Lokale financiën. Gemeenten

Transcriptie

1 Lokale financiën Gemeenten 2014

2 Inhoud De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten Exploitatie 8 De exploitatie-uitgaven 8 De exploitatie-ontvangsten 9 Exploitatiesaldo 12 Investeringen 13 Financiering van exploitatie en investeringen 16 Balans en schuld BBC: nieuwe definitie van financieel evenwicht 16 Saldi van de rekeningen en meerjarenplan volgens ESR-normen 18 De financiële situatie van de Waalse gemeenten Sociaaleconomische context 20 Gewone uitgaven 21 Gewone ontvangsten 25 De schuld en de investeringen 29 Budgetsaldi en resultatenrekeningen 31 De financiële situatie van de Brusselse gemeenten Sociaaleconomische context 36 Gewone uitgaven 37 Gewone ontvangsten 39 Schulden en investeringen 45 Begrotingssaldi en resultatenrekeningen 47

3 Lokale financiën Gemeenten 2014 Editoriaal Net zoals de andere overheden van het land worden de gemeenten niet alleen geconfronteerd met een zwakke economische conjunctuur, maar ook met structurele ontwikkelingen die een impact hebben op zowel hun financieringsbronnen als hun uitgaven (pensioenhervorming, hervorming van de brandweer, meer vraag naar sociale bijstand enz.). De beperkte bewegingsruimte wordt bovendien nog verkleind door onzekerheid over de rechtstreekse impact van bepaalde hervormingen op de werking van de gemeente of op de gemeente zelf als instelling (nieuwe regels voor lokale governance, boekhoudnormen, institutionele hervormingen, het Europees pact voor begrotingsstabiliteit, enz.). In het kader van de traditionele studie over de financiën van de lokale besturen, belicht Belfius Bank opnieuw de meest recente ontwikkelingen van de gemeentefinanciën (budget 2014). Na een reeks institutionele hervormingen in ons land is de organisatie van de lokale besturen nu een bijna uitsluitend gewestelijke bevoegdheid. Door de toenemende regionale differentiëring, zowel op reglementair vlak (organieke wet, toezicht, boekhoudkundige regels enz.) als wat de sociaal-demografische omgeving betreft, maken we voortaan een aparte analyse voor de gemeenten van de drie gewesten. Naast de regionale verschillen, stellen we ook enkele globale tendensen vast die opgaan voor alle gemeenten van het land. Ook al geven de budgetsaldi geen uitgesproken verslechtering te zien, toch bevestigen de analyseresultaten dat tal van gemeenten problemen hebben gehad om hun budget voor 2014 rond te krijgen. We stippen de volgende elementen aan: de geringe stijging van de personeels- en de werkingsuitgaven wijst erop dat de gemeenten hun uitgaven strikt onder controle willen houden, maar ook de lage inflatie is een meevaller; de personeelsuitgaven (meer dan 40 % van de totale uitgaven) blijven onder druk staan en ondervinden de eerste gevolgen van de hervorming van de pensioenen van het vastbenoemd personeel (hogere bijdragepercentages). De eerste jaren van deze nieuwe gemeentelijke bestuursperiode vormen eveneens een breuk met het verleden doordat het aantal werknemers in de gemeentebesturen voor het eerst daalt (ook al is dit voorlopig nog erg beperkt); ondanks de zwakke economische conjunctuur konden de gemeenten toch rekenen op gunstige vooruitzichten (veel hoger dan de inflatie) voor de belastingontvangsten, de zogenaamde opcentiemen (op de personenbelasting en de onroerende voorheffing, die meer dan 75 % van de totale fiscaliteit uitmaken). Aangezien de aanslagvoeten globaal genomen zeer stabiel gebleven zijn, is dat eerder te wijten aan de evolutie van de belastinggrondslag (inkomsten, aantal inwoners) en vooral aan tijdelijke technische effecten die te maken hebben met het tempo van de inkohiering (FOD Financiën); 3

4 Lokale financiën Gemeenten 2014 anderzijds stellen we een sterk groeiritme vast van de eigen gemeentebelastingen (die de gemeente zelf int). De belastingen die de voorbije twee jaar het meest opmerkelijk toenamen, zijn die op het innemen van het openbaar domein (taks op parkeergelegenheden, en dan vooral op zones voor betaalparkeren), belastingen op het leveren van administratieve prestaties (bv. het uitreiken van documenten), de huisvuilbelasting en de taks op de tweede verblijven; na de traditionele daling van de investeringen tijdens het eerste jaar van een nieuwe gemeentelijke bestuursperiode, blijven de investeringsprojecten van de gemeenten tekenen van vertraging vertonen en zelfs verder dalen (behalve voor de Brusselse gemeenten, die onder hoge demografische druk staan). De nieuwe boekhoudkundige implicaties hebben daar zeker mee te maken. In Wallonië werden de gemeenten door hun toezichthoudende overheid gevraagd alleen die bedragen uit te trekken voor investeringsprojecten die daadwerkelijk zullen worden uitgevoerd (-18,5 % in vergelijking met 2013). In Vlaanderen zorgt de nieuwe evenwichtsvoorwaarde (zelffinancieringsmarge) tegen een meerjarenhorizon ( ) in het kader van de BBC voor een terugval van de ingeschreven investeringsprojecten met jaarlijks gemiddeld bijna 20 %. Ondanks de verwachte daling blijven we wijzen op de essentiële rol die de lokale overheidsinvesteringen spelen voor de Belgische economie, de lokale ondernemingen en de werkgelegenheid (goed voor gemiddeld 0,8 % van het bbp op jaarbasis en bijna 50 % van de overheidsinvesteringen); als logisch gevolg van de afnemende investeringen zou de schuldenlast van de gemeenten stabiel blijven in 2013 en 2014 (het gaat om ongeveer 4 % van de totale Belgische overheidsschuld), terwijl de financiële lasten afnemen bij historisch lage rentevoeten; de budgetsaldi (zowel voor het eigen dienstjaar als voor het algemeen totaal) geven geen spectaculaire ontwikkelingen te zien. In Wallonië en Brussel (waar de gemeenten blijven werken met de traditionele boekhouding van de lokale besturen) benaderen de saldi voor het eigen dienstjaar het evenwicht, terwijl de saldi voor het algemeen totaal aanzienlijke overschotten blijven (respectievelijk 328 miljoen EUR en 58 miljoen EUR). Voor de Vlaamse gemeenten die voortaan allemaal de Beleids- en Beheerscyclus of BBC toepassen, meet de autofinancieringsmarge het financieel draagvlak van de gemeenten. Dit is de mate waarin ze hun kosten verbonden aan schulden kunnen dekken, schulden die ze aangaan om hun werking en investeringen mee te financieren. Die marge is in 2014 positief voor twee gemeenten op drie en komt uit op 13 EUR per inwoner; op basis van de Europese normen (ESR 2010) die dienen als referentie voor de analyse van de overheidsfinanciën in de diverse lidstaten (stabiliteitspact), bedraagt de financieringsbehoefte, afgeleid op basis van de meest recent beschikbare rekeningen (nl. 2012), volgens onze ramingen 1 ongeveer 1 miljard EUR (cf grafiek op blz. 5). Uit onze analyse blijkt dat die financieringsbehoefte uitsluitend kan worden toegeschreven aan de realisatie van een hoog investeringsvolume tijdens het laatste jaar van de vorige gemeentelijke bestuursperiode en niet aan een exploitatietekort. De gemeenten zullen de eerstvolgende drie jaar met nog andere grote uitdagingen te maken krijgen Los van de huidige beperkte budgettaire marge zullen de lokale besturen geconfronteerd blijven met diverse meer structurele hervormingen, die de komende jaren eveneens op hun financiën zullen wegen. De belangrijkste financiële uitdagingen 2 zijn: de verdere toepassing van de hervorming van de pensioenen van het statutair personeel van de lokale besturen (door het geleidelijk optrekken tot 2016 van de basisbijdrage en het toepassen van een responsabiliseringscoëfficiënt); de deelname van de lokale besturen aan het budgettair stabiliteitspact, dat voorziet in een terugkeer naar het evenwicht van alle Belgische overheden in 1 Raming op basis van de gemeenterekeningen 2012, maar zonder specifieke en structurele correcties van het INR. 2 Deze uitdagingen vindt u in detail terug in De financiële uitdagingen voor de gemeentelijke bestuursperiode ( ) die in pdf-fiches beschikbaar zijn via: 4

5 Lokale financiën Gemeenten (volgens de ESR 2010-normen). De Europese richtlijn van 8 november met de voorschriften voor het begrotingskader van de lidstaten houdt voor de lokale besturen overigens nieuwe vereisten in op het vlak van begrotingskalender, rapportering en controle van de boekhoudstaten; de meestal indirecte gevolgen van de uitvoering van de nieuwe staatshervorming (overheveling van bevoegdheden naar de gefedereerde entiteiten en hervorming van de bijzondere financieringswet); de toenemende kosten voor sociale bijstand en voor veiligheid; Grafiek Voorafspiegeling van het ESR-saldo (in miljoen EUR) - Belgische gemeenten de implementatie van de hervorming van de brandweerdiensten (goedkeuring kaderwet van 15 mei 2007); Exploitatiebudget Investeringsbudget Totaal ESR-saldo de uitdagingen van de demografische evolutie, meer bepaald de problematiek van de vergrijzing van de bevolking en de gevolgen van de sterke demografische expansie in de grote steden (en in het bijzonder in de Brusselse gemeenten). 3 Richtlijn 2011/85/EU van de Europese Raad De moeilijke oefening om de begroting voor 2014 rond te krijgen (de personeelskosten onder controle houden, lokale fiscaliteit opdrijven, investeringen terugschroeven) geeft een idee van de moeilijkheidsgraad die de gemeenten zullen ondervinden om een kwaliteitsvolle dienstverlening te handhaven en tegelijkertijd de begroting in evenwicht te houden. Tegen die onzekere achtergrond zullen de kwaliteit van het beheer van de gemeente en de strategische en financiële langetermijnvisie in de toekomst kostbare troeven zijn om die uitdagingen met succes aan te gaan. 5

6 6

7 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten Nu alle gemeenten de nieuwe beleids- en beheerscyclus (BBC) toepassen en een eerste meerjarenplan nieuwe stijl opmaakten, blijkt uit de cijfers duidelijk dat de Vlaamse gemeenten een nieuwe weg ingeslagen zijn om het langetermijnevenwicht te halen opgelegd in BBC. Over een tijdshorizon van 6 jaar, van 2014 tot 2019 springen volgende trends in het oog: de gemeenten zijn van plan de toename van exploitatie-uitgaven zeer strak in de hand te houden. Het contrast met het groeiritme tijdens de vorige bestuursperiode is vrij groot; na het overgangsjaar 2014 met toenemende budgetten en een onbeweeglijk 2015, voorzien de meerjarenplannen dat de uitgaven opnieuw beheerst verder evolueren, met een gemiddelde groei van 1,2 % per jaar. Bij de ontvangsten is de voorziene toename iets sterker (+1,6 %); ondanks de druk van de geleidelijk oplopende pensioenkost slagen de gemeenten er in de personeelskosten onder controle te houden met een beperkte groei van 1,7 % in 2014 en een status-quo in 2015; de werkingskost wordt mogelijk nog strakker in bedwang gehouden en loopt pas na 2017 opnieuw lichtjes op; de evolutie van de toelage voor sociale bijstand (OCMW) valt terug tot een toename van gemiddeld 2 % per jaar. De politiedotatie blijft echter steviger aangroeien, rond 3 %; vooral de permanente groei van de fondsen (met 3,4 % per jaar) levert een constant deel aan werkingsmiddelen voor de gemeenten, samen met de verder evoluerende belastingontvangsten (gemiddeld met 1,5 % per jaar); de lokale belastingen nemen voor het tweede jaar op rij een hoge vlucht, met een toename van 15 % in 2014; de trend om de groei te behouden in de exploitatie-ontvangsten en strak te beperken in de exploitatie-uitgaven, heeft tot doel het exploitatiesaldo de komende jaren verder op te bouwen en een duurzaam evenwicht te bereiken of te bewaken volgens de autofinancieringsmarge; de sterke en stelselmatige afname van de geraamde investeringsuitgaven (met 19,1 % per jaar tot 2018) kan worden genuanceerd; in de balansen 2012 staat voor 7,6 miljard EUR aan financiële schuld genoteerd, waarvan 6,9 miljard EUR langetermijnschuld. De financiële schuld nam slechts toe met 1,4 % ten opzichte van 2011; op basis van de Europese normen (ESR 2010) komt de financieringsbehoefte van de Vlaamse gemeenten uit op 511 miljoen EUR in 2012 tegen een overschot van 200 miljoen EUR het jaar ervoor. De investeringen op het einde van de vorige bestuursperiode beïnvloedden deze evolutie sterk. 7

8 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Steekproef en bronnen De cijfers uit het meerjarenplan , verzameld en verwerkt in de databank van het Agentschap voor Binnenlands Bestuur (ABB), vormen de basis voor de cijfers van deze studie. We werken met een steekproef van 286 Vlaamse gemeenten. De budgetcijfers 2013 waarmee we de evolutie 2014 berekenen, komen uit de Belfius-databank. De constante steekproef bij deze vergelijking bevat 261 gemeenten. Door de overgang naar BBC konden niet alle grote budgetposten rechtstreeks worden vergeleken. Globale cijfers voor de rekeningen omgezet naar BBC-vorm zijn beschikbaar in tabellen op de website van ABB. 1. Exploitatie Via het meerjarenplan krijgen de beleidsdoelstellingen van een gemeentebestuur een financiële vertaling op langere termijn. De uitdaging ligt in het op elkaar afstemmen van ontvangsten en uitgaven bij oplopende kosten om de financiële evenwichtscriteria te respecteren. De gemeenten moeten in hun meerjarenplan onder meer de oplopende kosten voor de pensioenlasten van vastbenoemde werknemers opvangen. Andere structurele hervormingen op lokaal vlak die invloed hebben op het budget, zoals de oprichting van de brandweer(hulp) zones, komen nog niet tot uiting in de cijfers van het meerjarenplan. Vooruitplannen gebeurt voorzichtig, ook de interpretatie van de cijferramingen die nu voorliggen, is voorzichtig. Tabel 1 Evolutie van de exploitatie-uitgaven Budget en evolutie meerjarenplan In EUR/inw Jaarlijkse evolutie BBC BBC BBC Meerjarenplan UITGAVEN Werking 283-0,5 % 0,5 % 4,5 % 0,1 % Personeel * 616 3,6 % 1,7 % 4,3 % 1,3 % Toegestane werkingssubsidies 467 1,3 % 4,5 % 4,3 % 1,6 % Sociale bijstand 149-0,3 % 8,2 % 4,5 % 2,0 % Politiediensten 145 2,7 % 3,0 % 3,6 % 3,1 % Brandweer 14-0,9 % Erediensten en niet-confessionele levensbeschouwingen 7 3,7 % Financiële uitgaven ** 51 0,9 % -0,8 % 1,9 % Exploitatie-uitgaven ,7 % 3,6 % 1,2 % * Het gesubsidieerd onderwijzend personeel inbegrepen (93 EUR/inw.) ** Kapitaalaflossing van leningen niet inbegrepen vanaf 2014 (BBC). 2. De exploitatie-uitgaven Om het exploitatiesaldo de komende jaren verder op te bouwen zijn de gemeenten volgens de voorziene ramingen van plan de toename van exploitatie-uitgaven zeer strak in de hand te houden. Het contrast met het groeiritme tijdens de vorige bestuursperiode is vrij groot (tabel 1). Personeels- en werkingskosten onder controle houden Ondanks de druk van de oplopende pensioenkosten slagen de gemeenten er in de personeelskosten de komende jaren onder controle te houden, met een beperkte groei van 1,7 % in 2014, een status-quo in 2015 en voor de hele periode van het meerjarenplan een gemiddelde groei van 1,3 % per jaar. Dit jaarlijkse stijgingspercentage ligt lager dan de overschrijding met 2 % van de spilindex voor de lonen van het overheidspersoneel. Met het huidige lage inflatieniveau zullen de gemeenten wellicht niet elk jaar de impact van deze loonsverhoging in hun budget moeten inschrijven. Tijdens de vorige bestuursperiode was voor de personeelskosten nog een jaarlijkse groei van 4,3 % de regel, met een jaarlijkse overschrijding van de spilindex met 2 % en zonder de duidelijke impact van de oplopende pensioenlasten omdat die pas sinds 2012 speelt. Maar er gaat meer schuil achter de strakke evolutie in het meerjarenplan. Om de loonkost te milderen, rekenen de gemeenten er in de loop van het meerjarenplan op het aantal personeelsleden te verminderen door onder meer medewerkers die vertrekken, niet te vervangen. Een kentering in het aantal personeelsleden kwam er midden 2013, toen dat cijfer voor het eerst lichtjes begon af te bouwen (met 31VTE, van naar VTE). De daling die zo werd ingezet, zal zich vanaf 2014 wellicht sterker doorzetten. In feite anticiperen de gemeenten op een lastig financieel parket waarin de oplopende pensioenbijdragen voor de lokale vastbenoemde ambtenaren hen brengen. Het tarief voor de basisbijdrage zal de komende jaren blijven stijgen tot een geharmoniseerd tarief van 41,5 % in 2016 bovenop de lonen 1. Naast het basistarief betalen de gemeenten bijkomend een responsabiliseringsbijdrage wanneer het reservebedrag opgebouwd via de basisbijdragen niet volstaat om de pensioenen aan de gepensioneerde vastbenoemde werknemers uit te betalen. 1 De gemeenten en andere lokale besturen financieren de pensioenen van hun vastbenoemde personeelsleden via de RSZPPO. Cf. Financiële uitdagingen voor de gemeenten (fiche 9: De pensioenen van de lokale ambtenaren), beschikbaar op de site Lokale financiën. 8

9 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Het bedrag van de responsabiliseringsbijdrage kan hoog oplopen, zeker nu het aantal bijdragebetalers structureel kleiner wordt. In juni 2013 maakten vastbenoemde werknemers nog maar 44,1 % uit van het gemeentepersoneel (grafiek 1). Los hiervan kunnen gemeenten ervoor kiezen toe te treden tot een tweede pensioenpijler en zo voor het contractuele personeel het wettelijk pensioen aanvullen via bijdragen. Grafiek 1 Gemeentepersoneel volgens statuut (in % VTE) Juni 2013 Vastbenoemd 44,1 % De werkingskost wordt mogelijk nog strakker in bedwang gehouden, zeker tijdens de eerste jaren, en loopt pas na 2017 opnieuw lichtjes op. Ter vergelijking: tijdens de vorige bestuursperiode liep de veeleer inflatiegedreven groei van de werkingskost (4,5 %) nog parallel met die van de personeelskosten. De aflossingen van schulden maken volgens de BBC voortaan geen deel meer uit van de exploitatiekosten. Financiële uitgaven slaan dus voornamelijk op de interestlasten voor schulden. Die zouden vooral tijdens de eerste helft van het meerjarenplan sterk toenemen, parallel met het geraamde volume aan op te nemen leningen dat in piekt en de jaren daarna stelselmatig afbouwt. Gemiddeld nemen de financiële uitgaven toe met 1,9 % terwijl ze tijdens de vorige bestuursperiode afnamen, onder meer door een eenmalige schuldafbouw voorzien in het lokaal pact. Toegestane werkingssubsidies Ook de groei van de werkingssubsidies zwakt af in het meerjarenplan. Gemeenten staan die (vaak verplicht) toe aan andere lokale besturen op hun grondgebied en geven ook werkingssubsidies aan verenigingen, ondernemingen en gezinnen. Een evolutie van gemiddeld 1,6 % per jaar is voorzien voor de planperiode met vanaf 2016 groeipercentages van 2 % tot 2,3 %. In 2014 is er echter nog een sterke toename van 4,5 %. De werkingssubsidies voor sociale bijstand (OCMW) en voor de politiezone vormen de belangrijkste toelagen die elk een derde van de toegestane werkingssubsidies nemen of elk een tiende van de totale exploitatie-uitgaven De hogere toelage voor sociale bijstand (OCMW) compenseert in 2014 ruimschoots de correctie die het jaar voordien plaatsvond vooraleer de BBC algemeen werd opgestart. Daarna valt de evolutie terug tot 2 % per jaar. De politiedotatie blijft echter steviger aangroeien, met 3,1 % gemiddeld. Financiële impact van de vergrijzing opvangen De komende jaren zal de impact van de vergrijzing voelbaar zijn in de dotaties aan OCMW s en politiezones. De gemeentetoelagen moeten immers het financieel tekort van deze lokale besturen opvangen. Volgens de gemeentelijke meerjarenplannen blijven de dotaties sterk aangroeien de komende jaren. OCMW s zien immers hun kosten voor maatschappelijke dienstverlening oplopen door diversificatie van hun hulpdiensten en investeren in de uitbreiding en de modernisering van woonzorgcentra. Politiezones voelen vooral de hogere pensioenbijdragen voor hun korps van politieagenten dat voor 95 % uit vastbenoemd personeel bestaat. Naast de hogere kosten door de vergrijzing zullen de gemeenten op lange termijn ook hun belastbare basis voor de personenbelasting zien versmallen omdat pensioenen nu eenmaal niet de omvang hebben van een inkomen uit werk. Politiedienst en sociale bijstand zijn de belangrijkste beleidsvelden Met de BBC hebben de gemeenten voortaan de vrije keuze om beleidsdomeinen te definiëren die aansluiten bij hun werking. Hiervoor combineren ze in hun beleidsrapporten een uitgebreide reeks gestandaardiseerde beleidsvelden. De belangrijkste beleidsvelden van de exploitatie zijn volgens de netto-uitgaven dan ook politiediensten en sociale bijstand, gevolgd door algemene diensten. De niet-exhaustieve lijst van de dertig belangrijkste beleidsvelden in tabel 2 toont dat gemeenten op heel wat beleidsvlakken een rol spelen. 3. De exploitatie-ontvangsten Om het exploitatiesaldo de komende jaren verder op te bouwen doen de gemeenten een beroep op bijkomende exploitatie-ontvangsten. Het groeiritme van de ontvangsten volgens het meerjarenplan ligt echter de helft trager dan tijdens de vorige bestuursperiode. Ze rekenen vooral op de permanente groei van de fondsen (+3,4 %) Contractueel 55,9 % 9

10 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Tabel 2 Exploitatie: overzicht van de dertig grootste beleidsvelden (netto-uitgaven in EUR/inw.) Politiediensten 145 Sociale bijstand 138 Overige algemene diensten 138 Sport 54 Wegen 52 Brandweer 49 Ophalen en verwerken van huishoudelijk afval 46 Transacties in verband met de openbare schuld 44 Groene ruimte 31 Politieke organen 28 Administratieve dienstverlening 27 Personeelsdienst en vorming 27 Secretariaat 25 Overig afval- en materialenbeheer 24 Openbare bibliotheken 18 Overig algemeen bestuur 14 Ruimtelijke planning 14 Jeugd 13 Erediensten 13 Kinderopvang 12 Straatverlichting 12 Overige verrichtingen inzake sociaal beleid 11 Administratieve dienst voor het onderwijs 11 Cultuurcentrum 10 Overig kunst- en cultuurbeleid 9 Binnengemeentelijke decentralisatie 9 Overige culturele instellingen 8 Gebiedsontwikkeling 8 Musea 8 Toerisme - Onthaal en promotie 7 die een algemene basisfinanciering vormen vanwege de toezichthoudende overheid. Daarnaast zoeken ze bijkomende financiering van het beleid en de dienstverlening via belastingen en retributies. Deze ontvangstenbronnen garanderen de gemeenten op hun beurt een grote mate van beleidsautonomie. De belastingontvangsten nemen toe De belastingen leveren 49,7 % van de exploitatieontvangsten in 2014 en stellen de gemeenten in staat om voor een stuk autonoom hun beleid te financieren. Om hun budget in evenwicht te brengen, kiezen de gemeenten er duidelijk voor om de belastingontvangsten te verhogen (+9 % in 2014). Verschillende elementen spelen een rol: door vertraging in de inkohiering van de personenbelasting in 2013, geven de cijfers 2014 deels een inhaalbeweging weer; opnieuw groeit de opbrengst uit de specifieke lokale belastingen sterk in omvang, gemiddeld met 15 %. Gemeenten gaan op zoek naar nieuwe lokale belastingen en verhogen na lange tijd de tarieven voor bestaande retributies. Zoals verwacht gingen in heel wat gemeenten in 2014 de aanslagvoeten van de belangrijkste belastingen omhoog. De aanslagvoet voor de aanvullende personenbelasting (APB) ging slechts bij ongeveer 1 op 10 gemeenten licht de hoogte in en bedraagt nu gemiddeld 7,27 %. Meer gemeenten verhoogden echter de opcentiemen op de onroerende voorheffing (OVH). Ongeveer een op vijf gemeenten besliste deze aanslagvoet op te trekken om de ontvangsten te vergroten. De opcentiemen bedragen nu gemiddeld opcentiemen na een verhoging met 37 opcentiemen. De meerjarenplannen voorzien ook de komende jaren dat de opbrengsten van de onroerende voorheffing blijven groeien (+2,1 % per jaar), hoewel die evolutie getemperd is ten opzichte van de vorige bestuursperiode. Na een terugval in 2015 van de opbrengst aan personenbelasting rekenen de gemeenten verder op een continue toename van deze belastingopbrengsten. Die kunnen blijven stijgen louter op basis van inflatiegerelateerde inkomens (APB) en door de aangroei en prijsevolutie van het onroerend goed (OVH), maar mogelijk houden nog meer gemeenten een verhoging van de aanslagvoeten in beraad. Niet alle gemeenten halen echter evenveel opbrengst uit een aanslagvoetverhoging, de inkomens per gemeente verschillen hiervoor sterk. Kaart 1 geeft per gemeente een indicatie van de rijkdom 2 van de inwoners op basis van de gemiddelde inkomsten die onderhevig zijn aan de personenbelasting. De hogere belastingontvangsten die gebudgetteerd staan voor 2014 hebben niet alleen te maken met het verhogen van de gemeentelijke aanslagvoeten voor de aanvullende belastingen. Aan de basis van de cijfers ligt ook een inhaalbeweging in doorgestorte bedragen door de Federale Overheidsdienst Financiën en dit na een vertraagd ritme van inkohiering in 2013 voor de personenbelasting is het tweede jaar van de bestuursperiode, een jaar waarin gemeenten wel vaker de beslissing nemen om de aanslagvoeten van de belangrijkste belastingen te verhogen; 2 De rijkdomindex is de verhouding tussen het gemiddeld inkomen per inwoner per gemeente en dat van het hele land (op basis van de inkomens 2011 aanslagjaar 2012, FOD Economie). 10

11 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Lokale belastingen nemen opnieuw sterk toe De lokale belastingen nemen al voor het tweede jaar op rij een hoge vlucht, met een toename van 15 % in Zij hebben echter een minder groot gewicht dan de twee belangrijkste aanvullende belastingen en leveren slechts 6,9 % van de gemeenteontvangsten terwijl de aanvullende belastingen bijna voor de helft van de exploitatieontvangsten zorgen (42,7 %). In totaal heft een gemeente in 2014 gemiddeld 764 EUR per inwoner aan belastingen, waarvan 107 EUR per inwoner lokale belastingen. De belasting op drijfkracht en op tweede verblijven leveren als lokale belasting de hoogste sommen op. In 2015 is nog een verdere toename voorzien voor de opbrengst uit tweede verblijven. Fondsen en toelagen Bij de fondsen vormt het Gemeentefonds met 2,2 miljard EUR een zeer belangrijke financiële overdracht van het regionale niveau naar de lokale besturen. Gemeenten krijgen hieruit 2 miljard EUR, OCMW s het resterende deel. Elk jaar doet de Vlaamse overheid deze overgedragen som aangroeien met 3,5 %, zodat de algemene financiering min of meer het ritme kan volgen van de werkingskosten van het lokale niveau. Volgens het meerjarenplan rekenen de gemeenten ook de komende jaren duidelijk op deze permanente groei. Bovenop het gemeentefonds krijgen steden bijkomende middelen uit het stedenfonds (132 miljoen EUR) en kun Tabel 3 Evolutie van de exploitatie-ontvangsten Budget en evolutie meerjarenplan In EUR/inw Jaarlijkse evolutie BBC BBC BBC Meerjarenplan ONTVANGSTEN Ontvangsten uit werking 100 3,9 % 7,3 % 0,8 % Belastingen 764 4,4 % 9,0 % 3,2 % 1,5 % Aanvullende personenbelasting 302 3,4 % 9,2 % 3,8 % 0,9 % Opcentiemen onroerende voorheffing 340 3,6 % 7,2 % 3,6 % 2,1 % Lokale belastingen ,0 % 15,0 % 0,3 % 0,9 % Fondsen en toelagen * 608 3,1 % 4,4 % 2,1 % Gemeentefonds e.a. fondsen Specifieke werkingssubsidies 349 3,5 % 3,4 % 207 0,5 % Financiële opbrengsten 66-4,2 % 1,3 % -1,8 % Elektriciteitsdividenden 25 0,4 % 2,7 % -1,8 % Gasdividenden 13-2,3 % 9,8 % -8,0 % Exploitatie-ontvangsten ,1 % 6,8 % 3,4 % 1,6 % * Gesubsidieerd onderwijzend personeel inbegrepen 86 EUR/inw. nen een aantal geselecteerde landelijke gemeenten een deel krijgen uit het plattelandsfonds (8 miljoen EUR), bedoeld om beleidsaccenten te financieren die met hun specifieke landelijke of stedelijke situatie te maken hebben. Kaart 1 Rijkdomindex per gemeente t.o.v. het nationaal gemiddelde (Rijkdomindex België = 100) 77,2-96,7 96,7-108,1 108,1-119,6 119, ,4 142,4-150,7 11

12 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Daarnaast krijgen de gemeenten specifieke werkingssubsidies vanwege de Vlaamse overheid voor de lokale uitwerking van beleidsdomeinen aangestuurd door sectorale plannen op regionaal niveau zoals cultuur, sport, onderwijs, sociaal beleid, milieubeleid en vele andere. Deze werkingssubsidies gaan vooral naar gemeentelijk onderwijs, kinderopvang en openbare bibliotheken. De planlast die het rapporteren over de gesubsidieerde activiteiten met zich meebrengt belooft met de invoering van de BBC lichter te worden. Eigen ontvangsten Gemeenten genereren, naast algemene sommen uit belastingen en fondsen, ook eigen ontvangsten uit hun werking en uit prestaties, zoals het openhouden van zwembad en bibliotheek en het afleveren van documenten. De gemeentelijke tarieven voor waterheffing maken hier deel van uit. Daarnaast leveren hun eigendommen en participaties financiële opbrengsten op (via huur, dividend, e.a.). De meerjarenplannen gaan uit van een nagenoeg constant bedrag aan werkingsontvangsten (met een lichte toename van 0,8 % per jaar) terwijl ze de financiële opbrengsten eerder continu zien dalen (-1,8 % per jaar). Beide evoluties staan in contrast met de vorige bestuursperiode waarin de gemeenten beide ontvangstengroepen poogden te optimaliseren. Dit was nodig toen na de liberalisering van de energiemarkt de inkomsten uit dividenden daalden, Grafiek 2 Autofinancieringsmarge per cluster (in EUR/inw.) Budget gevolgd door de financiële crisis en de ontbinding van de Gemeentelijke Holding. De werkingsontvangsten evolueren onder meer door het toepassen van het principe de vervuiler betaalt via de (afval)waterfactuur. De gemeenten trekken voor de financiering van de rioleringsinvesteringen hun gemeentelijke tarieven voor waterheffing immers stelselmatig op (richting maximumtarief). 4. Exploitatiesaldo Het exploitatiesaldo BBC is positief en bedraagt 121 EUR per inwoner in In tegenstelling tot de vroegere gemeenteboekhouding omvatten de exploitatie-uitgaven volgens BBC geen aflossingen van leningen meer. Daarom kan het exploitatiesaldo niet zonder omrekening worden vergeleken met het vroegere saldo eigen dienstjaar, dat zowel leninglasten als kapitaalaflossingen bij de uitgaven noteerde. In grafiek 2 worden het exploitatiesaldo BBC 2014 en kapitaalaflossingen samengevoegd en geplaatst naast het saldo eigen dienstjaar van vroegere budgetjaren. Deze omrekening komt overeen met de autofinancieringsmarge die het financieel draagvlak vergelijkt met de leninglasten (tabel 6). Exploitatiesaldo BBC = Exploitatieontvangsten uitgaven Autofinancieringsmarge = financieel draagvlak (exploitatieontvangsten uitgaven (zonder interest)) - leninglasten (aflossing + interest) BBC Woongemeenten Gemeenten met concentratie van economische activiteit Toeristische gemeenten Landelijke gemeenten Semistedelijke of agglomeratiegemeenten Centrumgemeenten De uitdaging om een positieve autofinancieringsmarge te noteren aan het einde van het meerjarenplan maakt dat gemeenten deze bestuursperiode duidelijk een nieuwe weg inslaan in hun (financieel) beleid. De omslag van tekort naar overschot in 2014 toont de impact van de oefening die alle gemeenten deden om een meerjarenplan op te stellen in een moeilijke financiële context. In de zes jaar dat ze vooruitkijken anticiperen ze op de toenemende druk die onder meer de oplopende pensioenbijdrage op het budget legt. Globaal slagen de gemeenten er in om in 2014 via hogere ontvangstengroei en tragere uitgavengroei een overschot op te tekenen voor exploitatie (121 EUR per inwoner). De autofinancieringsmarge bedraagt 13 EUR per inwoner of 7,9 % van het financieel draagvlak dat beschikbaar is om de investeringen mee te financieren of bijkomende leningschuld mee aan te gaan. Voor de groep van centrumgemeenten (met 22 regionale steden en 13 grote centrumsteden in de steekproef) ziet de situatie er helemaal anders uit: het tekort blijft, maar verkleint weliswaar sterk in

13 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Het structurele evenwichtscriterium van de autofinancieringsmarge gaat na in hoeverre de exploitatieontvangsten duurzaam de uitgaven voor leningen (leninglasten en kapitaalaflossingen) dekken op het einde van het meerjarenplan. Twee derde van de gemeenten noteert in 2014 al voldoende financieel draagvlak en beantwoordt dus aan het evenwichtscriterium. Voor andere gemeenten vraagt het bereiken van het evenwichtscriterium meer tijd (grafiek 3). Alle gemeenten plannen zoals opgelegd een autofinancieringsmarge van nul of meer in 2019 en deze marge verdubbelt ten opzichte van De tegenstelling tussen rekening en budget blijft: het saldo op de rekeningen ligt hoger dan op de budgetten. De autofinancieringsmarge bedraagt in de rekeningen 2011 immers 179 EUR per inwoner en zwakt af tot 125 EUR in 2012, terwijl het budget EUR marge raamt. 5. Investeringen Evolutie van de investeringen volgens het meerjarenplan In tegenstelling tot de strakke beheersing van het exploitatiebudget kent het investeringsbudget wel een groot verloop volgens het meerjarenplan (grafiek 4 en grafiek 5a). Opvallend is de neergaande lijn van jaarlijkse investeringsvolumes in tegenstelling met de vroegere investeringscyclus. Die bouwde eerst langzaam het volume op en ging pas aan het einde van de bestuursperiode lichtjes neer. Het investeringsvolume start nu hoog in 2014 met 2,7 miljard EUR, dit is in lijn met het jaarlijks volume dat de jaren ervoor werd gebudgetteerd (maar slechts voor de helft werd gerealiseerd in hetzelfde jaar). De investeringsbudgetten bouwen al snel af tot 1,5 miljard EUR in 2017, tot het niveau van de vroeger gerealiseerde investeringen. De bedragen gaan van 453 EUR per inwoner in 2014 naar 248 EUR per inwoner in 2018 en zelfs naar minder dan 200 EUR per inwoner in Alsof een inverse investeringscyclus zich aandient doordat de Vlaamse gemeenten hun financiële reserves aanwenden aan het begin van de periode en die jaren ook leningen aangaan om mee te investeren. Deze stelselmatige afname van de investeringsuitgaven van jaarlijks 19,1 % tot 2018 kan gedeeltelijk worden genuanceerd door het feit dat de overgang naar BBC een nieuw kader uittekent en de zesjarige horizon van dit eerste meerjarenplan tot voorzichtige ramingen noopt. Grafiek 3 Aandeel en aantal gemeenten met negatieve en positieve autofinancieringsmarge Budget % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Grafiek 4 Evolutie van de budgetsaldi voor exploitatie, investeringen en andere (in miljoen EUR) Meerjarenplan Positief of nul Exploitatiesaldo Budgettair resultaat boekjaar Negatief Saldo Andere 57 Investeringsbudgetsaldo Het overgangsjaar 2014 kent immers een cijfermatige investeringspiek die rechtstreeks het gevolg is van de overgang naar BBC door de overboeking van vastgelegde kredieten. Eenzelfde fenomeen deed zich in het overgangsjaar ook voor bij de pilootbesturen. Bedoeling met BBC is dat een verbinteniskrediet voor investeringen wordt gespreid over de vermoedelijke transactiejaren. Deze nieuwe manier van registreren is aanvankelijk nog niet voldoende ingeburgerd bij de gemeentelijke diensten om volledig correct te worden toegepast in de eerste budgetronde. Ook het eindjaar van het meerjarenplan 2019 is een overgangsjaar, maar dan naar de volgende bestuursperiode, waardoor het investeringsbudget eerder beperkt is

14 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Grafiek 5a Evolutie van de gemeentelijke investeringsuitgaven (in miljoen EUR) - Rekening en budget (meerjarenplan ) Rekeningen Budgetten BBC Grafiek 5b Evolutie van de gemeentelijke investeringsuitgaven voor wegen (in miljoen EUR) - Rekening en budget (meerjarenplan ) Rekeningen Budgetten BBC Grafiek 5c ) Evolutie van de gemeentelijke investeringsuitgaven voor waterbeheer (in miljoen EUR) - Rekening en budget (meerjarenplan Rekeningen Budgetten BBC Investeringsuitgaven transactiekredieten Toegestane werkingssubsidies voor waterbeheer 14

15 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Investeringen vormen daarenboven vaak een sluitpost in het financieel beleid. Of gemeenten al dan niet investeringen uitstellen of schrappen zal afhangen van de mate waarin de financiële beleidsruimte verder investeren de komende jaren mogelijk maakt. Wellicht wachten heel wat besturen voorzichtigheidshalve de realisatie van hun meerjarenplan eerst wat af. Het nieuwe BBC-kader beïnvloedt ongetwijfeld in het algemeen het invullen van de globale financieringsbehoefte en de spreiding ervan in de tijd. Beleidsvelden waarin gemeenten het meest investeren in 2014 Wegenbouw en beheer van regen- en afvalwater (via riolering) vormen samen een derde van de gemeentelijke investeringen in Wegen vormen traditioneel immers bijna de helft van de gemeentelijke investeringen. Een blik op de verschillende beleidsvelden leert dat de lokale opdrachten van de gemeenten zeer uitgebreid zijn (grafiek 6 bevat alle beleidsvelden die 1 % of meer toegewezen krijgen van het totale investeringsbudget). Vraag blijft in welke mate het gebudgetteerde investeringsvolume van het meerjarenplan zal worden gerealiseerd. Als de voorziene budgetten volledig worden besteed, zal op de rekeningen blijken dat het investeringsvolume 5 % achteruit is gegaan ten opzichte van de vorige bestuursperiode. Worden ze niet gerealiseerd, dan gaat het investeringsvolume sterker achteruit. Wegenbouw en beheer van regen- en afvalwater (via riolering) vormen samen een derde tot de helft van de gemeentelijke investeringen. De markt voor wegen-en rioleringsbouw wacht (volgens de driemaandelijkse conjunctuurenquête uitgevoerd door de NBB) half juni 2014 nog steeds op de opbouw van het orderboekje (grafieken 5b en 5c). Niet alleen de gemeenten investeren als lokaal bestuur, ook de autonome gemeentebedrijven en de intercommunales, maar gemeenten nemen wel het grootste aandeel voor hun rekening. In 2014 noteren 94 autonome gemeentebedrijven voor 74 miljoen EUR aan investeringen, waarvan de helft naar sportinfrastructuur gaat. Ook hier geven de eerste BBC-budgetcijfers een groot volume voor de eerste twee jaren met daarna een sterke daling. Niettegenstaande Europese reglementering enorme investeringen in waterbeheer noodzakelijk maakt, toont grafiek 5c dat in de loop van het meerjarenplan de investeringsbudgetten afnemen tot zelfs onder de gerealiseerde cijfers van de rekeningen uit de vorige bestuursperiode. Twee op drie gemeenten besteden het beheer en investeringen voor afvalwater uit aan intercommunales. Daardoor onderschat het investeringsvolume voor de gemeenten dan ook de totale investeringen in dit domein. Grafiek 5c toont voor de volledigheid ook de werkingssubsidies die de gemeenten toekennen aan de waterintercommunales. Samen met wegen blijft waterbeheer volgens het meerjarenplan wel een van de drie sterkste investeringsdomeinen. Grafiek 6 Beleidsvelden waarin gemeenten het meest investeren - Budget 2014 Wegen 29,4 % Overige algemene diensten 10,4 % Beheer van regen- en afvalwater 7,4 % Gebiedsontwikkeling 5,2 % Sport 4,9 % Gewoon basisonderwijs 3,3 % Brandweer 2,8 % Monumentenzorg 2,3 % Gemeenschapscentrum 1,8 % Jeugd 1,7 % Groene ruimte 1,7 % Ruimtelijke planning 1,4 % Kinderopvang Musea Watervoorziening Straatverlichting Overig algemeen bestuur 1,4 % 1,3 % 1,3 % 1,3 % 1,2 % Parkeren 1,2 % Deeltijds kunstonderwijs 1,1 % Grondbeleid voor wonen 1,0 % Openbare bibliotheken 1,0 % Overige domeinen 16,8 % 0 % 5 % 10 % 15 % 20 % 25 % 30 % 35 % 40 % 15

16 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Grafiek 7 Financiering van exploitatie en investeringen Budget 2014 Ontvangsten uit werking 5,0 % Leningen 9,5 % Loonsubsidies onderwijs 4,3 % Overige fondsen en toelagen 2,6 % Specifieke werkingssubsidies 10,3 % Gemeentefonds 17,4 % Financiële opbrengsten 3,3 % Investeringssubsidies 3,3 % Verkoop van activa 3,3 % Overige ontvangsten 2,7 % Belastingen 38,2 % 6. Financiering van exploitatie en investeringen Nieuw met de BBC is dat leningen niet meer worden aangegaan om investeringen te dragen, wel als algemene financiering om de thesaurietoestand in evenwicht te houden. Ze vormen dan ook slechts een van de vele bronnen waaruit gemeenten putten om hun beleid te financieren. In 2014 dekken de gemeenten hun exploitatieen investeringsuitgaven voornamelijk met belastingen, fondsen, werkingssubsidies en leningen (grafiek 7). Verkoop van activa dekt voor 3,3 % de uitgaven, financiële opbrengsten en investeringssubsidies hebben een zelfde aandeel. Leningbedragen vullen de middelen om uitgaven mee te financieren aan voor 9,5 %. 7. Balans en schuld 2012 Tabel 4 Voornaamste componenten van de gemeentebalans 2012 In EUR/inw. Balans 2012 I VLOTTENDE ACTIVA ,1 % II VASTE ACTIVA ,9 % A. Vorderingen op lange termijn 185 3,1% B. Financiële vaste activa ,7 % C. Materiële vaste activa ,5 % Gemeenschapsgoederen (GG) ,0 % Terreinen en gebouwen (GG) ,6 % Wegen en overige infrastructuur (GG) ,8 % Installaties, machines en rollend mat. (GG) 45 0,8 % Meubilair, kantooruitrusting, rollend mat. (GG) 63 1,1 % Leasing en soortgelijke rechten (GG) 84 1,4 % Erfgoed (GG) 197 3,3 % Bedrijfsmatige materiële vaste activa (BMVA) 1 0,0 % Overige materiële vaste activa ((OMVA) 0 0,0 % D. Immateriële vaste activa 37 0,6 % BALANSTOTAAL ACTIEF ,0 % SCHULDEN A. Schulden op korte termijn Schulden op LT die binnen het jaar vervallen 111 1,9 % B. Schulden op lange termijn Financiële schulden ,9 % Het patrimonium van de gemeenten staat gewaardeerd op de gemeentebalans. De waarde van de (historische) gebouwen en bezittingen van een gemeente, samen met de lengte van het wegennet, vormen de kern van de vaste activa. De materiële vaste activa zijn goed voor 69,5 % van het actief, de vlottende activa voor 12,1 %. De schulden vormen minder dan een kwart van het balanstotaal (21,8 %). In de balansen 2012 staat voor 7,6 miljard EUR aan financiële schulden genoteerd, waarvan 6,9 miljard EUR langetermijnschuld (met 845,6 miljoen EUR saneringsschuld). Deze schuld nam 1,4 % toe ten opzichte van Per inwoner hebben de Vlaamse gemeenten in 2012 gemiddeld zo n EUR aan schulden uitstaan. BBC voorziet via het criterium van de autofinancieringsmarge een gecontroleerde verdere opbouw van schuld. Gemeenten kunnen slechts leningen aangaan om hun werking en investeringen mee te financieren voor zover het exploitatiebudget voldoende ontvangsten genereert om aflossingen en interest te dragen. 8. BBC: nieuwe definitie van financieel evenwicht Dubbel evenwichtscriterium Beslissingen die in de loop van de bestuursperiode worden genomen hebben financiële impact op de lange termijn. De beleids- en beheerscyclus legt daarom een dubbel financieel evenwicht op. Niet alleen toetst de 16

17 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 nieuwe financiële rapportering over het lokale beleid het financieel evenwicht voor het lopende jaar, maar ook de financiële draagkracht op lange termijn. Het beleid vertrekt immers van lokale langetermijnplannen waaruit de jaarlijkse budgetten voortkomen: Het resultaat op kasbasis moet elk jaar minstens nul zijn of positief; De autofinancieringsmarge moet op het einde van het meerjarenplan minstens nul zijn of positief. De gemeentelijk meerjarenplannen moeten beantwoorden aan beide criteria. Dit is de voorwaarde voor goedkeuring door de toezichthoudende overheid. Resultaat op kasbasis In BBC worden alle uitgaven en ontvangsten opgeteld: zowel die van het exploitatiebudget, dat het zwaarste gewicht heeft, als van het investeringsbudget en de financiering. Ze vormen het jaarlijks budgettair resultaat (tabel 5). Bijna alle gemeenten slagen er in 2014 in om via hogere ontvangstengroei en tragere uitgavengroei een overschot op te tekenen voor exploitatie (I Exploitatiebudget) (121 EUR per inwoner). Het investeringssaldo is negatief (II Investeringsbudget) en wordt niet volledig gecompenseerd door het financieringssaldo (III Andere). Het budgettair resultaat blijkt negatief (-125 EUR per inwoner) maar mondt uit in een sluitend gecumuleerd budget dankzij het opgebouwde resultaat van de vorige boekjaren. Dit gecumuleerd resultaat van de vorige boekjaren beliep op de rekening 2012 zo n 489 EUR per inwoner (cijfer voor 2013 en 2014 nog niet beschikbaar). Een deel van het overschot krijgt een bestemming voor verder gebruik en mag niet meer worden meegerekend voor het finale beschikbare resultaat op kasbasis. Tabel 5 Staat van het financiële evenwicht (BBC) - Budget 2014 Aandeel in uitgaven/ ontvangsten In EUR/inw. I Exploitatiebudget 121 A. Uitgaven 70,9 % B. Ontvangsten 82,0 % II Investeringsbudget -313 A. Uitgaven 22,6 % 453 B. Ontvangsten 7,4 % 139 III Andere 67 A. Uitgaven 6,5 % 130 B. Ontvangsten 10,5 % 197 IV Budgettaire resultaat boekjaar (I+II+III) -6,7 % -125 A. Uitgaven 100 % B. Ontvangsten 100 % V Gecum. budg. resultaat vorig boekjaar n.b. n.b. VI Gecumuleerde resultaat (IV+V) n.b. n.b. VII Bestemde gelden n.b. n.b. VIII Resultaat op kasbasis (VI-VII) n.b. n.b. Tabel 6 Autofinancieringsmarge (in EUR/inw.) Budget 2014 I Financieel draagvlak 165 Exploitatieontvangsten Exploitatie-uitgaven zonder nettokosten schulden II Netto periodieke leningsuitgaven 152 Netto-aflossingen van schulden 108 Nettokosten van schulden 44 III Autofinancieringsmarge 7,9 % 13 Grafiek 8 Autofinancieringsmarge (in EUR/inw.) - Meerjarenplan Het resultaat op kasbasis steunt op de twee belangrijke saldi: het jaarlijks budgettair resultaat en het gecumuleerde overschot van de voorbije jaren dat nog geen specifieke bestemming kreeg. Op basis van de cijfers uit het meerjarenplan evolueert dit budgettair resultaat van zwaar negatief in 2014 naar een licht positief saldo in 2018 (grafiek 4). Naarmate de vroegere overschotten slinken of een bestemming krijgen, zal het budgettair resultaat meer en meer als maatstaf dienen voor de richting waarin de gemeenten hun financiële evenwichtssituatie sturen I Financieel draagvlak II Netto periodieke leningsuitgaven III Autofinancieringsmarge 17

18 Lokale financiën De financiële situatie van de Vlaamse gemeenten 2014 Dat het budgettair resultaat in 2018 positief wordt volgens het meerjarenplan is te danken aan het strak in de hand houden van de exploitatie en het budgetteren van afnemende investeringen naarmate de ruime overschotten voor zelffinanciering wegsmelten. De autofinancieringsmarge De autofinancieringsmarge meet het financieel draagvlak van de gemeenten en zet dit af tegen de kosten van schulden (zie ook definitie bij exploitatiesaldo op blz 12). De exploitatie moet voldoende draagvlak genereren om deze kosten te kunnen dekken. Wat overblijft is de marge om bijkomend investeringen mee te financieren. Tegen 2019, het einde van de legislatuur plus één jaar, moet de autofinancieringsmarge positief zijn of minstens nul. Dit tweede criterium meet de duurzaamheid van het financieel beleid en is een strengere toets dan het resultaat op kasbasis. Het telt alleen de kasstromen uit het exploitatiebudget mee en niet de doorgaans positieve saldi van vorige jaren. De autofinancieringsmarge is reeds positief in 2014 (7,9 % van het financieel draagvlak of 13 EUR per inwoner), neemt lichtjes toe tot 8,6 % in 2018 en verdubbelt volgens het meerjarenplan in 2019 vrij plots (grafiek 8). In 2014 noteren al twee van de drie gemeenten een positieve autofinancieringsmarge. Nog één op vijf gemeenten doet in 2019 een extra inspanning om de autofinancieringsmarge positief te krijgen (grafiek 3). 9. Saldi van de rekeningen en meerjarenplan volgens de ESR-normen In het kader van het budgettair stabiliteitspact vormen de gemeenten (en andere lokale besturen) een component van de overheidssector, die wordt opgevolgd volgens de zogenaamde ESR 2010-methodologie 3. Dat boekhoudkundig en statistisch kader dient als referentie voor de Europese instanties, maar in België (HRF) eveneens voor de monitoring van de begrotingsdoelstellingen. Dit boekhoudkundig kader verschilt voor de lokale besturen evenwel grondig van hun eigen boekhouding. Zo maakt het ESR-saldo onder meer geen onderscheid tussen de financieringsbehoefte die het gevolg is van exploitatieverrichtingen en die van kapitaalverrichtingen (investeringen). Volgens de ESR-normen noteren de Vlaamse gemeenten in 2012 een financieringsbehoefte van 511 miljoen EUR (raming) na een positief saldo (financieringscapaciteit) van 200 miljoen EUR en zelfs meer de jaren voordien (grafiek 9). De investeringen die tegen het einde van de vorige legislatuur omvangrijker waren, wegen hierin sterk door. Door het hoge niveau van gebudgetteerde investeringen vanaf 2014 weerspiegelen de cijfers van het meerjarenplan een negatief saldo dat geleidelijk afbouwt naarmate de investeringsvolumes dalen, om in 2018 weer positief te worden. Deze voorafspiegeling van het ESR-saldo houdt geen rekening met eventueel verder toe te passen, bijkomende correcties. 3 Europees systeem van nationale rekeningen (ESR) Verordening 549/2013 van het Europees Parlement en de raad van 21 mei 2013 betreffende het Europees systeem van nationale rekeningen in de Europese Unie. Grafiek 9 Voorafspiegeling van het ESR-saldo van de Vlaamse gemeenten (in miljoen EUR) Rekeningen en meerjarenplan Saldo Exploitatiebudget Saldo Investeringsbudget Totaal ESR-saldo 18

19 Lokale financiën De financiële situatie van de Waalse gemeenten 2014 De financiële situatie van de Waalse gemeenten Voor de Waalse gemeenten komen uit de budgetten van 2014 en de rekeningen voor 2012 de volgende grote trends in de evolutie globaal naar voren: zonder de uitzonderlijke verrichtingen van de grootsteden mee te rekenen, namen de gewone uitgaven van de Waalse gemeenten toe met 2,3 %; de personeelsuitgaven bleven zeer goed onder controle met een beperkte groei van 1,9 %. Bovenop het uitblijven van een indexsprong in 2014 kent het personeelsbestand een eerste terugval; de dotatie aan het OCMW neemt in 2014 beperkt toe (+2,1 %) en de dotatie aan de politiezone stagneert nagenoeg (0,4 %), weliswaar beïnvloed door een atypische evolutie in bepaalde steden; ondanks een zwakke economische context en de vrijwel stabiel gebleven opcentiemen (personenbelasting en onroerende voorheffing), noteren de Waalse gemeenten gunstige vooruitzichten op het vlak van belastingontvangsten (+4,0 %). en ook en van de specifiek lokale fiscaliteit (+7,5 %); de forse stijging van de ontvangsten uit prestaties (+17,2 %) wordt in hoofdzaak beïnvloed door het boeken van een nieuw bijzonder budgetkrediet als ontvangst om niet-gedane uitgaven te compenseren, toegestaan door de nieuwe rondzendbief voor het opstellen van de budgetten (ongeveer 39 miljoen EUR); de financiële opbrengsten, die voor meer dan 85 % bestaan uit dividenden van de intercommunales voor de distributie van elektriciteit en gas, dalen opnieuw op het budget 2014, ten gevolge van de structureel lagere dividenden van de intercommunales door de vrijmaking en de herstructurering van de energiesector; op basis van de budgetten bedragen de nieuwe investeringen voor het eigen dienstjaar 1,3 miljard EUR: in 2014 is er dus opnieuw een daling (-18,5 %), na 2013 (-16,5 %). De neerwaartse evolutie in 2014 is vnl. het gevolg van de toepassing door de begrotingscirculaire die een investeringsbaken invoert (max. bedrag/inw.); de gemeenteschuld bedraagt 5,1 miljard EUR (gemidd EUR/inw.) op basis van de balans 2012; volgens de budgetten 2014 laten de Waalse gemeenten een licht overschot optekenen van 29 miljoen EUR voor het eigen dienstjaar (0,6 % van de gewone ontvangsten). Dat laatste moet worden gerelativeerd door de invoering van het nieuwe bijzondere budgetkrediet voor de prestatie-ontvangsten (zie hoger), doordat uitgesproken een beroep wordt gedaan op overboekingen (45 miljoen EUR) en door het gedeeltelijk boeken van de stijgende pensioenlasten bij de voorgaande boekjaren (responsabiliseringscoëfficiënt); het overschot voor het algemeen totaal verbetert met meer dan 16 miljoen EUR tot 328 miljoen EUR (d.i. 6,2 % van de gewone ontvangsten in 2014 tegen 5,2 % in 2013); op basis van de Europese normen (ESR 2010) komt de financieringsbehoefte (het tekort) van de Waalse gemeenten uit op 330 miljoen EUR in 2012, tegen 83 miljoen EUR het dienstjaar daarvoor. De grootte daarvan wordt bepalend beïnvloed door het gewicht van de investeringen, die vooral hoog waren op het einde van de bestuursperiode. 19

20 Lokale financiën De financiële situatie van de Waalse gemeenten Sociaaleconomische context De Waalse gemeenten vormen een uiterst verscheiden gemeentelijk weefsel in een gewest dat zelf bepaalde specifieke kenmerken vertoont. Tussen de krachtlijnen die geregeld naar voren komen uit de rekenstaten of de regionale analyses 1, vermelden we: een demografische dynamiek die aan de ene kant een toename van de bevolking kent voornamelijk gevoed door de migratiebalans, en aan de andere kant de vergrijzing van de bevolking door een hogere levensverwachting met een massale aangroei van de derde leeftijd met de zgn. babyboomgeneratie. De grotere vruchtbaarheid en de hogere netto-immigratie dragen enigszins bij tot het vertragen van de veroudering in vergelijking met de vorige projecties, maar dat neemt niet weg dat de demografische indicatoren wijzen op een duidelijke vergrijzing van de bevolking tegen Een ander belangrijk aspect heeft betrekking op de toename van het aantal alleenstaanden en eenoudergezinnen, samen met een aanhoudende daling van de gemiddelde gezinsomvang. Die evoluties zullen hun invloed hebben op de gemeentefinanciën, zowel op vlak van hun werkmiddelen (onder meer de lager uitvallende belastinginkomsten) als op vlak van hun uitgaven (nieuwe vormen van bijstand aan personen, uitbreiding en modernisering van de rusthuizen, aanpassing van de infrastructuur enz.). De uitdaging aangaan van de bevolkingsvergrijzing houdt eveneens in dat men moet nadenken over het aanpassen van alle lokale beleidsaspecten (huisvesting, mobiliteit, vrije tijd, inrichting van de openbare ruimten en de openbare dienstverlening); het begin van deze nieuwe gemeentelijke bestuursperiode staat in het teken van de continuïteit van de voorbije drie jaar, die in grote mate de gevolgen zullen dragen van de economische en financiële crisis met een omvang bijna zonder voorgaande. De crisis van de overheidsschuld die daardoor werd veroorzaakt, heeft eveneens alle openbare besturen verzwakt. Zij zagen zich immers genoodzaakt budgettaire saneringsmaatregelen te nemen om te zorgen voor een duurzaam herstel van het begrotingsevenwicht en om te voldoen aan de steeds strengere Europese eisen. Dit is een bijzonder moeilijke omgeving voor een aantal Waalse gemeenten, waarvoor tal van sociaaleconomische indicatoren (zoals de rijkdomindex, de werkloosheid, het aantal leefloners enz.) al minder goed scoren dan het gemiddelde van het land. Op lokaal vlak hebben de recente bedrijfsherstruc 1 Werkzaamheden van de Conférence permanente pour le développement territorial (CPDT) en studies van het Institut wallon de l évaluation, de la prospective et de la statistique (IWEPS). tureringen of -sluitingen de financiële moeilijkheden nog versterkt en maken zij het halen van een begrotingsevenwicht voor sommige gemeenten nog moeilijker; Tegen die achtergrond en in het vooruitzicht van de concrete uitvoering van de zesde staatshervorming en de geleidelijke uitvoering van de financieringswet, vormen de economische herstructurering en de ruimtelijke ontwikkeling zeer zeker belangrijke doelstellingen voor de gemeenten en hun OCMW s net zoals voor hun burgers in het algemeen. ten slotte kent Wallonië een grote verscheidenheid van het gemeentelijk weefsel met zowel sterk verstedelijkte als meer landelijke of residentiële gebieden die aan elkaar grenzen. De Waalse gemeenten vertonen eveneens grote verschillen op sociaaleconomisch vlak (inkomstenniveau, werkloosheid enz.) (kaart 1 2 ) die hun weerslag hebben op de gemeentefinanciën (omvang van de lasten, de belastinggrondslag enz.). De 62 gemeenten met minder dan inwoners, voornamelijk in de landelijke gebieden, noteren in het budget 2014 samen een bedrag aan gewone ontvangsten van 284 miljoen EUR (1 284 EUR per inwoner), terwijl de grootsteden (meer dan inwoners) beschikken over een bedrag van miljoen EUR aan gewone ontvangsten voor het eigen dienstjaar, wat EUR per inwoner is. De drie steden met meer dan inwoners laten het hoogste niveau van gewone ontvangsten voor het eigen dienstjaar optekenen met EUR per inwoner. Om die verscheidenheid op gemeentelijk vlak te kunnen weergeven, zonder op individuele situaties in te gaan, heeft Belfius een sociaaleconomische typologie van de gemeenten uitgewerkt 3. Aanvullende statistieken bij deze studie (per sociaaleconomische cluster) zijn beschikbaar op onze website 4. In Wallonië konden op basis van de classificatie-oefening 14 clusters worden gedefinieerd, die zijn onderverdeeld in 7 grote sociaaleconomische categorieën. Bron van de financiële gegevens De studie gaat uit van de synthetische en de gedetailleerde financiële gegevens m.b.t. de budgetten 2014 en de rekeningen 2012, die in hoofdzaak in elektronische vorm werden ingezameld met behulp van SIC-bestan 2 De rijkdomindex is de verhouding tussen het gemiddeld inkomen per inwoner in de gemeenten en het gemiddeld inkomen per inwoner in het hele land (berekend op basis van de aangifte van de inkomsten in 2011 aanslagjaar 2012, FOD Economie) 3 Lokale financiën augustus 2007 (heruitgave 2013) Sociaaleconomische typologie van de gemeenten, (Thema s Sociaaleconomische typologie)

21 Lokale financiën De financiële situatie van de Waalse gemeenten 2014 Kaart 1 Rijkdomindex per gemeente t.o.v. het nationaal gemiddelde (Rijkdomindex België = 100) 68,3-85,8 85,8-89,8 89,8-92,9 92,9-96,1 96,1-100,8 100,8-106,7 106,7-112,7 112,7-136,2 den en gegenereerd door de software ecomptes 5 maar ook via het jaarlijkse Belfius-enquêteformulier. Niet minder dan 234 gemeenten hebben de synthesegegevens ter beschikking gesteld. Zij vertegenwoordigen 91 % van de Waalse bevolking. De enkele ontbrekende gemeenten werden geëxtrapoleerd, zodat de voorgestelde cijfers slaan op alle 262 gemeenten en het mogelijk maken de voornaamste trends in de evolutie te geven. De gedetailleerde financiële gegevens zijn enkel afkomstig uit de elektronische bestanden en vertegenwoordigen een steekproef van 178 gemeenten, d.w.z. 77 % van de Waalse bevolking. Aan de hand van die gedetailleerde gegevens kunnen wij een specifiek licht werpen op de waargenomen algemene trends en er ook heel specifiek toelichting bij geven. Alle grote steden van meer dan inwoners waren zowel in de synthese als in detailgegevens beschikbaar. Zij hebben door hun omvang een niet te verwaarlozen impact op de gemiddelde bedragen van de analyse. 2. Gewone uitgaven Algemeen overzicht Op basis van de budgetten 2014 bedragen de gewone uitgaven voor het eigen dienstjaar miljard EUR of gemiddeld EUR per inwoner. Het bedrag van de uitgaven voor het eigen dienstjaar is toegenomen met 1,8 % in vergelijking met 2013, nadat dat jaar een stijging was opgetekend met 6,3 % (tabel 1). Het ritmeverschil in de groei van de totale uitgaven houdt nauw verband met de op- en neergaande evolutie van de functionele overboekingen die zijn gedaald van 157 miljoen EUR op het budget 2013 tot 10,5 miljoen EUR op het budget Die bedragen houden voornamelijk verband met voorzieningen die de grote steden hebben aangelegd tot dekking van bepaalde pensioenlasten. Als we de budgetten van de grote Waalse steden buiten beschouwing laten, evolueren de budgetuitgaven 2014 met 2,3 %, wat ongeveer eenzelfde ritme is als de evolutie tijdens de vorige bestuursperiode. 5 Het SIC-bestand is een elektronische versie van de papieren versie van het budget, de rekening en de balans gegenereerd door de software ecomptes, die ontwikkeld werd door het Waalse Gewest. 21