ONTDEKDOOS STENEN 1. WAAROM STENEN?

Transcriptie

1 ONTDEKDOOS STENEN Stefaan Vreysen Hilde De Craecker en Marleen Duerloo directeur Basisschool Wezel Mol pedagogisch begeleiders De deelnemers aan de DHOS-cursus in Turnhout kregen vorig schooljaar van Marleen de opdracht om voor vakdidactiek wiskunde een ontdekdoos voor kleuters te ontwerpen. De ideeën en de uitwerking waren grandioos. In dit artikel vind je een eerste voorbeeld. Hoewel dit werkstuk meer een belangstellingscentrum is dan een ontdekdoos. De inhoud van de ontdekdoos is in al zijn facetten gebruikt om kinderen zoveel en zo ruim mogelijk ontwikkelingskansen te bieden via het manipuleren van en het spelen met stenen. De huidige titel dekt de lading niet. Een titel als bv. Belangstellingscentrum; spelen met een ontdekdoos vol stenen! geeft de rijkdom van dit werkstuk beter weer. Vele activiteiten die Stefaan beschrijft, kan je ook in de lagere school aanbieden. Vermits de cursisten op dat moment nog geen kennis hadden gemaakt met het ontwikkelingsplan zijn de ontdekdozen nog niet uitgewerkt vanuit de ervaringssituaties. 1. WAAROM STENEN? Hoe vaak gebeurt het niet dat een kleuter verwonderd blijft stilstaan bij stenen of keien. De mooiste exemplaren worden snel in de broekzak gestoken om dan later toe te voegen aan de reeds uitgebreide verzameling. Een aantrekkelijke kleur, een speciale vorm, héél groot of net héél klein, de kleuter heeft altijd wel een reden om die steen als schat te bewaren. activiteiten mogelijk zijn i.v.m. stenen. Uiteraard is het vooral de bedoeling dat de kleuters zelf op zoek gaan in de ontdekdoos. Zo kunnen ze interessante voorwerpen uit de ontdekdoos kiezen en volop experimenteren met de materialen. Hierbij kunnen ze gebruik maken van de aangeboden opdrachtkaarten, maar ik twijfel er niet aan dat de kleuters zelf met heel wat meer (wiskundige) activiteiten voor de dag zullen komen. Bouwen is iets dat leeft bij kleuters. In elke speelhoek, in alle kleuterklassen vind je wel duplo, lego of ander materiaal dat uitnodigt om te bouwen. Ook in het gezinsleven van kleuters is dikwijls sprake van bouwen. Vanuit dit gegeven vond ik het de moeite waard om eens na te gaan welke wiskundige Daarnaast heb ik enkele wiskundige activiteiten gedetailleerd beschreven om de spelkansen voor de kleuters met de materialen ten volle te benutten. Ik maakte dankbaar gebruik van ideeën uit Sim sam som, Jules, 1

2 2. WELKE ONTWIKKELINGSASPECTEN KOMEN AAN BOD? Volgende ontwikkelingsaspecten geven richting aan activteiten en spelmomenten als kleuters met de ontdekdoos geconfronteerd worden: OA 3 Zich als persoon present stellen OA 6 Plezier beleven OA 12 Initiatief nemen OA 20 Tot interactie komen OA 21 Samenwerken OA 60 Kennis en ervaringen selecteren en onderzoeken OA 61 Kennis en ervaringen structuren OA 66 Inzichten verwerven over de ruimte OA 68 Inzichten verwerven over getallen OA 69 Inzichten verwerven over meten OA 80 plannen maken Je kan gebruik maken van relevante ontwikkelingsaspecten uit deze lijst als je een activiteit zou aanbieden, ik verkoos om doelen uit het leerplan wiskunde te concretiseren via de verschillende spelideeën met stenen. 3. INVENTARIS VAN VOORWERPEN/MATERIALEN IN DE ONTDEKDOOS Allerlei gevonden stenen en keien (aan te vullen door de kleuters) lego- en duploblokken beschilderde stenen (lieveheersbeestjes) wandtegeltjes (uit staalboeken van tegelbedrijven) edelstenen balans, weegschaal materialen om een weeglat te construeren (+ tekening) plankje en een blik (wip) voelzakjes kralen dominostenen allerlei dobbelstenen (groot, klein, kleurendobbelsteen, spellen (hoorspel, ganzenbord, domino, ) sieraden lege dichtgekleefde brikjes (nepbakstenen) en echte bakstenen grote en kleine houten blokken leesboek Lucy en Toms Shirley Hughes krijt om te turven kartonnen deksels beschilderd met linkeren rechterhand 4. ZELFSTANDIG SPELEN MET DE ONTDEKDOOS 4.1 Allerlei gevonden stenen en keien onderzoeken en erover praten in de kring Laat je verzameling stenen aanvullen door de kleuters. Ze vinden vast en zeker nog mooiere exemplaren om in de doos te stoppen. Spelenderwijs zullen ze de stenen kwalitatief vergelijken volgens kleurschakering, grootte, gewicht, (MR1). 2

3 Ze kunnen de stenen ook sorteren op basis van of meer gemeenschappelijke kenmerken (MR5) en misschien zullen ze de stenen zelfs spontaan rangschikken op basis van een kwalitatieve vergelijking (bv. van zwaar naar licht MR6). Ze onderzoeken de stenen en gebruiken daarbij termen als: plat, recht, rond, gebogen, hoekig, (MK26). Ze communiceren uitgebreid over eigen indrukken, ervaringen en gedachten (DO8a). een kwalitatieve vergelijking volgens één Allerlei vindmateriaal stimuleert het ervaren van aantallen. In de ontdekdoos zitten allerlei potjes, doosjes waar ze de steentjes kunnen insteken en uithalen. Spontaan gebruiken ze daarbij termen als: veel, weinig, niets, meer, minder, evenveel of aantallen als één, twee, drie, Als extra stimulans voorzie je een aantal doosjes en potjes waarop je getalbeelden en/of cijfers schrijft. Kleuters die eraan toe zijn zullen dit zeker opmerken en het juiste aantal stenen in de doosjes steken (G1a en b) Lego- en duplostenen gebruiken volgens plan In een stenendoos mogen LEGO- en DUPLOstenen zeker niet ontbreken. Aan de hand van opdrachtkaarten zetten de kleuters rijen voort volgens een afgesproken patroon (G38) of ze worden uitgedaagd om in een rij een patroon te herkennen en die rij voort te zetten (MK2). Op elke opdrachtkaart wordt een bepaald patroon weergegeven. De kleuters leggen rijen volgens het patroon op de opdrachtkaart. Uiteraard kunnen kleuters constructies uitvoeren aan de hand van opdrachtkaarten die telkens een deel van een eenvoudig stappenplan zijn (MK44). Hierbij is het van belang dat kleuters een eenvoudig stappenplan kunnen bedenken en uitvoeren. Indien mogelijk werken de kleuters gezamenlijk aan een plan of een taak (DO1). Alles zit netjes in een plastieken ladekastje. 3

4 4.3 Bakstenen, lege brikjes, houten blokken om mee te bouwen Echte bakstenen mogen niet ontbreken. Voor de kleuters zijn ze echter nogal log om te hanteren. Om de ontdekdoos niet te zwaar te maken, heb ik slechts enkele bakstenen voorzien. De andere stenen zijn nep : houten blokken, brikken, enz. Ideale materialen om ervaringen op te doen in verband met omsluiting. De kleuters benoemen termen als: in, uit, binnen, buiten, open, gesloten, tussen, rondom, in concrete situaties, tijdens hun handelen met (MK1). Een muurtje bouwen vinden kleuters erg prettig om doen en er schuilen heel wat ontwikkelingskansen in. 4.4 Lieveheersbeestjes hebben stippen In de doos vinden de kleuters een aantal stenen lieveheersbeestjes. Ik beschilderde hiervoor gevonden stenen en kleefde er oogjes op. De kleuters zullen al snel het aantal stippen tellen of de lieveheersbeestjes rangschikken volgens het aantal stippen (G5). Ze rangschikken de lieveheersbeestjes volgens het aantal stippen. Ze stellen vast dat het grootste kevertje niet noodzakelijk het grootst aantal stippen telt. De (on)gelijke verdeling van het aantal stippen over de twee helften geeft aanleiding tot een gesprek waarbij het benoemen van aantallen centraal staat. 4.5 Wandtegels in patronen leggen Kleine wandtegelts zijn ideaal om te werken met patronen. Ik vond ze in oude staalboeken van tegelbedrijven. Eerst vergelijken de kleuters de tegeltjes kwalitatief volgens kleur, oppervlakte, Ze verwoorden de vergelijking met termen als: donkerder, lichter, groter, kleiner, (MR1). Tegeltjes sorteren volgens één of twee gemeenschappelijke kenmerken (MR5) vinden kleuters een erg plezante activiteit. Ook patronen in een rij herkennen en die rij voortzetten (MK2) is voor kleuters vaak een uitdaging die hen geruime tijd boeit en betrokken bezighoudt.. 4

5 De wandtegeltjes bieden heel wat mogelijkheden om kleuters uit te dagen om te meten met natuurlijke maateenheden. Zo kunnen ze o.a. de oppervlakte meten. Ze ervaren en beseffen hierdoor dat de grootte van dingen kunnen bepalen met behulp van tegeltjes (MR7). Ze ervaren en zien in dat ze bij een meting nagaan hoeveel keer de maateenheid in de te meten grootheid past (MR8). Oudere kleuters noteren het resultaat door te turven (MR9). Ze sorteren en rangschikken de gemeten voorwerpen (MR10). Ze ervaren dat hoe groter de maateenheid is, hoe kleiner het maatgetal is en omgekeerd (MR12). Ze schatten de oppervlakte bij een meting met natuurlijke maateenheden en vergelijken de schatting met hun meetresultaat (MR13). Voorzie in de ontdekdoos ook krijt of ander materiaal om te turven. Op sommige momenten zullen de kleuters nood hebben om iets te noteren terwijl ze tellen. Met behulp van de kleine wandtegeltjes heb ik ook enkele werkbladen gemaakt. Op de werkbladen kleefde ik telkens een reeks wandtegeltjes in een bepaald patroon. Het is de bedoeling dat de kleuters de rij vervolledigen. Hierbij moeten ze de pictogrammen, die de richting aangeven, lezen en gebruiken.(mk8). 5

6 4.6 Een balans (weegschaal) hanteren In het boekje Lucy s en Tom wordt verteld over een wip waarmee je dingen kan vergelijken volgens hun gewicht. In de doos vinden de kleuters een houten plank en een blikje om hiermee zelf te experimenteren. Welke steen is het zwaarst? Door een balans in de doos te stoppen, zullen sommige kleuters de transfer leggen en de balans willen gebruiken. Door de verschillende materialen op de balans te leggen, kunnen ze twee dingen vergelijken volgens gewicht (MR1). 4.7 Stenen in de voelzakjes tellen Als uitdaging heb ik enkele voelzakjes in de doos gestopt. In de zakjes zitten telkens een aantal stenen. Door de zakjes te betasten, kunnen kleuters de één-één-verbinding leggen tussen het aantal stenen en de rij telwoorden tot 10. Ze tellen om het aantal te bepalen (G4, G5). Belangrijk hierbij is dat ze begrijpen dat de hoeveelheid niet afhangt van de plaats en de ordening in tijd en ruimte, noch van bepaalde eigenschappen van dingen (G8). De kleuters kunnen er een spel van maken door dit met z n tweeën te spelen. De ene kleuter kiest een zakje en probeert door te voelen het aantal stenen in het zakje te tellen. De andere kleuter controleert. Indien het correct is, krijgt de eerste het zakje. Dan is het de beurt aan de tweede kleuter. Wie verzamelt het meeste zakjes? 4.8 Kralen rijgen Stenen vind je vaak in sieraden. Kleuters ontdekken spontaan patronen in sommige kralen. Een leuke activiteit is kralen rijgen volgens een afgesproken patroon of volgens een voorgetekend patroon op een opdrachtkaart. 4.9 Spelen met allerlei dobbelstenen (groot, klein, kleurendobbelstenen, ) Een gevarieerd gamma aan dobbelstenen trekt de aandacht van alle kleuters. Door ermee te spelen leren ze kleine hoeveelheden herkennen zonder te tellen (G7). De getalbeelden zijn een goede visuele ondersteuning..voor..kinderen. 6

7 4.10 Ganzen(bord)spel spelen Iedereen kent het ganzenbord. Ook kleuters kunnen het in zijn eenvoudigste vorm spelen. Ze gebruiken slechts één dobbelsteen zodat ze sprongen van maximum 6 vakjes kunnen maken. Het ganzenbord biedt kansen om synchroon tellen te ontwikkelen. De kleuter die aan de beurt is, verplaatst zijn pion of steentje wanneer hij synchroon telt. Andere kleuters tellen de vakjes door ze aan te wijzen of enkel te kijken (G4). Met krijt kan de leerkracht een levensecht ganzenbord op de speelplaats tekenen Dominospel Het dominospel is zinvol omdat de kleuters hierdoor in contact komen met een bepaald getalbeeld (het dominobeeld). Sommige kleuters kennen de naam al, andere kleuters zullen de hoeveelheden vergelijken (G1) Hoorspel Het hoorspel is bedoeld om de kleuters duidelijk te maken dat je niet enkel visueel waarneembare dingen kan tellen. Ook auditieve boodschappen/prikkels kunnen uitnodigen tot tellen. (G5) Werken met een balans en een weeglat De kinderen hangen zakken gevuld met stenen aan de haken. (zie tekening op volgende bladzijde). Vooraf schatten ze welke zak het zwaarst is. De lijnen achter het scherm geven het resultaat aan. Zo kunnen de kleuters hun weging controleren. Let goed op dat de kleuters altijd de haak als meetplaats nemen en niet het onderste van de zak. Als variatie kunnen de kleuters telkens twee zakken vergelijken. Ze schatten welke zak het zwaarst (of het lichtst) is. Ze gebruiken beide handen als balans. Daarna controleren ze hun schatting met het resultaat dat de echte balans aangeeft (MR1 en MR2). Laat je kleuters de inhoud van een zak overgieten in een andere zak van een totaal ander formaat. Verandert er iets aan het gewicht? Laat de kleuters dat verwoorden (MR3 en G8). 7

8 5. EXPLOREREND BELEVEN ROND DE ONTDEKDOOS MET STENEN 5.1 Huizen bouwen Materialen: een mand blokken in de drie basiskleuren een grote kleurendobbelsteen Leerplandoel: MR1 kennismaken met begrippen als groot (even groot, groter dan, het grootst, de grootste) en klein (even klein, kleiner dan, het kleinst, de kleinste) Organisatie: Een groep kleuters zit aan de tafel Verloop van de activiteit: Op de tafel staan drie huizen (een geel, een rood en een blauw) van blokken. De huizen zijn nog niet helemaal klaar. Samen met de kleuters ga je die huizen afmaken door stenen (blokken) te stapelen. Je neemt de mand met de duplo-blokken en je bespreekt de kleuren die op de kleurendobbelsteen staan. Tijdens het spel mogen de kleuters om de beurt met de dobbelsteen gooien. De kleur die boven ligt (bv. rood) wordt door de kleuters of de leidster benoemd. De kleuters nemen een rood blok uit de mand en stapelen het blok (een steen) bij het overeenkomstig gekleurde huis. Telkens als er een blok bijkomt, laat je de kleur en de handeling verwoorden. Na een tijdje vraag je welk huis (het) groot(ste), klein(ste) is. Om de moeilijkheidsgraad van het spel te vergroten, kan je de kleuters laten spelen met twee dobbelstenen tegelijkertijd bv. een kleurendobbelsteen en een getalbeeldendobbelsteen. 8

9 5.2 Onze stenenverzameling verkennen in de kring Materialen: Steentjes die je hebt verzameld tijdens een wandeling Enkele bakstenen Grote bouwblokken Leerplandoel: MR1 twee dingen kwalitatief vergelijken volgens kleurschakering, gewicht, volume, en de vergelijking verwoorden met termen als: donkerder, groter, zwaar, kleiner, even groot, vormen, grote, dikke, kleine stenen. Laat de kleuters de stenen sorteren volgens hun kenmerken. Hoe voelen de stenen? Kunnen ze stuk vallen? Je legt alle stenen bij elkaar in de emmer. Een kleuter mag de emmer wegzetten, maar oei alle stenen bij elkaar zijn zwaar. Je haalt dan enkele zware stenen tevoorschijn. Het zijn bakstenen. Organisatie: na een wandeling zit je met de kleuters in de onthaalhoek Verloop van de activiteit: Je maakt met de kleuters een wandeling door de buurt. Je merkt hier en daar steentjes op die je mooi vindt. Samen met de kleuters verzamel je de mooiste. Ook enkele bouwstenen kunnen de verzameling vervolledigen. Terug in de klas bespreek je de verzamelde stenen. Er zijn stenen met gekke Wie kent deze stenen? Waarvoor dienen ze? Hoe wordt een huis gebouwd? (de steen worden op mekaar gestapeld ). Samen met de kleuters bouw je een muur rond de huishoek door grote bouwblokken op elkaar te stapelen. De kleuters vertellen hun ervaringen met bouwen. 5.3 Bewegingsacties Bouwen met stenen Materialen: Een kruiwagen Voor elke kleuter een leeg brik (= bouwsteen) Nog enkele extra brikverpakkingen Enkele krijtjes achter, boven, onder, op elkaar, ver weg, dicht bij, tegen, tegenover, links, rechts, Volgende ontwikkelingsaspecten krijgen volop oefenkansen: OA 44 Grootmotorisch bewegen (basisbewegingen) OA 46 Evenwicht bewaren OA 47 De lichaamsruimte aanvoelen en gebruiken OA 49 Dynamisch bewegen OA 50 Aangepast bewegen in de ruimte Organisatie: de kleuters zitten op banken in de speelzaal Verloop van de activiteit: Leerplandoel: MK3 de positie verkennen en bepalen van voorwerpen in de ruimte tegenover zichzelf, van zichzelf tegenover referentiepunten in de ruimte, van voorwerpen tegenover elkaar en daarbij de positie verwoorden met termen als: op, naast, voor, In het midden van de zaal heb je op de vloer met krijt een huis getekend. Je laat de kleuters plaats nemen achter de krijtlijn, in en uit het huis springen, met één voet, met beide voeten. 9

10 Zullen we eens proberen om allemaal samen in het huis te gaan staan? Is er plaats voor iedereen? Kunnen we gemakkelijk bewegen? De kleuters nemen weer plaats op de banken. Je rijdt voorbij met een kruiwagen gevuld met bouwstenen (brikjes). Elke kleuter mag een steen nemen. De kleuters nemen plaats in de zaal met hun bouwsteen in de hand. Je laat ze experimenteren met de stenen: Wandelen met de steen op het hoofd. Springen met de steen tussen de benen. De steen op de schouder en achteruit wandelen. steen voor zich neer. Dan geeft de leerkracht allerlei instructies waarbij de kleuters de positie verkennen en bepalen van de steen tegenover zichzelf en van zichzelf tegenover de steen. Ze gebruiken hierbij de termen voor, achter, boven, dicht bij, tegen, tegenover, links, rechts, Afsluiting Je laat de kleuters de rest van de stenen verder op elkaar stapelen. Nadien kun je een ontspanningsoefening doen: Jullie zijn moe van het werken. Iedereen mag slapen. Je legt op ieders gezicht een papieren zakdoekje. Dan geef je opdrachten in verband met het huis en je haalt er nog andere stenen bij: Leg een steen op de krijtlijn van het huis. Leg een steen op een andere steen. Leg een steen achter, voor, naast een andere steen De kleuters proberen het zakdoekje omhoog te blazen (zachtjes en hard blazen). Alle kleuters verspreiden zich in de ruimte en ieder heeft één steen bij. Elke kleuter legt de Eén steen overdragen Materialen: veel grote bouwblokken krijt Leerplandoelen: G4 Eén-één-verbinding leggen tussen voorwerpen en de rij telwoorden (synchroon tellen) tot 5 en G5 Tellen tot 10 om een aantal te bepalen (resultatief tellen). Organisatie: De kleuters staan in de speelzaal. Verloop van de activiteit: Je trekt in de hoek van de speelzaal een krijtlijn. Achter de krijtlijn zit een kleuter (de hond) met een heleboel stenen (grote bouwblokken) om zich heen. Aan de andere kant van de speelzaal trek je eveneens een lijn. Daar verzamelen alle andere kleuters zich. De hond slaapt en de andere kleuters proberen een steen (een blok) weg te halen. De kleuters mogen telkens maar één steen meenemen. Op weg naar de stenen zingen de 10

11 kleuters het volgende liedje: Een grote steen en nog een steen gewoon erboven op Een grote steen en nog een steen, ik bouw tot aan de top. Een grote steen en nog een steen, waar gaat die toren heen? Een grote steen en nog een steen, o nee, hij stort ineen. Wanneer de kleuters heel dicht bij het huis komen, wordt de hond wakker en loopt hij naar buiten. Hij probeert de kleuters te vangen. Ze lopen vlug tot achter hun krijtlijn. een andere kleuter aan om de hond te spelen. De kleuter die gevangen wordt, moet binnen in het huis bij de hond gaan zitten. Het komt erop aan zoveel mogelijk stenen naar de overkant te brengen. Wijs af en toe 5.5 Leesboek Lucy en Toms van Shirley Hughes 5.6 Tellen en vergelijken Materiaal: leesboek Lucy en Toms 1.2.3, Shirley Hughes, Uitgeverij C. de Vries-Brouwers bvba, Antwerpen ISBN Leerplandoel: DO8 In wiskundige sitaties samenwerken en communiceren met anderen. Kansen tot wiskundige activiteit: De link met stenen is eerder beperkt. Tom en Lucy bouwen een poort met blokken. Ze tellen stoeptegels. Dit verhaal geeft echter zoveel aanzetten tot wiskundige activiteiten, dat ik het toch in de doos stop. Vanuit dit verhaal zullen kleuters misschien ook de wip gebruiken om vast te stellen welke steen het zwaarst is. Misschien maken ze een even hoge toren of willen ze ook wel eens stoeptegels tellen. Leerplandoelen: G4 Eén-één-verbinding leggen tussen voorwerpen en de rij telwoorden (synchroon tellen) tot 5, G5 Tellen tot 10 om een aantal te bepalen (resultatief tellen), G1a Gestructureerde en ongestructureerde aantallen vergelijken en sorteren en de vergelijking verwoorden met de termen: veel/weinig, evenveel/niet evenveel, over/ te kort, meer/minder, meest/minst en G1b) is meer dan, is minder dan, is gelijk aan, is niet gelijk aan én B1 In eenvoudige situaties rekenhandelingen uitvoeren en ze verwoorden en daarbij gebruik maken van de begrippen: evenveel maken, bijdoen, wegdoen, samentellen, vermeerderen, verminderen, aantal keer iets nemen, verdelen, de helft nemen, het dubbele nemen, 11

12 Verloop van de activiteit: Met de tweede dobbelsteen doet hij hetzelfde in het rechterdeksel. Nu vergelijkt hij de inhoud van beide deksels. In welk deksel liggen er meer/minder stenen? Hoeveel stenen liggen er? Maak er evenveel van. Op twee deksels is een afbeelding voorzien van een linker- en een rechterhand. De kleuter gaat voor de deksels staan en zet zijn handen juist. Hij werpt een dobbelsteen in het linkerdeksel en legt evenveel stenen in dat deksel als de ogen op de dobbelsteen aangeven. 5.7 De eerste en de laatste in de rij Met behulp van de wandtegels is het ook interessant om met een groepje kleuters dieper in te gaan op hoeveelheden vergelijken en ordenen. Zo kan je de kleuters uitnodigen om rijtjes te leggen met de tegels. Tijdens de instructie gebruikt gebruik je termen: naast, voor, na, tussen, eerste, middelste, laatste, vorige, volgende, voorlaatste, juist voor en juist na en evenveel. Het is belangrijk om de kleuters deze begrippen zelf te laten gebruiken (G2) tijdens hun handelen met de tegels. 5.8 Vermeerderen en verminderen Tijdens het handelen met de stenen kan de leerkracht de kleuters stimuleren om gebruik te maken van de begrippen: evenveel maken, bijdoen, wegdoen, samentellen, vermeerderen, verminderen, aantal keer iets nemen, verde-len, de helft nemen, het dubbele nemen, (B1). 12

13 5.9 Waar liggen de stenen? Stenen zoeken in een zandberg in de zandbak of op de zandtafel fascineert kleuters uitermate. Gericht zoeken aan de hand van een plannetje kan aanzetten geven tot kaartlezen. Door een kruisje te plaatsen op het plan bij de plaats van de schat, help je jonge kinderen al een heel stuk op weg. zichzelf, b) van zichzelf tegenover referentiepunten in de ruimte, c) van voorwerpen tegenover elkaar, Met deze activiteit werk je aan MK1: Ervaringen opdoen in verband met omsluiting en ze verwoorden met termen als: in, uit, binnen, buiten, open, gesloten, tussen, rondom, MK3 De positie verkennen en bepalen: a) van voorwerpen in de ruimte tegenover MK4 De richting van de beweging verkennen en bepalen a) van zichzelf, b) van voorwerpen tegenover zichzelf, c) van zichzelf tegenover referentiepunten in de ruimte, d) van voorwerpen in de ruimte tegenover andere voorwerpen, MK5 De plaats en/of de richting precies bepalen vanuit een referentiepunt en MK7 De relatie leggen tussen driedimensionale situaties en hun voorstellingen om zich te oriënteren in de ruimte met a) tekeningen, foto s, maquettes, plattegronden. 6. BESLUIT Alledaags eenvoudig materiaal als stenen biedt een waaier aan spelmogelijkheden aan kleuters. Manipuleren van stenen, spelen met stenen, leren over stenen in een ruimer gegeven als een belangstellingscentrum rond stenen biedt ruime ontwikkelingskansen en in een bredere context. Ontwikkelingsdomeinen als muzische, zintuiglijke, sociale, zelfsturing krijgen extra kansen als kleuters stenen anders mogen gebruiken. Maar in deze bijdrage wil ik enkel aantonen dat stenen een materiaal is, waarmee kinderen graag spelen en dat spelen met stenen rijke ervaringskansen biedt als je wiskundig denken en handelen even in de verf wil zetten in de klas. Ongetwijfeld zullen er nog heel wat wiskundige activiteiten mogelijk zijn. Door het observeren van kleuters en eigen creativiteit zal elke kleuterleidster (en onderwijzer) de doos verder kunnen aanvullen. Ook pleit ik ervoor om stenen niet enkel vanuit wiskundige hoek te bekijken, maar ook vanuit taalontwikkeling, muzische ontwikkeling, motorische, zintuiglijke, De ontdekdoos Stenen kan er enkel rijker van worden. 13