar. Het digitaal videosysteem vervangt een analoog systeem om video-opnames met het ruimtestation te verbeteren tijdens het koppelen. Er zijn nog meer verbeteringen zoals het telemetriesysteem met inbegrip van radioverbindingen met de Russische data relay kunstmanen die in een geostationaire baan om de aarde draaien. Zo blijft er contact tussen het grondstation en de bemanning als de capsule buiten het bereik van de grondstations vliegt. Ook is er een nieuwe LED-verlichting aangebracht. Al deze vernieuwingen zijn al geïntroduceerd in de twee laatste Progress MS ruimtevrachtschepen. De Sojoez MS-01 met haar bemanning zal op 9 juli vastkoppelen aan de Russische Rassvet module. De lancering van het Russische vrachtschip Progress MS-03 zal in plaats van op 4 juli te vertrekken, pas op 16 juli naar het ISS geschoten worden en op 19 juli aan de Pirs koppelingspoort vastklampen. Pagina 3

4 BRAND IN CYGNUS NA VERLATEN ISS Op 14 juni was het zover, het ruimtevrachtschip Cygnus werd met behulp van de Canadese robotarm losgekoppeld van de Unity module en op veilige afstand van het ISS gebracht. Daar stond nog een experiment op het programma namelijk een brandje in het vrachtschip. Wetenschappers wilden wel eens weten hoe vuur zich in gewichtloze toestand gedraagt. Dat experiment draagt de naam SAFFIRE Het doel was om na te gaan hoe snel verspreidt het vuur zich, hoe groot het wordt en wanneer levert brand een gevaar op voor de bemanning. Tijdens dat experiment (op grote afstand van het ISS) werd een gloeiende draad langs een glasvezel-katoen materiaal geleid en dat vatte vlam. Het was een monster van ongeveer 40 x 90 centimeter groot in een wat grotere container. Hoe dat is verlopen oftewel het resultaat is nog niet bekend gemaakt. Er staan nog twee SAFFIRE experimenten voor dit jaar op het programma worden. Ze verrichten aardonderzoek en volgen schepen. Zoals het plan nu is, worden op 22 juni de remraketten ontstoken en belandt het gevaarte in de atmosfeer en zal het ten gevolge van de wrijving grotendeels verbranden. Wat overblijft komt in de Stille Zuidzee terecht. Overigens zal tijdens de tocht door de dampkring nog een experiment uitgevoerd worden. Gevoelige instrumenten meten de druk, temperaturen en de versnellingen als het vrachtschip uiteenvalt. Dit laatste experiment staat bekend onder de naam Reentry Breakup Recorder. NIEUWE RUIMTEVLUCHT VOOR ALEXANDER GERST De Duitse ruimtevaarder Alexander Gerst gaat opnieuw een ruimtevlucht maken. Deze keer zal hij in het ISS de functie krijgen van commandant. Deze mededeling deed de Duitse bondskanselier Angela Merkel bekend tijdens haar bezoek aan het astronautencentrum in Keulen op 18 mei Gerst maakte zijn eerste ruimtevlucht in Zijn tweede staat gepland in mei of november Hij zal dan deel uitmaken van Expeditie 56 en wordt dan commandant in het tweede deel van zijn missie als lid van Expeditie STE RONDJE OM DE AARDE Het SAFFIRE experiment Hierna bleef de capsule met enkele duizenden kilo's aan vuile was, kapotte en niet meer bruikbaar materiaal, lege voedselcontainers enz. nog acht dagen in de ruimte. De Russische vluchtleiding in Moskou liet op maandag 16 mei weten dat het internationale ruimtestation tussen en uur bezig was zijn ste omloopbaan om de aarde te voltooien. Het tellen begon op 20 november 1998 toen het eerste deel, een Russische module, in een baan om de aarde kwam. Op maandag 20 juni zullen er vanuit de Cygnus vijf LEMUR cubesats weggeschoten Pagina 4

5 BIGELOW MODULE OPGEBLAZEN Als een pakket zat de Bigelow Expandable Activity Module, BEAM verpakt in een Dragon module toen het gelanceerd werd. Een doos met een breedte van 2,4 meter en een lengte van 3,7 meter. Te vergelijken met de grootte van een familietent. De bedoeling was dat het donderdag 25 mei opgeblazen zou worden. Acht grote luchtketels moesten daarvoor zorgen. Astronaut Jeff Williams had hierover de leiding. Stapje voor stapje moest het gebeuren. De hele werkwijze en verloop werd gevolgd vanuit de Tranquility module. Maar het opblazen verliep niet naar wens. Nauwelijks was er iets merkbaars te zien en al spoedig werd de poging afgebroken. Een nieuwe poging op 28 mei had meer succes. De BEAM bereikte zijn volle omvang en was klaar om de eerste gast te ontvangen. Die eer viel Jeff Williams te beurt op 6 juni. Hij controleerde deze nieuwe ruimte en constateerde dat alles er prima uit zag. Intussen bracht hij een aantal sensoren aan, die op gezette tijden gecontroleerd zullen worden. Dat houdt dus in dat er regelmatig een ruimtevaarder voor een korte tijd aan boord zal zijn. SOJOEZ TMA-19M MET BEMANNING GELAND Na een uitvoerig en hartelijk afscheid van de achterblijvers genomen te hebben, zweefden de Brit Tim Peake, de Amerikaan Tim Kopra en de Rus Yuri Malenschenko de Sojoez TMA-19M binnen Na de luiken goed luchtdichtheid te hebben afgesloten en de nodige controles namen ze plaats in hun stoelen om de procedures door te nemen voor de terugkeer naar de aarde op zaterdag 18 juni. Het ruimtevaartuig werd losgekoppeld van het ruimtestation en verwijderde zich ervan. Op veilige afstand werden de remraketten ontstoken, waardoor de snelheid afnam en de val was begonnen. Een weg terug was er niet meer. Korte tijd later dook het de dampkring in. Alles verliep vlekkeloos. De oranje-witte parachute zorgde voor een veilige afdaling en een behouden landing. Tim Kopra had wat moeite met het verlaten van de capsule maar herstelde heel snel. Tim Peake voelde zich helemaal op zijn gemak. Hij verlangde naar een regenbui, want het scheen erg warm in de capsule te zijn. Hij liet ook weten wel zin te hebben in een echt koud biertje. Daarop zal hij nog wel een aantal dagen moeten wachten. De drie werden vervolgens met een helikopter naar Karaganda gevlogen voor een traditioneel Kazachs 'welkom thuis'. Na afloop vloog Malenchenko met een Russische jet naar Sterrenstad bij Moskou. Kopra en Peake vlogen naar Bodo in Noorwegen. Van daaruit vertrok Peake naar het ESA-astronauten trainingscentrum in Keulen en Kopra naar het Johnson Space Center in Houston. Deze missie had in totaal 185 dagen, 22 uur en 11 minuten geduurd. In die tijd draaiden ze 2976 maal om de aarde. In totaal is Yuri Malenchenko 827,4 dagen in de ruimte geweest. Dat is inclusief zijn verblijf in de MIR en een space shuttle vlucht. Tim Kopra bracht 244 dagen in de ruimte door. Voor Tim Peake was het zijn eerste ruimtevlucht en voor hem staat het aantal dagen op 186. De bemanning, die nu nog in het ISS verblijft, Jeffrey Williams, Alexy Ovichinin en Oleg Skripochka, keren op 18 maart in de Sojoez TMA-20M terug naar de aarde. Sojoez TMA-19M vlak voordat het losgekoppeld werd van het ISS Pagina 5

6 INDIA LANCEERDE EEN MINI- SPACE SHUTTLE Met trots liet de Indiase ruimtevaartorganisatie op maandag 23 mei weten dat het deze ochtend met succes een mini-space shuttle had gelanceerd. Niet dat het in een baan om de aarde was gekomen maar dat het een suborbital vlucht had gemaakt. Het had de geplande hoogte van ongeveer 70 kilometer bereikt en keerde vervolgens terug naar de aarde en kwam in zee terecht. GALILEO 13 EN 14 GELANCEERD Een Sojoez raket verliet op 24 mei lanceerbasis Kourou om met succes twee Europese navigatiesatellieten in een baan om de aarde te brengen. Een succesvolle lancering en de Galileo 13 en 14 draaien nu om de aarde op een hoogte van ongeveer kilometer. Het was de laatste keer dat hiervoor een Russische Sojoez werd gebruikt. Eind dit jaar (de planning is op 17 november) zal een Ariane 5 er vier tegelijk in de ruimte brengen. Uiteindelijk moeten er 24 kunstmanen het navigatiesysteem Galileo voltooien aangevuld met enkele reserves. Alle satellieten van Galileo zijn genoemd naar een kind uit een Europees land. Galileo 13 draagt de naam Danielle uit Litouwen en nummer 14 naar een kind uit Luxemburg te weten Alizee. Zo hoopt India met een mini-space shuttle in de toekomst satellieten in de ruimte te brengen Het toestel lijkt wat uiterlijk en grootte betreft op de X-37B van de Amerikaanse luchtmacht. Het is uitgerust met een raketmotor die op vaste brandstof werkt. Tijdens de testvlucht verbruikte het 9000 kg brandstof. Het bereikte niet de ruimte, hetgeen ook niet de bedoeling was. Na een verticale lancering liep de snelheid op tot zes keer van het geluid. De lancering geschiedde vanaf Satish Dhawan lanceerbasis, gelegen aan de oostkust van India. Het ruimtevliegtuig was voorzien van een hitteschild dat moest voorkomen dat het toestel door de wrijvingshitte zou verbranden. De gehele vlucht duurde ongeveer 10 minuten. India hoopt met dit ruimtevliegtuig kleine satellieten in een baan om de aarde te brengen. Dat kan op deze manier zeer goedkoop uitgevoerd worden. Dat zal zeker niet op korte termijn gebeuren. Het testmodel, de RLV-TD pathfinder, is nog maar een voorzichtig begin. Voor de laatste keer brengt een Russische Sojoez Galileo kunstmanen de ruimte in Pagina 6

7 De 46-meter hoge Sojoez ST-B raket verliet probleemloos de lanceerbasis en doorkliefde al snel het lage wolkendek met de snelheid van het geluid. Na 1 minuut en 58 seconden hadden de vier hulpraketten, werkend op vloeibare brandstof, hun werk gedaan en werden afgestoten. Ongeveer negen minuten in de vlucht was het de beurt aan de Fregat-MT bovenste rakettrap om het werk af te maken. Dertien minuten lang brandde de motor om de kunstmanen naar een omloopbaan van een paar honderd kilometer tot ruim kilometer te brengen. Drie-en-een-half uur na liftoff moest de motor voor de tweede keer in werking komen gedurende 4 minuten en 22 seconden.. De twee, elk 715 kg wegende Galileo's kwamen nu in de geplande omloopbaan op kilometer hoogte. Hierbij maken ze een hoek met de evenaar van 57,4 graden. Kort hierna kon, na controles, bekend gemaakt worden dat de gehele missie was geslaagd. X-37B AL EEN JAAR IN DE RUIMTE Het Amerikaanse mysterieuze X-37B ruimtevliegtuig, draaide op 20 mei precies een jaar lang om de aarde. Erg veel is er over de missie van dat toestel niet bekend. Er wordt heel erg geheimzinnig over gedaan. Voor deze missie begon, lieten de militairen weten dat er in het laadruim een experimentele voorstuwingsthruster aan boord bevond die allerlei testen moet ondergaan. Ook is er een pallet in het laadruim met monsters materiaal die aan de omgeving van de ruimte wordt blootgesteld. Het schijnt om bijna 100 materialen te gaan zoals coatings, hardheid, mengsels enz. Het elektrische aandrijfsysteem levert een 'fluisterende' stuwkracht op door ionisatie en het versnellen met xenongas. Dat levert zeer grote vermindering van het verbruik van brandstof op vergeleken met de bekende chemische raketten. Tekening van de X-37B in de ruimte Net als bij de vorige drie vluchten is ook nu onbekend hoe lang de X-37B in de ruimte blijft. Vermoedelijk langer dan tijdens de vorige vluchten het geval was. Toen ging iedere missie telkens zo'n 200 dagen langer duren. De eerste 224 dagen, de tweede 469 dagen en de derde 675 dagen. Wordt het nu zo'n 870 tot 900 dagen? FALCON 9 LANCEERDE SATELLIET EN KEERDE VEILIG TERUG Nadat de lancering van de Falcon 9 raket op donderdag 26 mei was uitgesteld vanwege een kleine beweging in de bovenste rakettrap en SpaceX geen enkele risico wilde nemen, steeg het een dag later op van lanceerbasis Cape Canaveral. Vliegend met een snelheid van 8000 kilometer per uur over de toppen van zware onweersbuiten onder zich, bracht de raket de Thaise communicatiesatelliet Thaicom 8 in een baan om de aarde. Onderaan de raket is goed te zien, waar de landingspoten tegen de raket zijn 'geplakt' De eerste trap van de Falcon 9 raket was inmiddels al begonnen aan de afdaling. De rem- en stuurraketten werkten geheel volgens Pagina 7

8 plan en de raket kwam keurig tot stilstand op een drijvend platform in zee, dat op 680 kilometer ten oosten van de lanceerbasis lag. Dat gebeurde ongeveer 8 minuten en 40 seconden na liftoff. Vertegenwoordigers van het bedrijf SpaceX konden wederom hun geluk niet op. Drie keer op een rij een succesvolle landing. Voor de derde keer op een rij is de eerste trap succesvol op een drijvend platform neergekomen De Thaicom 8 werd met succes in een sterk ellipsvormige baan om de aarde geschoten met als hoogste punt ongeveer kilometer boven de aarde. De kleinste afstand tot de aarde ligt op ongeveer 250 kilometer. Om die baan te bereiken moest die motor twee keer in werking worden gesteld. De komende 15 jaar zal deze communicatiesatelliet televisieprogramma's verzorgen over heel Thailand, India en Afrika. De 3025 kg wegende kunstmaan is gebouwd door Orbital ATK. CENTRUM VOOR EUROPESE SATELLIETDATA KOMT IN NEDERLAND Nederland krijgt een internationaal centrum dat zich specialiseert in hoogwaardige satellietgegevens. Het Galileo Reference Centre moet tussen 2018 en 2020 van start gaan in Noordwijk. Voor deze plek is gekozen omdat er al een grote vestiging zit van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, te weten ESTEC. De overeenkomst hiervoor werd op maandag 30 mei getekend door minister Schultz van Haegen. Zij stelt dat de komst van het Galileo Reference Centre zorgt voor een grote impuls voor de kwaliteit van de satellietgegevens van het Europese systeem voor satellietnavigatie en voor een beter gebruik van deze data. Voorts brengt het veel werkgelegenheid. Satellietgegevens kunnen doorslaggevend zijn bij nationale en internationale vraagstukken als waterveiligheid. Steeds meer mensen trekken naar grote steden in die laaggelegen gebieden. In combinatie met het veranderende klimaat, stijging van de zeespiegel en soms ook nog door de bodemdaling, ontstaat een groot veiligheidsrisico voor miljoenen mensen. Hierop kan Europa zich beter voorbereiden door satellietgegevens te analyseren. Dat moet ook hoger op de internationale agenda komen te staan. Dat kan mensenlevens en hoge kosten schelen. Dankzij satellietdata kan tot op de straatklinker berekend worden waar het water zou kunnen komen als een waterkering het begeeft. Ook kan tot op de millimeter nauwkeurig het vochtgehalte van dijken berekend worden met behulp van satellietgegevens. Dit soort informatie is van het grootste belang voor beheerders, beleidsmakers en politici. Ook kan men met die informatie precies nagaan op welke plaatsen dijkversterking nodig is. Nederland heeft inmiddels de eerste stappen gezet met het toepassen van satellietdata voor het monitoren van dijken. Het centrum wordt bekostigd door Nederland en andere Europese landen die mee doen aan het project. MASCOT-2 LANDER OP ILA Tijdens de lucht- en ruimtevaartshow ILA in Berlijn (1-5 juni) viel ook een schaalmodel (1 : 2) van de Mobile Asteroid Surface Scout -2 (Mascot-2) te bewonderen. Een sonde dat ontwikkeld wordt door de Duitse Lucht- en Ruimtevaartorganisatie. Pagina 8

9 LANCERING NROL-37 MET DELTA IV Schaalmodel (1:2) Mascot-2 In 2022 (lancering in 2020) zal de Mascot-2 vanuit de AIM-sonde van ESA neerdalen op de bodem van de 170 meter in diameter metende asteroïde Didymoon, terwijl het moederschip op 700 meter hoogte om dat hemellichaam cirkelt. De afdaling zal gebeuren met een snelheid van 5 cm per sec. Mocht het toestel in een niet-verlicht gebied terecht komen, dan zorgt een mechanisme er voor dat het met sprongetjes zich zal verplaatsen. De lancering van de Amerikaanse NROL-37 had op zaterdag 4 juni moeten plaatsvinden maar werd afgelast. Als oorzaak werd genoemd een technisch mankement. Over wat dat inhield kwamen geen mededelingen. Viel ook te verwachten, want de NROL-37 is een geheime spionagesatelliet. Op 11 juni ging het dan toch gebeuren. Onder een oorverdovend lawaai steeg de Delta IV Heavy raket op van het lanceerplatform op Cape Canaveral. Korte tijd later had satelliet nummer 37 voor het National Reconnaissance Office de ruimte in geschoten. Deze NROL-37 is een spionagesatelliet en beschikt over een communicatie-onderschepper. Hiermee wil de Amerikaanse overheid berichten afluisteren van ISIS, Al-Qaedo en van landen die ze niet als hun vrienden beschouwen zoals Rusland, China, Noord-Korea en Iran. Dat gebeurt met een mesh antenne zo groot als een voetbalveld en een aantal uiterst gevoelige radio-antennes. Met camera's in zowel zichtbaar licht als in infrarood worden er foto's gemaakt. Radarsignalen brengen de interne structuur van de asteroïde in kaart. Datzelfde gebeurt nog een keer nadat Didymoon getroffen is door DART (Double Asteroid Redirection Test) sonde van NASA. Tijdens en na worden er gegevens verzameld en die vergeleken met voor het treffen. De missies van AIM en DART staat bekend onder de naam Asteroid Impact Assesment & Deflection project. De Delta IV Heavy raket met in de neuskegel NROL-37 Pagina 9

10 CHINA LANCEERDE 4 KUNSTMANEN Drie aardobservatiesatellieten en een commerciële satelliet voor Argentinië schoot een Long March 4B raket op maandag 29 mei in een baan om de aarde. Ze cirkelen op een hoogte tussen 480 en 500 kilometer waarbij ze een hoek maken met de evenaar van 97,5 graden. China's Ziyuan 3-2 is een verbeterde versie van de Ziyuan 3, die in januari 2012 werd gelanceerd. Het is uitgerust met camera's die in 3D en in kleur opnames maken. Ze hebben een zeer hoge resolutie. Objecten van iets kleiner dan drie meter kunnen ze waarnemen. Het is de bedoeling dat deze kunstmaan minstens vijf jaar in bedrijf blijft. De Ziyuan 3-2 is vooral bedoeld voor landmeetkunde en het gefotografeerde oppervlak in kaart te brengen. De microsatellieten Nusat 1 en 2 wegen elk 35 kg. Met de Argentijnse kunstmaan maken ze opnames met een resolutie van 1 meter. Alle drie hebben ze camera's aan boord die beelden maken in kleur en in 3D. CHINA LANCEERDE BEIDOU 23 Een Long March 3C raket bracht op zondag 12 juni opnieuw een Beidou satelliet in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. De lancering geschiedde vanaf lanceerbasis Xichang. De weken erna werd de baan veranderd in een geostationaire, een cirkelvormige baan, om de evenaar op ongeveer kilometer hoogte. De aanvankelijke omloopbaan bedroeg 206 bij kilometer met een hoek van 19,3 graden met de evenaar. De Beidou 23 vormt een deel van het uiteindelijk 35 satellieten tellende Chinese navigatiesysteem. Het is vooral het Chinese leger die hiervan gebruik maakt. Maar ook niet-militairen kunnen er gebruik van maken. De nauwkeurigheid van de positiebepaling bedraagt ongeveer 10 meter. China hoopt in 2020 het systeem voltooid en volledig in bedrijf te hebben. RUSLAND LANCEERDE NIEUWE NAVIGATIESATELLIET Een 29-meter hoge Rockot raket (een omgebouwde SS-19 militaire raket voor het vervoer van kernkoppen) vertrok op zondag 5 juni vanaf lanceerbasis Plesetsk in Noord- Rusland richting ruimte. Binnen vijf minuten waren de eerste en de tweede trap leeggebrand en was het de beurt aan de bovenste rakettrap Breeze KM om te zorgen dat de kunstmaan in een geplande baan om de aarde kwam te draaien. Dat gebeurde succesvol. Het was de 26ste lancering van een Rockot/Breeze KM sinds 2000 toen de omgebouwde raket voor satellietlanceringen ingezet ging worden.. Deze lancering werd niet door iedereen in dank afgenomen. Canadese milieuactivisten protesteerden fel, omdat de tweede rakettrap in het natuurgebied Baffin Bay in het Canadese noordpoolgebied zou neerkomen. De motoren van de raket gebruiken namelijk een giftige mix van hydrazine en stikstoftetroxide. De Canadese overheid kon de activisten enigszins geruststellen door ze te verzekeren dat vrijwel alle brandstof verbrand zou zijn voordat deze rakettrap in het natuurgebied zou bereiken. Volgens de tekenaar moet zo de GEO-1K-2) eruit zien De bijna 900 kilo wegende GEO-1K-2 kunstmaan wordt beheerd door het Russische leger. Het vaartuig is uitgerust met instrumenten om zo nauwkeurig mogelijk de vorm en de grootte van de aarde te bepalen. Het vliegt in een bijna cirkelvormige baan om de aarde op een hoogte van 945 kilometer. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 99,3 graden. De verkregen gegevens Pagina 10

11 dienen voor het precies kunnen volgen van de vlieghoogte van een raket. De Russen gebruiken voor deze kunstmaan de naam Kosmos De bedoeling is dat deze Kosmos zeker vijf jaar in bedrijf blijft. PROTON LANCEERDE INTELSAT 31 / DLA-2 Onder een bewolkte hemel op donderdagmiddag 9 juni verliet een Proton raket lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Oranjekleurige uitlaatgassen uit de zes RD- 276 hoofdmotoren joegen de 58-meter hoge raket de ruimte in. Enkele kleine probleempjes deden zich echter wel voor. Zo schakelde de motor van de tweede trap zich 9 sec. te vroeg uit. De bovenste rakettrap, de Breeze-M, werkte daarentegen ruim 30 sec. langer dan verwacht. En zo werd de lancering toch een succes. Het duurde wel ruim 15 uur voordat de Breeze-M de Intelsat 31 / DLA-2 naar het hoogste punt van de omloopbaan had geschoten en die lag op kilometer boven de aarde. In die tijd moest de raketmotor vijf keer in werking gesteld worden. Deze raketvlucht van de Proton-Breeze-M was de eerste van een verbeterde versie van de Proton, de zogenaamde 'Fase IV' verbeteringen om zwaardere ladingen te kunnen lanceren. Fase IV houdt in meer gebruik maken van materialen die lichter en sterker zijn. Daardoor kan het nog eens 150 kg extra aan lading meenemen. SUCCES EN TEGENSLAG VOOR FALCON 9 RAKET De lancering van de Falcon 9 raket verliep op woensdag 15 juni succesvol. Het bracht twee dezelfde communicatiesatellieten in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. In minder dan een minuut doorkliefde de 70- meter hoge raket de bewolking en brak het door de geluidsbarrière. Maar de geplande veilige landing van de eerste trap op het drijvende platform verliep dramatisch. Vuur en rook maakten duidelijk dat de raket keihard in botsing was gekomen met de landingsplek. Een grote teleurstelling na drie successen op 8 april, 6 mei en 27 mei. Het laten terugkeren en veilig verticaal laten landen is nog lang geen normale zaak geworden. De Intelsat 31 / DLA-2 Intelsat 31 / DLA-2 is bestemd voor directe communicatieontvangst aan particulieren, instellingen, bedrijven enz in de regio Latijns- Amerika. Het is een samenwerkingsverband tussen Intelsat en DirecTV. De ABS-2 en de Eutelsat 117 West-B satellieten klaar voor transport naar de lanceerraket De twee door Boeing gebouwde kunstmanen bereikten, nadat de motor van de bovenste rakettrap enkele malen in werking was gesteld, hun geplande baan met als verste punt tot de aarde kilometer en met het dichtste punt zo'n 400 kilometer. De hoek met de evenaar kwam op 24,7 graden Om de Pagina 11

12 geostationaire baan over de evenaar te bereiken, zullen ze deze keer meer tijd nodig hebben, dan anders het geval is. De satellieten zijn voorzien van xenon brandstof voor de vier ionen motoren, waarbij xenon brandstof wordt geïoniseerd en uit de motoren wordt gespoten. Dat proces verloopt geruisloos en de snelheid is vooral aanvankelijk zeer traag. Die versterkt wel constant. Het is aanmerkelijk goedkoper en de kunstmanen hebben beduidend minder ruimte nodig. Daarom konden deze twee grote exemplaren wel in een neuskegel. De Eutelsat 117 West-B, die $ heeft gekost, moet begin 2017 aan het werk gaan op 116,8 gr. W.L. gedurende de komende 15 jaar. Het is bestemd voor communicatieve diensten voor Mexico, Centraal- en Zuid-Amerika, en het Caribisch gebied. Ook de ABS-2 kostte $ en gaat zijn communicatieve diensten verzorgen vanaf 75 gr. O.L. voor de gebieden in Zuid-Azie, Zuidoost-Azie, Rusland, Sahara, Midden-Oosten en Noord-Afrika. Op 16 juli gaat de volgende Falcon 9 lancering plaatsvinden. Dan zal de raket een Dragon bevoorradingsschip naar het ISS schieten. TOETANCHAMON HAD EEN DOLK VERVAARDIGD UIT EEN METEORIET Een dolk die in de tombe van Toetanchamon is gevonden, blijkt gemaakt te zijn van ijzer afkomstig uit een meteoriet. Onderzoekers die het metaalmengsel van het voorwerp analyseerden, zeggen dat het 'zeer sterk van een buitenaardse oorsprong moet zijn' melden buitenlandse media. De archeoloog Howard carter vond in 1925 twee dolken in het omhulsel van de tienerkoning, een van ijzer en een met een lemmet van goud. Het ijzeren lemmet, met een gouden greep, heeft de onderzoekers sinds de ontdekking door Carter verbaasd. IJzerwerk was zeldzaam in het oude Egypte en de dolk was niet verroest. BOUWSTENEN VAN LEVEN OP KOMEET AANGETROFFEN In komeet 67P/Tsjoerjoemov-Gerasimenko zit glysine en fosfor. Dat zijn bouwstoffen (aminozuren) die het leven op aarde mogelijk hebben gemaakt. Wetenschappers van de universiteit van Bern en de Europese ruimtevaartorganisatie ESA hebben dat op vrijdag 27 mei bekend gemaakt. Tot die conclusie kwamen zij na bestudering van de gegevens die de Europese ruimtesonde Rosetta naar de aarde heeft gestuurd. De ontdekking is van belang omdat er een theorie is die stelt dat kometen lang geleden water en leven naar de aarde hebben gebracht. Glysine is een onderdeel van eiwitten en forfor is een van de bestanddelen van het DNA. Met alle organische stoffen, aminozuren en fosfor bevat deze komeet alles om leven te produceren. Alleen energie ontbreekt en dus kan er op deze komeet geen leven voorkomen. Dat is mogelijk wanneer het in een warme omgeving terechtkomt. Denk daarbij aan een situatie dat het in een oceaan valt. De dolk van meteoriet Italiaanse en Egyptische onderzoekers analyseerden het metaal met een spectrometer om de chemische samenstelling te analyseren, en vonden een hoog nikkelgehalte en kobalt. Ze vergeleken die samenstelling met bekende meteorieten binnen 2000 kilometer rond de Rode Zeekust van Egypte en vonden vergelijkbare samenstellingen in een meteoriet. Die meteoriet genaamd Kharga, was gevonden op 240 kilometer ten westen van Alexandrië in de havenstad van Mersa Matruh. In de tijd van Alexander de Grote, in de vierde eeuw voor Christus, was die stad bekend onder de naam Amunia. Toetanchamon werd 3300 jaar geleden gemummificeerd. Pagina 12

13 TSUNAMI S OP MARS Er kwamen enorme tsunami s voor in de oceaan die waarschijnlijk zo n 3.4 miljard jaar geleden op het noordelijk halfrond van Mars te vinden was. Dat concluderen Amerikaanse wetenschappers van het Planetary Science Institute op basis van onderzoek aan afzettingsstructuren op het noordelijk halfrond van de planeet. Ze konden op veel plaatsen de oude kustlijn niet terugvinden; volgens de wetenschappers omdat die is weggevaagd door twee of meer mega-tsunami's die niet meer dan een paar miljoen jaar na elkaar ontstonden. De mega-tsunami s kunnen het gevolg zijn geweest van grote inslagen van asteroïden. Daarbij zouden gigantische vloedgolven zijn ontstaan met golven van wel 120 meter hoog. Die zouden tot honderden kilometers landinwaarts zijn doorgedrongen, en bij het terugtrekken van het water lob-vormige door Michel van Pelt structuren en diepe uitgesleten geulen hebben achtergelaten. Deze zijn heden ten dage nog op het Marsoppervlak terug te vinden. De kosmische inslagen veroorzaakten ook kleine klimaatomslagen, met lagere temperaturen en een dalende zeespiegel als gevolg. Door dit alles zou de oorspronkelijke kustlijn van de Mars-oceaan op veel plaatsen niet meer goed herkenbaar zijn. Lob-vormige afzettingen die mogelijk door megatsunami s op Mars zijn gevormd. [PSI] Pagina 13

14 MARS EXPRESS WEBCAM Toen ESA s Mars Express in december 2003 de (daarna verloren gegane) Beagle 2 lander afstootte, werd een kleine camera aan boord van de satelliet gebruikt om dat te bekijken en bevestigen. Deze camera had verder geen voorziene taken, en werd kort daarop uitgezet; voor wetenschappelijke observaties werd de camera te beperkt geacht. In 2007 werd de camera toch weer aangezet, omdat ESA dacht het voor educatieve doeleinden te kunnen gebruiken. De camera, nu Mars Webcam gedoopt, maakt foto s van Mars wanneer dat kan, als het geen belemmering vormt voor het gebruik van andere instrumenten aan boord. De beelden worden vervolgens zo snel mogelijk op een Flicker webpage gezet en zo beschikbaar gesteld voor iedereen. Al snel begonnen mensen de beelden te delen en te bewerken, en werd er zelfs beperkt onofficieel onderzoek mee gedaan. Anders dan de hoge-resolutie camera s van Mars Express en andere Marssatellieten laat de Webcam namelijk de hele planeet zien: heel mooi en ideaal voor de bestudering van bijvoorbeeld wolkenpatronen en grote stofstormen. Inmiddels staan er al meer dan 19 duizend foto s op de Flicker-pagina, die bij elkaar meer dan twee miljoen keer zijn bekeken. Dit voorjaar lanceerde ESA met de Baskische universiteit in Spanje een initiatief om de kleine camera alsnog tot een echt wetenschappelijk instrument te promoveren. De afdeling planetaire wetenschap van deze universiteit gaat tenminste twee jaar lang onderzoek doen met behulp van de foto s, en geavanceerde software schrijven om nog meer uit de beelden te halen. Beeld van Mars dat de Australiër Dylan O Donnell maakte door het combineren ( stacken ) van meerdere Mars Webcamfoto s. [ESA/D. O'Donnell] Pagina 14

15 STOFSTORMEN VERTONEN GROTE REGELMAAT De seizoensafhankelijke stofstormen zijn een bekend fenomeen op de rode planeet, en zelfs vanaf de aarde waar te nemen. Vaak hebben ze een lokaal karakter, maar soms wordt een compleet halfrond of zelfs de hele planeet in stof gehuld. Maar niet alleen directe waarneming ervan geeft wetenschappers hierover informatie: NASA heeft onlangs aangetoond dat het verschijnsel zeer goed gevolgd kan worden door de temperatuur in de Marsatmosfeer te meten. En dat de grote, regionale stofstormen dan een grote regelmaat blijken te vertonen. Als grote hoeveelheden stof de Marsatmosfeer in worden geblazen veroorzaakt dat direct een stijging van de luchttemperatuur. Het stof absorbeert namelijk zonlicht, waardoor stofrijke lucht tot wel 35 graden warmer kan worden dan schone Marslucht. Dit effect blijft niet altijd beperkt tot het gebied waar de stofstorm optreedt, want de hierdoor veroorzaakte veranderingen in het windpatroon kan de temperatuur ook in omliggende gebieden doen oplopen. Temperatuurmetingen van de atmosfeer, die sinds 1997 door diverse satellieten in een baan rond Mars zijn gedaan, geven aan dat er drie soorten regionale stofstormen zijn die elk Marsjaar (ongeveer twee aardse jaren) rond dezelfde tijd optreden. Alleen een planeetomvattende stofstorm kan dit zeer regelmatige patroon af en toe verstoren. GELUID VAN OUDSTE STERREN UIT DE MELKWEG OPGEVANGEN Sterrenkundigen hebben geluiden opgevangen van de oudste sterren uit ons sterrenstelsel. Het gaat om trillingen die worden uitgezonden door een ongeveer 13 miljard jaar oude bolvormige sterrenhoop met de naam M 4. De zogenoemde 'resonante akoestische oscillaties' zijn niet hoorbaar, maar de trillingen veroorzaken wel minuscule veranderingen in de helderheid van het licht dat sterren uitzenden. Die ontdekking hebben onderzoekers gedaan van de Universiteit van Birmingham. De wetenschappers vingen de trillingen op met behulp van de NASA-telescoop Kepler. Deze telescoop is vooral bekend vanwege de ontdekkingen van vele planeten buiten ons zonnestelsel, maar kan ook de ultra kleine lichtveranderingen van sterren meten die worden veroorzaakt door oscillaties. Aan de hand van de geluiden van de 13 miljard jaar oude sterrenhoop kunnen wetenschappers op termijn de precieze leeftijd en massa van de oeroude sterren bepalen. Met die informatie hopen ze meer te weten te komen over het ontstaan van de Melkweg. De sterren die we nu hebben bestudeerd zijn levende fossielen uit de tijd dat ons sterrenstelsel ontstond. De bolvormige sterrenhoop M 4 Pagina 15

16 JAPANSE AKATSUKI KAN EINDELIJK STARTEN MET VENUS TE ONDERZOEKEN Na een vertraging van vijf jaar (zie vorige ASTRUIMS) kan het Japanse ruimtevaartuig Akatsuki eindelijk beginnen met het onderzoek van planeet Venus. Nog niet alle instrumenten zijn in werking gesteld, maar de Japanners kunnen niet langer meer wachten. De camera's leveren in ieder geval goede opnames van het fascinerende wolkendek af. Technici zijn ervan overtuigd dat het toestel tenminste twee jaar goed zal blijven functioneren en misschien wel tot Nu draait het in een baan om Venus die in hoogte varieert van kilometer tot kilometer boven de wolkentoppen. Voor elke omloopbaan heeft het toestel 10,8 aardse dagen nodig. In die tijd kan het ongeveer een uur opnames maken van bliksemschichten aan de nachtzijde van deze hete planeet. Geijkt is deze camera nog niet helemaal maar verwacht wordt dat het eind juni of begin juli in orde zal zijn. Een camera bevat sensoren die de temperaturen van wolkentoppen meten. Een andere is geschikt voor waarnemingen aan de nachtzijde. Diverse metingen worden uitgevoerd in verschillende golflengtes die uiteindelijk voor een 3D beeld zorgen. Een ultraviolet camera verzamelt die gegevens waarmee wetenschappers een beeld hopen te krijgen over de oorsprong van de wolken en hoe de weerpatronen en jetstreamen bewegen. Deze laatste bereiken windsnelheden van wel 400 kilometer per uur. Welke processen spelen een rol bij de vorming van wolken van zwavelzuur. Die processen blijken veel ingewikkelder te zijn dan verwacht. Astronomen hopen dan ook dat Akatsuki heel wat geheimen van deze altijd met wolken bedekte planeet zal onthullen. Dat is een van de specifieke taken van Akatsuki (Japans voor Dageraad). Het moet de complexe atmosfeer ontrafelen met zijn krachtige stormen in het bovenste deel van de atmosfeer. We willen meer weten over de dikke wolken van zwavelzuur en de fijne regendruppels van kooldioxide die het oppervlak niet bereiken. Een oppervlak waar een temperatuur heerst van zo'n 500 graden Celsius, heet genoeg om lood te doen smelten. Akatsuki is uitgerust met drie infrarood camera's, elk is gericht op een andere laag in de atmosfeer. Een van die camera's kan zelfs het oppervlak zien. Het eerste beeld dat het ons liet zien, was van Aphrodite Terra, een hoogland in de buurt van de evenaar.. Dat hoogland hebben we in het verleden al eerder te zien gekregen, maar die was verkregen door middel van radar. Nachtzijde van Venus gefotografeerd in infrarood door het Japanse ruimtevaartuig Akatsuki. Het is de meest gedetailleerde foto van de nachtelijke wolken van deze hete planeet Pagina 16

17 AURORA'S OP JUPITER Op onze planeet is noorder- en zuiderlicht of aurora een bekend verschijnsel, ook al vallen deze bijna uitsluitend in de poolgebieden te bewonderen. Ook op de reuzenplaneet Jupiter komen aurora's voor. Ook hier zijn zonnestormen verantwoordelijk voor. Voor het eerst zijn ze nu ook bestudeerd in het röntgenstralen gebied met de Chandra ruimtetelescoop. Doordat de zon voortdurend elektrisch geladen deeltjes uitstoot (de zonnewind) of plotseling in een grote krachtige hoeveelheid (een zonnestorm) bereikt een deel het magnetisch veld, de magnetosfeer, van Jupiter. Deze is veel sterker dan bij de aarde het geval is. Het bereiken van die deeltjes bij Jupiter veroorzaakt botsingen met de magnetische lijnen en die zijn dan te zien in vaak spectaculaire lichten, die ook allerlei vormen kunnen aannemen. Aurora's op de reuzenplaneet Jupiter kunnen een oppervlak hebben die groter is dan de aarde. Op bovenstaande foto's tonen Jupiter en zijn aurora's tijdens en na de aankomst van de zonnedeeltjes van een uitbarsting op de zon bij Jupiter in oktober De röntgenstralen gegevens van Chandra (paars) zijn bedekt met opnames in het gewone zichtbare licht, genomen door de Hubble ruimtetelescoop. Op de linker foto is de invloed van de zonnedeeltjes bij aankomst van Jupiter te zien. De rechter foto geeft een beeld van twee dagen later als de storm weer voorbij is. Monitoren volgden gedurende twee observaties van elf uur het verschijnsel.. Bovenstaande opnames en resultaten verschenen op 22 maart 2016 in het wetenschappelijk tijdschrift Journal of Geophysical Research. HET HEELAL BLIJKT ZICH VEEL SNELLER UIT TE BREIDEN Volgens astronomen van NASA en ESA breidt het heelal zich wel tot 9% sneller uit dan tot nu toe werd aangenomen. De snelheid waarmee het heelal groeit, blijkt niet gelijk te zijn aan eerdere voorspellingen.. Deze waren gebaseerd op metingen van de resterende straling van de oerknal. Pagina 17

18 Voor het onderzoek heeft een team de helderheid van 2400 sterren gemeten en negentien sterrenstelsels. Door de afstand tussen de sterren en andere lichtpunten te vergelijken met weer andere sterrenstelsels kwamen de onderzoekers tot de conclusie dat de snelheid waarmee het heelal groeit, hoger ligt dan verwacht. Als mogelijkheid daarvoor noemen de onderzoekers het bestaan van onbekende subatomaire deeltjes. Dat zijn deeltjes die nog kleiner zijn dan atomen.. Deze deeltjes reizen met de snelheid van het licht ( km per sec.). Een andere oplossing zou zijn dat de zogeheten donkere energie, een hypothese vorm van energie die verantwoordelijk zou zijn voor de uitdijing van het heelal, sterrenstelsels sneller uit elkaar haalt dan geschat. Als het heelal daadwerkelijk sneller groeit dat betekent dit mogelijk dat de relativiteitstheorie van Albert Einstein incompleet is, aldus de onderzoekers. Een stervende ster eindigt zijn leven in een catastrofale explosie. Het grootste deel van zo'n ster schiet alle kanten uit.. Intussen ontstaan er allerlei nieuwe chemische elementen. Ongeveer twee miljoen jaar geleden moeten er een of twee van zulke supernova's in de buurt van ons zonnestelsel hebben plaatsgevonden. Dat bewijs is te vinden op aarde in de vorm van verhoogde concentraties van het ijzer-isotoop 60Fe, dat ontdekt is in de diepzeekorsten in de Stille Oceaan en in sedimentstalen in de oceaanbodem. Dit bewijsmateriaal is zeer overtuigend. Het radioactieve 60Fe isotoop ontstaat bijna uitsluitend in supernova's. En met een halveringstijd van jaar (relatief kort in vergelijking met de leeftijd van ons zonnestelsel) moet elke radioactieve 60Fe afkomstig zijn uit de tijd van de geboorte van ons zonnestelsel. Ze zijn vervallen tot stabiele elementen en dus niet langer meer op aarde te vinden. "We weten zo weinig over de donkere delen van het heelal", aldus een onderzoeker. "het is belangrijk dat we nog meer metingen uitvoeren." Volgens de analisten biedt de ontdekking mogelijk meer inzicht in het deel van het heelal dat geen licht uitstraalt. "Je start aan twee kanten en verwacht in het midden uit te komen", aldus een van de onderzoekers. "Maar nu zijn we niet in het midden aangekomen en we willen weten waarom niet." SUPERNOVA-IJZER GEVONDEN OP DE MAAN Technische Universiteit Munchen Ongeveer twee miljoen jaar geleden is er in de buurt van ons zonnestelsel een ster geëxplodeerd. De sporen van deze supernova zijn nog steeds terug te vinden in de vorm van isotoop ijzer op de oceaanbodem. Nu hebben wetenschappers van de Technische Universiteit van Munchen samen met collega's uit de V.S. ook verhoogde concentraties in maanmonsters gevonden. Zij geloven dat deze beide supernova-ijzer afkomstig zijn van dezelfde supernova. Maanlanderpiloot Alan Bean neemt met een buis een monster van de maan tijdens de Apollo 12 missie (20 november 1969) Van deze supernova theorie werd voor het eerst melding gemaakt in 1999 door de Technische Universiteit van Munchen. Die had het eerste bewijs hiervoor gevonden in de diepzee korst. Van hun collega's in de V.S. kregen zij steun, toen die aantoonden dat er een ongewoon hoge concentratie 60Fe in de bodemmonsters van de maan voor kwam. Die monsters waren afkomstig van de Apollo- Pagina 18

19 missies 12, 15 en 16 verzameld tijdens die bemande vluchten tussen 1969 en De Amerikaanse wetenschappers waren benieuwd of in die maanmonsters 60Fe voorkwam ten gevolge van bombardementen met kosmische deeltjes. Die deeltjes breken niet bij een botsing met luchtmoleculen met de aardse atmosfeer het geval is. In plaats daarvan hebben zij direct invloed op het maanoppervlak en kan dus leiden tot transmutaties van elementen. "Maar dit kan alleen maar goed zijn voor een klein deel van de gevonden 60Fe " legt Dr. Gunther Korschinek uit, natuurkundige aan de Technische Universiteit van Munchen en wetenschapper van de Cluster of Excellence Structure. Het werd na de vele onderzoeken duidelijk dat een stroom 60Fe de maan hebben bereikt. Het werd ook mogelijk de afstand tot de supernova vast te stellen. Dat zou ongeveer 300 lichtjaar zijn. De maanmonsters werden onderzocht met behulp van de hooggevoelige accelerator massa spectrometer. AANWIJZIGINGEN VOOR ONTSTAAN ZWARTE GATEN De ruimtevaartorganisaties van NASA en ESA maakten op dinsdag 24 mei bekend dat astrofysici twee verschijnselen in de ruimte hebben gevonden waaruit zwarte gaten zouden zijn ontstaan. De verschijnselen werden gevonden door het combineren van gegevens van drie ruimtetelescopen. Er bestaat nog steeds onduidelijkheid over hoe zwarte gaten precies ontstaan. Een theorie is dat zwarte gaten groeien door samensmelten van meerdere. Door gas aan te trekken groeien ze dan nog harder. Deze vinding ondersteunt de theorie dat zwarte gaten in een keer heel groot worden door het 'instorten' van een grote gaswolk. "Ons werk neigt naar het antwoord dat zwarte gaten groot ontstaan en op een normaal tempo groeien in plaats van klein te beginnen en snel groeien", zegt een van de astrofysici. bevestigd worden. Daar zijn meer soortgelijke vondsten voor nodig. MELKWEG 700 MILJARD KEER ZWAARDER DAN DE ZON Volgens Canadese onderzoekers is de Melkweg ongeveer 700 miljard keer zwaarder als de zon. De geschatte massa heeft betrekking op alle sterren, zwarte gaten, gaswolken en donkere materie. Het gewicht is bepaald aan de hand van zogenoemde bolvormige sterrenhopen. Deze bestaan uit honderdduizenden sterren die in allerlei richtingen in de Melkweg bewegen. De snelheid van deze sterren wordt in toom gehouden door de massa van een sterrenstelsel. Door de bewegingen van de sterrenhopen te analyseren kan de massa van een sterrenstelsel dus worden berekend. Het is echter lastig vanaf de aarde precies te bepalen in welke richting en met welke snelheid de verschillende bolvormige sterrenhopen bewegen. "Het feit dat we zelf in het sterrenstelsel bevinden, zorgt voor problemen. We hebben een heliocentrisch perspectief. We zien alles vanuit de positie van de zon. We moeten bij onze metingen rekening houden met de bewegingen en de positie van onze zon", verklaart hoofdonderzoeker Gwendolijn Eadie. Met een nieuwe formule is zij erin geslaagd om met de incomplete gegevens over de snelheid van bolvormige sterrenhopen toch een schatting te maken van de massa van de Melkweg. Het getal van 700 miljard zonnemassa's suggereert dat een groot deel van het gewicht van ons sterrenstelsel onzichtbaar is. "Onze schatting wijst erop dat donkere materie ongeveer 88% van de massa van de Melkweg in beslag neemt", aldus Eadie. Bij schattingen van de massa van de Melkweg is de onzekerheidsmarge echter groot. Vorig jaar beweerde een andere groep sterrenkundigen nog dat ons sterrenstelsel een massa heeft van 210 miljard zonnemassa's. De vondsten worden nog verder onderzocht. De ware aard van de verschijnselen moet nog Pagina 19

20 BINNENKANT VAN DE AARDE BLIJKT JONGER TE ZIJN Volgens Japanse onderzoekers van de Technische Universiteit van Tokyo is de binnenkern van de aarde jonger dan aanvankelijk werd aangenomen. Met nieuwe technologische ontwikkelingen hebben de onderzoekers gekeken naar de weerstand van solide ijzer onder hoge druk en temperaturen, vergeleken met die in de binnenkern van de aarde. Op basis van die resultaten stellen zij dan dat de binnenkern jonger dan 0,7 miljard jaar is. BOEKEN TE KOOP (DEEL 1) Thiel: En er was licht (391 pag.) Willy Leij: De sprong in het heelal (86 pag.) E. Penkala: Encyclopedie van het heelal (251 pag.) Karl Gilzin: Naar verre werelden (304 pag.) Heinz Gartmann: Vlucht in de ruimte (304 pag.) P. Smolders: Russen in de ruimte (248 pag.) J. van Wieringen Van ontstaan tot vergaan (116 pag.) Ludek Pelek: De expeditie naar de maan (126 pag.) Doorsnede aarde De binnenkern is solide vanwege de enorme druk op de metalen die zich daar bevinden. De leeftijd van een kern is een vraag die onderzoekers al lang proberen te beantwoorden. Eerder werd gedacht dat de leeftijd tussen een en vier miljard jaar lag. Warmte en elektrische geleiding is van groot belang om tot een concrete leeftijdsschatting te komen. Een probleem daarbij is het nabootsen van de hoge temperaturen die zich voordoen in het binnenste punt van de aarde. Bij het onderzoek van nu werd er gekeken naar verschillende temperaturen to. De temperatuur kan worden bereikt met behulp van speciale lasers en diamanten. In eerdere studies werden de waardes geëxtrapoleerd en daardoor ontstonden grote meetverschillen bij de elektronische geleiding. Dat probleem is nu verholpen door de Japanse onderzoekers. P. Hooftman: Met raketten de wereldruimte in (112 pag) Alfred Romer: Het nooit rustend atoom (160 pag) A. Lukashok: Communicatiesatellieten (143 pag) C. Chilton: Sprong in het heelal dl 2 (160 pag.) C. Chilton: Sprong in het heelal dl. 3 (159 pag) M.Caidin: Gemini roept Mercury (299 pag) J. Meziere: Gevangenen van de maan 153 pag) T. de Vries: Inval op Mars (160 pag.) Zie de rest op pagina 22. Pagina 20

21 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JULI 2016 MERCURIUS Is pas vanaf 22 juli aan de avondhemel te vinden. Zoek zo'n 50 minuten na zonsondergang laag boven de westnoordwestelijke horizon. Dat is de tijd voordat de planeet zelf verdwijnt. Tot 13 juli bevindt Mercurius zich in Tweelingen, tot 23 juli in de kreeft en daarna in de Leeuw. VENUS Bevindt zich in de buurt van Mercurius. Gaat al na 40 minuten onder. Venus is te vinden tot 11 juli in Tweelingen, tot 27 juli in de Kreeft en daarna in de Leeuw. MARS In Weegschaal is Mars nog te vinden. Kort na middernacht verdwijnt ook hij onder horizon. JUPITER Deze reuzenplaneet nadert de zon en gaat eind juli al anderhalf uur na de zon onder. Schittert in het westen nog wel als een helder object in Leeuw. SATURNUS In Slangendrager is de gehele avond tot ver na middernacht Saturnus te zien. URANUS Verschijnt steeds vroeger aan de sterrenhemel. Eind juli zelfs al voor middernacht. Zoek met een goede verrekijker in Vissen. NEPTUNUS Met behulp van een sterrenkijker is deze planeet in Waterman op te sporen. Eind juli al bijna de gehele nacht. VAN DAG TOT DAG 02 juli: 's Avonds is bijna tegen de smalle maansikkel Aldebaran te zien, de helderste ster van Stier. 3 op 4 juli: Maan Titan bereikte de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 5 juli: Deze avond zijn de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet te vinden. 7 op 8 juli: De gehele nacht is met een grotere sterrenkijker dwergplaneet Pluto te zien. 11 op 12 juli: Deze nacht kunnen we maan Titan de gehele nacht ten oosten van Saturnus aantreffen. 11 juli: Rechtsonder de Maan zien we Spica staan, de helderste ster van Maagd. 12 juli: Deze avond bevindt ster Spica linksonder de Maan. 14 juli:: Deze avond treffen we iets onder de Maan planeet Mars aan. 15 op 16 juli: Linksonder de Maan is Saturnus te zien. 16 op 17 juli: Rechts van de Maan prijkt Saturnus. 18 juli: Deze avond zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te vinden. 19 op 20 juli: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 23 juli: Mocht je toevallig op Groenland, IJsland of in het oosten van Noord-Amerika zijn, dan kun je genieten van de bedekking van planeet Neptunus door de Maan. Dat gebeurt 's ochtends om 7.00 uur. 27 op 28 juli: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 29 juli: Omstreeks 4.24 uur wordt een sterretje van Stier vanaf de donkere rand van de Maan bedekt. 29 juli: Rechts van de Maan zien we Aldebaran staan 30 juli: Deze ochtend staat de Maan links van Saturnus. 31 juli: Deze avond zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te zien. 'VALLENDE STERREN' Voor de liefhebbers van meteoren of in de volksmond de 'vallende sterren' breekt er weer een tijd om er de nodige te kunnen zien. Zo verschijnen begin juli de Alpha-Capricorniden. Deze heldere trage, ietwat oranjeachtige meteoren bereiken hun maximum in de nacht van 29 op 30 juli. Kijk richting sterrenbeeld Steenbok. Pagina 21

22 Bijna gelijktijdig laten zich ook de Delta- Aquariden-Zuid zich zien. Ook die zijn helder en traag en bereiken eveneens hun maximum in de nacht van 29 op 30 juli. Deze verschijnen in de omgeving sterrenbeeld Waterman. Half juli maken de eerste Perseiden hun opwachting. Hou sterrenbeeld Perseus in de gaten. Hun maximum wordt in de nacht van 12 op 13 augustus verwacht. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier 04 juli 12 juli 20 juli 27 juli DE ZON Opkomst: Ondergang: 04 juli 5.26 uur uur 14 juli 5.36 uur uur 24 juli 5.49 uur uur 31 juli 6.01 uur uur ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in juli bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 8 juli Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen in Veldhoven of Uden. - bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking nieuwe presentatie - Computerproject - Wat verder ter tafel komt De volgende Astruim verschijnt 20 juli 2016 BOEKEN TE KOOP (DEEL 2) L. Biggle: De tijdscapsule (224 pag) L. del Rey: De geheimen van het heelal (192 pag) F. Katscher: Modeerne fysica 2 (208 pag) C. Troebst: De greep naar de Maan (249 pag) J. Wyndham: Invasie uit de ruimte (222 pag) E. Russell: De Kosmische Bondgenoot (180 pag) D. Hughes: Het wonderlijke neutron (153 pag) T. de Vries: De mens in het uitdijende heelal (224 pag) E.Fenyo: Zwerftocht door het heelal (192 pag) P. Moore: De ruimtevaart van nu en morgen 192 pag) T. de Vries: Elseviers encyclopedie van het heelal (192 pag) K. Gatland: De ruimte verder ontsloten (259 pag) I. Asimov: De komeet van Halley (112 pag) H. Elsasser: Zijn wij wel alleen in de Kosmos (166 pag) A. Clarke: Expedities naar de planeten (424 pag) J. van Diggelen: Zelf sterren kijken (272 pag) Sj. van der Werf: Van Spoetnik tot Sojoez (193 pag) 33 tweedehands boeken in 1 koop voor voor slechts 65 euro Telefoon info@njrs.nl Aanvang: uur Einde: uur Pagina 22

23