Geletterdheid verhogen: belangrijke rol weggelegd voor de bibliotheek Gemeenten kunnen niet om de bibliotheek heen

Transcriptie

1 Geletterdheid verhogen: belangrijke rol weggelegd voor de bibliotheek Gemeenten kunnen niet om de bibliotheek heen Wat is geletterdheid? Geletterdheid omvat luisteren, spreken, lezen, schrijven, gecijferdheid en het gebruiken van alledaagse technologie om te communiceren en om te gaan met informatie. Iemand die laaggeletterd is, beheerst de lees- schrijf-, en digitale vaardigheden onvoldoende om volwaardig mee te kunnen draaien in de samenleving. Hij kan zich minder goed ontwikkelen en minder goed zijn doelen verwezenlijken. Geletterdheid bestaat in gradaties. Slechts een klein percentage van de laaggeletterden is volledig analfabeet. De meesten hebben wel leren lezen en schrijven en hebben wel eens achter een computer gezeten. Maar ze beheersen de vaardigheden niet voldoende om bijvoorbeeld een digitaal formulier in te vullen, een brief van de gemeente te begrijpen of om het schoolrapport of een bijsluiter bij de medicijnen te lezen. Grote diversiteit Nederland heeft anderhalf miljoen laaggeletterden, waarvan er circa 1,1 miljoen behoren tot de potentiële beroepsbevolking jaar. De groep laaggeletterden is divers. Het gaat om vrouwen en mannen, ouderen en jongeren, werkenden en niet-werkenden, mensen met of zonder een beperking, stadsbewoners en mensen op het platteland, allochtonen en autochtonen. Algemeen gesteld zijn vrouwen, ouderen, laagopgeleiden en allochtonen van de 1 e generaties vaker vertegenwoordigd in de groep laaggeletterden. Toch is 73% van de laaggeletterden in Nederland geboren en getogen en kan 7% van de jongeren niet goed genoeg lezen en schrijven. Meerdere oorzaken Achterstand in lezen en schrijven kan op verschillende manier ontstaan. Vrijwel altijd is er sprake van meerdere oorzaken. Algemene leer- en gedragsproblemen zoals een concentratiestoornis, taalzwakte en dyslexie. Er wordt thuis uitsluitend dialect of een andere taal gesproken. De thuisomgeving is taalarm: er wordt niet voorgelezen, er zijn geen boeken, tijdschriften of kranten. Te weinig naar school geweest, bijvoorbeeld door een ziekte, door een reizend bestaan, door spijbelen of voortijdig schoolverlaten. De school heeft onvoldoende aandacht besteed aan de lees- en schrijfachterstand. De lees- en schrijfvaardigheden zijn weggezakt, omdat ze niet of nauwelijks gebruikt worden.

2 Voor wie is het een probleem? Probleem voor laaggeletterden zelf Laaggeletterdheid gaat vaak hand in hand met problemen op het gebied van financiën, gezondheid en welzijn. Daarmee is laaggeletterdheid in de eerste plaats een probleem voor de betrokkene zelf. Gevoel van eigenwaarde Wie een bericht van de zorgverzekeraar, het stembiljet, een brief van school, de website van de gemeente, bewegwijzering of de ondertiteling op televisie niet begrijpt, moet deze informatie mondeling van iemand anders krijgen of heeft hulp nodig bijvoorbeeld bij het invullen van een digitaal formulier. Dit maakt hem afhankelijk en onzeker, wat kan leiden tot een laag gevoel van eigenwaarde. Gezondheid Laaggeletterden hebben vaker gezondheidsproblemen dan niet-laaggeletterden. Ze voelen zich minder gezond en gaan vaker naar de huisarts en het ziekenhuis. De kans op arbeidsongeschiktheid is 3 x groter. Arbeidsmarkt Laaggeletterden komen moeilijker aan een baan. Slechts de helft van de laaggeletterden tot 65 jaar heeft betaald werk. Ze werken bovendien meestal in lagere of elementaire beroepen. Inkomen Veel laaggeletterden moeten leven van een laag inkomen. Ze zijn afhankelijk van een uitkering of hebben slecht betaald werk. In de laagste inkomenscategorie is 32% van de mensen laaggeletterd. Onderwijs Laaggeletterden komen minder goed mee op school. Een kwart van de basisschoolleerlingen verlaat groep 8 met een leesachterstand van 2 jaar. Op de middelbare school en in het vervolgonderwijs verbetert de situatie niet: 25% van de vmbo-leerlingen is laaggeletterd en 30% van de jongeren die opgaan voor mbo-niveau 1 of 2. Ook haken laaggeletterden vaker af. Maar liefst 7% van de voortijdig schoolverlaters kan niet goed lezen en schrijven. Maatschappelijke betrokkenheid Van de laaggeletterden participeert 42% (jonger dan 46 jaar: 37%) in een vereniging (sport, cultuur, politiek enzovoort), bij niet-laaggeletterden is dat 60%. Ongeveer een kwart van de niet-laaggeletterden doet aan vrijwilligerswerk, bij laaggeletterden is dat 14%. Door werkloosheid en inactiviteit is het risico van sociale uitsluiting groot. Integratie Laaggeletterdheid bij allochtonen verhindert een goede integratie. Zij hebben meer moeite met het leren van de Nederlandse taal dan de allochtonen die wel geletterd zijn. Informatie over de Nederlandse samenleving is voor hen minder toegankelijk.

3 Probleem voor de samenleving en de gemeente Dat laaggeletterdheid een probleem is voor de betrokkene zelf mag duidelijk zijn. Maar ook de samenleving ondervindt nadelen van laaggeletterdheid. Zo stelden de onderwijseconomen Wim Groot en Henriëtte Maassen van den Brink in hun rapport Stil vermogen dat laaggeletterdheid de Nederlandse samenleving ieder jaar 537 miljoen euro kost. Als de problematiek niet bestond zou volgens hen op uitkeringen 456 miljoen kunnen worden bespaard, op gezondheidszorg 61 miljoen euro en op het terrein van politie en justitie 19,5 miljoen euro. Het rapport stamt uit 2006, maar de situatie is daarna onder meer door de economische crisis, beslist niet verbeterd. De kosten liggen misschien wel hoger dan in Economie Veel laaggeletterden zijn afhankelijk van een uitkering of ze werken in beroepen met lage salarissen. Bovendien neemt het aandeel laaggeschoolde banen in onze kenniseconomie af. Banen met service- en communicatiecomponent worden juist steeds belangrijker. Mensen met een geringe lees-, schrijf- en digitale vaardigheid lopen daardoor een nog groter risico op werkloosheid. Vergrijzing De komende jaren zullen steeds minder jonge mensen de kosten voor de AOW en de zorg moeten betalen voor steeds meer ouderen. Naarmate er een hoger percentage van de beroepsbevolking werkt, zullen de vergrijzingskosten beter betaalbaar blijven. Mensen die nu inactief, arbeidsongeschikt of werkloos zijn, zullen aangespoord worden (weer) aan de slag te gaan. In deze groep zijn laaggeletterden oververtegenwoordigd. Als hun lees- en schrijfvaardigheden beter worden, verbetert ook hun positie op de arbeidsmarkt. Gezondheidszorg De kosten voor de gezondheidszorg stijgen onrustbarend. Voor een deel is dat toe te schrijven aan de vergrijzing en aan duurdere behandelmethoden en medicijnen. Maar de kosten zijn vooral gestegen doordat de zorgconsumptie sterk toegenomen is in de afgelopen jaren. Laaggeletterden maken meer gebruiken van de gezondheidszorg. Aandacht voor hun situatie kan hun gezondheid en gevoel van welzijn bevorderen. Dat leidt tot minder bezoeken aan huisarts, ziekenhuis en psycholoog. Verantwoordelijkheden gemeente Het zijn de gemeentelijke overheden die het hardst geconfronteerd worden met de economische en maatschappelijke gevolgen van laaggeletterdheid. Zij hebben (en krijgen vanaf 2015 nog meer) verantwoordelijkheden op het gebied van werk, inkomen en welzijn van burgers. Zo verstrekken gemeenten bijstandsuitkeringen en toeslagen aan inwoners die niet in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien. Ze hebben of krijgen verantwoordelijkheden in de begeleiding naar werk van uitkeringsgerechtigden en de maatschappelijke begeleiding van asielgerechtigden. Ze bieden ondersteuning aan mensen met een beperking en hebben een regiefunctie bij de aanpak van armoedeproblemen en schuldhulpverlening. En ze zijn of worden (deels) verantwoordelijk voor Jeugdhulp, het toezicht op het uitvoeren van de Leerplichtwet, de Participatiewet en de Wet Inburgering. Voor gemeenten is het vanuit economisch en welzijnsoogpunt belangrijk dat zoveel mogelijk mensen aan het werk zijn. Het is bovendien hun taak om de burgers die daarbij

4 ondersteuning nodig hebben te helpen. Een deel van de problematiek op het gebied van werk, inkomen en welzijn is toe te schrijven aan een geringe geletterdheid. Gemeenten zijn dan ook steeds vaker actief om laaggeletterden in beeld te krijgen, hen te bereiken en programma s aan te bieden. Op de website van de Stichting Lezen&Schrijven staat een overzicht van activiteiten die verschillende gemeenten in Nederland ondernemen. Brede aanpak is nodig Inzet van verschillende partijen De groep laaggeletterden is heel divers en ook de oorzaken en de problemen die ermee gepaard gaan, zijn verschillend. De aanpak van laaggeletterdheid is daarom complex en ligt niet bij één partij. Toen de toenmalige minister van OCW Marja van Bijsterveld het landelijke Actieplan Laaggeletterdheid lanceerde, benadrukte zij dan ook dat het verhogen van geletterdheid om een individuele en gezamenlijke inzet vraagt van burgers zelf, werkgevers, maatschappelijke organisaties en overheden. Sleutelrol voor bibliotheken Gemeenten die laaggeletterdheid willen aanpakken zullen daarbij willen samenwerken lokale organisaties op het gebied van werk, gezondheid en welzijn zoals UWV, scholen en consultatiebureaus, woningcorporaties en niet in de laatste plaats met de bibliotheken. Bibliotheken zetten zich van oudsher in om maatschappelijk kwetsbare burgers verder te helpen. De bibliotheek heeft bovendien goede mogelijkheden om laaggeletterden te bereiken. Uit onderzoek blijkt dat 29% van de laaggeletterden in 2012 een bibliotheek bezocht. Een deel is lid van de bibliotheek of heeft daar een cursus gevolgd. Die vertrouwdheid is een plus. Door acties via bibliotheken zouden in Nederland zo n laaggeletterden kunnen worden bereikt. Maar er is meer. Bibliotheekmedewerkers kunnen laaggeletterdheid goed herkennen en kunnen zo een rol spelen in het bereiken en bedienen van laaggeletterden. Leesbevordering is bovendien de kern van het bibliotheekwerk. Wie het lezen bevordert, draagt bij aan het voorkomen en bestrijden van laaggeletterdheid. De verbindende schakel Vanwege de landelijke bezuinigingen op inburgering, onderwijs, welzijn en cultuur, komt het educatieve aanbod voor de doelgroep lokaal steeds meer onder druk te staan. Een nieuwe aanpak van laaggeletterdheid is daarom vereist. Deze kenmerkt zich door: ketensamenwerking, actief burgerschap en e-learning. Juist op die terreinen kan de bibliotheek een sleutelrol vervullen en de verbindende schakel zijn die verschillende partijen verbindt in de strijd tegen laaggeletterdheid. Ketensamenwerking Door de krachten van verschillende partijen te bundelen, kan meer gedaan worden. Bibliotheken werken al sinds jaar en dag samen met organisaties op het gebied van onderwijs, zorg en welzijn, werk en inkomen. Ook vanuit haar drie kernfuncties lezen, leren en informeren is de bibliotheek de ideale instelling om gemeente, organisaties, bedrijven en laaggeletterden inhoudelijk te verbinden.

5 Actief burgerschap Veel bibliotheken weten burgers aan te spreken op hun maatschappelijke verantwoordelijkheden en hen te mobiliseren om actief te worden, bijvoorbeeld als taalcoach die deelnemers persoonlijk begeleidt bij het verhogen van hun geletterdheid. E-learning: De bibliotheek biedt een open leeromgeving met hoogwaardige technologie en moderne digitale leermiddelen. Dat vergroot en verbetert de oefenmogelijkheden voor laaggeletterden aanzienlijk. Een prima plaats dus om beter te leren lezen en schrijven. Samenwerking gemeente en bibliotheek Bibliotheken leveren in het verhogen van de geletterdheid vaak al een behoorlijke inzet. Zij bieden bijvoorbeeld taalcoaches, informatie- en adviespunten, leermiddelen, zelfstudiemateriaal, naslagwerken, makkelijke leesboeken, (digitale) oefenprogramma s, cursusruimtes en leesclubs. Vaak werken zij samen met andere instanties zoals UWV en organisaties in onderwijs en welzijn om speciale programma s voor laaggeletterden van de grond te krijgen. Juist omdat de bibliotheek in de strijd tegen laaggeletterdheid zoveel kan betekenen, is zij de gesprekspartner bij uitstek voor een gemeente die dit probleem wil aanpakken. In veel regio s hebben gemeente en bibliotheek elkaar al opgezocht en zijn er gezamenlijke trajecten gestart om de laaggeletterdheid terug te dringen. Op welke terreinen kunnen gemeenten en bibliotheken samenwerken? laaggeletterden bereiken, motiveren en verwijzen (digitale) les- en oefenprogramma s ontwikkelen of inkopen een (digitale) leeromgeving aanbieden cursussen en activiteiten rond leesbevordering organiseren cursussen computervaardigheid en digitale ondersteuning verzorgen een lokaal netwerk laaggeletterdheid opzetten inburgeraars ondersteunen Ook uit het oogpunt van kostenbesparing is een vruchtbare samenwerking tussen gemeente en bibliotheek gewenst. Gemeenten zijn straks niet meer verplicht om taal- en rekenonderwijs voor laaggeletterde volwassenen af te nemen bij een ROC. Het staat hen vrij om in zee te gaan met andere aanbieders. Bibliotheken kunnen hierop inspelen en gemeenten helpen om in tijden van minder middelen toch een goed aanbod te verzorgen. Conclusie Het verhogen van geletterdheid in Nederland wordt steeds belangrijker, de gemeenten krijgen op dat gebied meer verantwoordelijkheden en de bibliotheken zijn hier van oudsher al actief in. Een structurele samenwerking van bibliotheken en gemeenten ligt dan ook voor de hand en vindt in verschillende regio s al plaats. Bibliotheken kunnen in de totstandkoming en invulling van de samenwerking het voortouw nemen en actief de gemeente benaderen om ideeën uit te wisselen. ProBiblio i.s.m. SIOB, Ellie van der Meer, evdmeer@probiblio.nl